Kinayawan ti Makaay-ayo a Koala

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Australia

MAYSA kadagiti makakayaw a pagdsidsiddaawan iti adayo, di pay nasukisok a dagdaga kadagiti napalabas a tiempo isut’ pannakatakuat iti nakaay-ayat ken karkarna nga animal. Pudno dayta idiay Australia kalpasan ti tawen 1788.

Idi, dagiti sakup ti Britania a lugar a pagipupokan ken pangdusaan idiay deppar ti Port Jackson (Sydney itan) ket pagnanaedan dagiti balud a naipan idiay Australia manipud idiay Inglatera. Sangapulo a tawen kalpasanna, ti maysa a nawayawayaan a balud a nagbalin a managsirarak nagdaliasat iti makin-abagatan a kabambantayan, 130 kilometro ti kaadayona. Isut’ nakayawan iti umuna a pannakakitana iti koala iti Australia. Insuratna a daytat’ “sabali nga animal nga awagan dagiti katutubo a ‘cullawine,’ nga umarngi iti sloths idiay America.”

Kayatyo kadi a sukimaten daytoy a makakayaw a parsua, isu a dua gasut a tawen kamaudiananna, nagbalin a bubuyaen dagiti turista iti napudot nga Australia? Awan duadua a kayatyo, ta kalpasan ti panangdawatda a makakita iti kangaroo, ti sumaruno a masansan a kiddawen dagiti bumisbisita idiay Australia ket: “Masapul a makitak ken maaprosak ti makaay-ayo a teddy bearyo.”

Saan a Pudno nga Oso

Awan duadua, ti koala ket maysa a makaay-ayo a bassit nga ayup. Agtayag laeng iti agarup 80 centimetro ken umarngi iti teddy bear, nga addaan sinanbutones nga agong, ken nalamuyot, napintas a dutdot. Ngem nalabit a masdaawkay a makaammo a daytat’ saan a maibilang iti pamilia dagiti oso.

Ay, wen, daytat’ kadawyan a maaw-awagan ti koala nga oso wenno ti katutubo nga oso ti Australia. Ngem di umiso dagitoy nga awag. Imbes a kabilang iti pamilia ti oso, ti koala as-asideg pakayaspinganna iti wombat, sabali pay a marsupial iti Australia, isu nga umarngi iti beaver.

Nagimnas ti panangiladawan ti The Australian Encyclopaedia itoy makaallukoy ken nakaay-ayat a parsua: “Addaan ti koala iti naatimpek a bagi, napuskol a burburan a dutdot a dapuen iti ngato ken nakusnaw a kolor kape iti baba, dakkel a nagbukel a lapayag, ken nalalat, nalawa, immatiddog nga agong . . . Nasigo a kumalay-at ngem nakalalaad ti pannagnana.”

No nataenganen, agdagsen ti koala iti 14 kilogramo. Agbiagda iti agarup 20 a tawen idiay bakir. Daddumat’ nagbiag iti 12 a tawen a nakapupok.

Kas iti kangaroo iti Australia, ti koala ket maysa a marsupial (manipud iti sao a Latin a marsupium, kayuloganna “bulsa” wenno “supot”) ken karkarnat’ wagas ti panagpasngayna. Babassit no kappasngayda, dagiti urbon a koala saan pay unay a naan-anay ket mapanda iti bulsa ti inada a kabukbukodanda, a sadiay kumpetda iti maysa kadagiti dua nga ammutilna.

Kalpasan innem a bulan, ti bassit a parsua nagbalinen a naan-anay nga urbon ket kabaelannan a panawan ti bulsa iti apagbiit. Ngem kalpasan ti dua a bulan wenno ad-adu pay, isut’ di makasublin ta dakkel unayen. Itan ania ngay ti aramidenna? Awan ti pudno a parikut! Isut’ agsakay iti bukot ni inana, a sipipinget a kumpet bayat a kumalay-at ken dumsaag ti inana kadagiti kaykayo.

Nupay kasta, dagitoy libre a panagsakay ket saan nga agnanayon, ngarud kalpasan ti lima wenno innem pay a bulan, masapul nga aywanan ti urbon ti bagina met laeng. Ngem iti daytoy ababa a tiempo, makaay-ayo a kitaen ni nanangna a koala a siraragsak a mangawit iti urbonna, isu a kumpet iti burburan a bukotna. Kalpasan a sumina iti inana, ti urbon a koala agbiagen a solsolo ket makipulapol laeng kadagiti dadduma no makiasawa.

Nalasbang a Taraon

Ti nagan a koala naadaw iti katutubo a sao a mangipasimudaag a ti animal sagpaminsan nga uminum. Ngem kasanoda nga agbiag no awan ti danum? Babaen iti linnaaw ken agneb dagiti kankanenda a bulong ti eucalyptus.

Bulong ti eucalyptus? Wen, agtaraon dagiti koala iti 50 a nadumaduma a kita ti kayo a eucalyptus, ngem dandani sangadosena kadagitoy ti nangnangruna a gusgustoda. Kadawyan a maawagan dagiti kayo a eucalyptus iti gum, kas ti red gum iti bakir, gray gum, ken ti blue gum iti Tasmania, madakamat laeng ti sumagmamano.

Mangal-alunos ti nataenganen a koala iti agarup maysa wenno maysa ket kagudua a kilogramo a bulong ti eucalyptus iti inaldaw, a sibabannayat a ngalngalenna ngem naan-anay. Busbosenda ti kaaduan a tiempoda iti ngato ti kayo, sada la dumsaag no umallatiwda iti sabali a kayo. Nakaal-alas ti pannagnada no nakadessaagda.

Yantangay pangrabiida nga animal, busbosenda ti kaaduan a tiempoda iti aldaw iti pannaturog, nga umaponda a sipepeggad iti nagsangaan ti kayo a nakangatngato iti daga. Di nanam-ay? Kasla awan aniamanna kadakuada, ket ti yanda nagsayaat a pakasalakniban manipud kadagiti agpanggep a dumarup.

Mapaamoda Kadi?

No mataraken a nakaub-ubing, umamo dagiti koala, nga agbalinda a naayat a dingoen. Maysa a pagassaawan idiay Umamianan a Queensland ti nagtaraken iti kasta a dingoen nanipud idi agtallo a bulan pay laeng. Agibit daytoy a kabaian nga “urbon” a rinabii ingga a mabang-aran kamaudiananna iti dutdot iti koala a naibalkot iti pungan ken naikabil iti sikiganna iti maysa a labba kas sandi ni nanangna. Isut’ pinanagananda iti Teddy, ket sakbay a nagtengna ti edad a mabalinnan ti mangan iti bulong ti gum, gatas ti baka ti pagbibiagna, a dildilpatanna kas iti kuting.

Ti adatna ni Teddy nairuamen kadagiti tattao ta kagurana ti agbati a bukbukodna ken pagay-ayatna ti agpaubba a kas iti ubing. Talaga a makaparinggor. Isut’ napnek a nagbiag iti 12 a tawen. Isu a, wen, mapaamo dagiti koala, ngem maibusoren iti linteg idiay Australia ti mangtaraken kadakuada kas dingoen.

Mapappapatay ngem Masalsalaknibanen

Idi agarup tawen 1900, agraira dagiti koala ta minilion kadakuada ti naipadamag nga adda idiay Australia. Ngem nalakada la a biktimaen, isuda a matmaturog iti aldaw kadagiti nagsangaan ti kayo a eucalyptus, ta rinibo ti mapalpaltogan kas “ay-ayam” laeng.

Kalpasanna, idi rimsua ti pagkasapulan iti nalamuyot, nasileng a dapuen a dutdotda, limmalo ti pannakadidigrada. Kas pangarigan, idi 1908 agarup 60,000 a lalat ti koala ti nailako idiay Sydney laeng. Ket idi 1924 nasurok a dua milion a lalat ti nailako manipud kadagiti makindaya nga estado ti Australia.

Makaparagsak, nabigbig ti gobierno pederal ti Australia ti peggad ti pannakapukaw toy nakaay-ayat a parsua ket idi 1933 nangipaulog iti linteg a mangiparit iti panangilako iti koala wenno produkto manipud iti koala. Ti koala ket maysa itan a masalsalakniban nga animal.

Pinadas ti dadduma a pagpagilian nga italimeng dagiti koala kadagiti zoo ngem di unay nagballigi. Narigat a taginayonen ti panangtaraon kadakuada iti nalangto a bulbulong ti eucalyptus. Nupay kasta, narang-ay ti nagbanaganna iti estado ti California idiay America, nangnangruna ta maibagay ti klima kadagiti kayo a eucalyptus. Itan, addaanen dagiti zoo idiay San Diego ken Los Angeles iti nasalun-at, umad-adu a populasion ti koala. Iti nabibiit pay, naipan dagiti koala idiay Japan, a sadiay maar-aramat dagiti naannad a pamay-an ti panagadal tapno masigurado nga agtalinaedda a nasalun-at.—Kitaenyo ti Agriingkayo!, Agosto 22, 1986.

Agtalinaedto Kadi dagiti Koala?

Ti pananglapped iti awanan-asi a pammapatay mabalin a mangipanamnama iti panagtalinaedna. Ti autor a ni Ellis Troughton sinerraanna ti librona a Furred Animals of Australia babaen iti daytoy a manginanama a tarigagay: “Pulos a di makadangran ti makaay-ayo a koala iti sadinoman. Anian a makaparagsak iti isuamin no aduda a mangsarungkar kadagiti disso nga inlasin ti gobierno maipaay kadakuada ken kadagiti kaparanget a kas iti masansan nga ar-aramiden dagiti possums! Agmilagro koma nga umaduda tapno sitatalna nga agarabda kadagiti masalsalakniban a bakir.”

Dagiti managayat iti animal iti sadinoman ikallingagda toy natan-ok nga inanama, saan laeng a maipaay iti nakaay-ayat a koala no di ket iti isuamin nga agkakapintas a parsua a makipagnanaed kadatayo iti planeta a Daga a naisaad ditoy agpaay a pakaragsakantayo.

[Ladawan iti panid 16]

Mangal-alunos ti nataenganen a koala iti agarup maysa wenno maysa ket kagudua a kilogramo a bulong ti eucalyptus iti inaldaw, a sibabannayat a ngalngalenna ngem naan-anay