Ti Eucalyptus—Kasano Kapateg Dayta?
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
NAGTATAYAG ti sumagmamano—nasurok a 90 a metro ti katayagda—a maibilang a maysa kadagiti katatayagan iti lubong. Ababa ken tiritir ti dadduma, nga uray la nga agdawadawdan iti natikag a daga. Nakaskasdaaw ti disenio dagiti bulongda, ket makaay-ayo a buyaen dagiti sabongda. Iti nadumaduma a pamay-an, mabalin nga inusarmon a mismo ti maysa kadagiti paset daytoy a kayo.
Ti sumagmamano ket addaan kadagiti natan-ok a nagan a kas iti alpine ash ken Tasmanian oak, ngem ti kaaduan ket basta maawagan kas ti gagangay a gum tree. Ngem kinapudnona, ti agpayso a napigket a tutot ket substansia a marunaw iti danum. Buklen dayta iti karbohidrato, ket awan ti eucalyptus nga agpataud iti daytoy. Isu a kinaagpaysuanna, di umiso ti nagan a gum tree. Mas maitutop a mapanaganan dagiti kayo kas ti klase ti Eucalyptus, ket adda nasurok nga 600 a miembro daytoy a pamilia a katutubo ditoy Australia.
Agbiag dagiti eucalyptus iti nabara a lugar iti tropiko a Northern Territory ti Australia agraman kadagiti natikag a kapanagan iti nasulinek a lugarna. Ngem aduda latta agpapan pay iti angin nga aggapu iti Antarctica idiay makin-abagatan a Tasmania ken kadagiti naangep a kasasaad iti kabambantayan iti igid ti baybay. Naglawa ti nagtubuanda nga uray la nga inreklamo ti maysa a managsukisok ken zoologo idi maika-19 a siglo: “Bin-ig a gum tree ti makitami iti aglawlaw: iti adun a milia, awan ti uray kabassitan la koma a nakaigidiatan dagiti bulong.”
Nanipud idi simmangpet dagiti taga Europa tapno agindeg ditoy Australia idi maika-19 a siglo, adun ti napukan a eucalyptus. Mapattapatta a 300,000 a kilometro kuadrado kadagitoy a kayo ti nairamutan agsipud ta naibilang dagitoy a lapped iti irarang-ay. Nupay kasta, saan nga amin ket nangipakita iti kasta a di panangyalikaka iti daytoy napateg a gameng. Kabayatan ti maika-19 a siglo, ti lubong ket nangrugin a pinarmek ti pamilia ti eucalyptus.
Maysa nga Emperador, ken Maysa a Doktor
Idi dekada ti 1880, ni Emperador Menelik II iti Abyssinia, a maawagan itan nga Ethiopia, ket agkasapulan kadagiti nalinong a kayo ken kanayon a pangalaan iti sungrod para iti Addis Ababa, ti natikag a baro a kabeserana a siudad. Awan ti kayo a katutubo idiay Africa a nasarakan a maitutop iti daytoy a nakalbo a lugar. Dagiti eksperto nga agserserbi iti emperador ket nagbirok ngarud iti sabali a lugar tapno agsapulda iti kayo nga agbiag uray iti napudot a disso a kas iti lugarda. “Baro a Sabong” ti kaipapanan ti “Addis Ababa,” ket mabalin a naipanagan dayta a pammadayaw iti eucalyptus, ti napateg a tagilako a naggapu iti sabali a pagilian a dakkel ti naitulongna iti ekonomia ti Ethiopia.
Ni Dr. Edmundo Navarro de Andrade ti maysa pay a lalaki a nakatulong iti moderno a pannakaimula ti eucalyptus iti sabali a pagilian. Tangay inkeddengna a mulaan manen dagiti napardas ti pannakakalboda a kabakiran idiay Brazil, rinugianna idi 1910 ti gimmatang kadagiti eucalyptus ti Australia. Isu ti nangilungalong iti pannakaimula ti 38 a milion kadagitoy. Ita, nasuroken a dua a bilion a eucalyptus ti madama a maay-aywanan idiay Brazil.
Malaksid ngarud kadagiti nainkasigudan a kabakiranna, addaan ti Brazil iti kaaduan a mula a eucalyptus iti ruar ti Australia. Nagadu ti pagimbaganna iti ekonomia ti Brazil ti pannakaisangpet ti kasta a napateg a pakairanudan iti pagilianna, isu a napadayawan ni Dr. Navarro iti espesial a medalia gapu iti naisalsalumina a serbisiona.
Kayo ti Biag
Sumagmamano a eucalyptus kas kadagiti mallee, ti makagun-od iti kaaduan a sustansia manipud iti natikag a daga babaen ti panangurnong dagiti ramutna iti adu a danum. Nalasatan dagiti Katutubo iti Australia ken nagkauna a managsukisok ti natikag a kasasaad kadagiti nasulinek a lugar babaen ti panangusarda kadagitoy kasla naibotelia a danum nga adda iti uneg ti daga. Kinalida dagiti atiddog ken narabaw a ramut sada pinutedputed iti ababa. No mapuyotan ti maysa a pungto ti naputed a ramut, adda rummuar a tubbog a napusyaw a kayumanggi. Nupay saan a nananam unay no idilig iti amin nga inumen, mapattapatta a mabalin a magun-odan ti 1.5 a litro iti daytoy makaispal-biag a likido manipud iti 9 a metro a ramutna.
Adda dadduma pay a kameng ti pamilia nga agbiag kadagiti naaluguog a lugar, a mangagsep iti adu a danum iti kabasaan. Inaprobetsar dagiti Italiano daytoy a maaramidan ti kayo. Inusarda dagiti eucalyptus a kaykayatda ti agbiag iti aluguog tapno pamagaan ti dati nga aduan lamok a baresbes ti Pontine. Ita, daytoy a lugar ket nagbalinen a nadam-eg a talon.
Nasurok a 50 a pagilian iti intero a kontinente ti Africa, America, Asia, ken Europa ti nakapagmulan iti eucalyptus gapu iti kinapateg dagitoy iti komersio ken artistiko a kinapintas. Kaykayat dagiti agar-aramid iti muebles ti tablana a natayengteng ti kinalabagana ken kakolkolor ti diro-balitok. Kuna ti maysa nga autoridad: “Dagiti eucalyptus ket agpataud iti sumagmamano kadagiti naammuan a kadadagsenan, katatangkenan ken kalalagdaan pay laeng a kayo. Ti kalidad ti tabla, agraman ti napartak nga idadakkelna . . . , ti mamagbalin iti daytoy a klase ti mula a kapatgan a pagtaudan ti nammek iti lubong.”
Dagiti naandur iti danum a klase daytoy a kayo ket maus-usar iti panagaramid kadagiti barko, pantalan, poste ti telepono, alad, ken maisemento a bloke. Kanayonanna, dagiti napintas, adda tutot ti nuezna a sabong ti nadumaduma a klase a pagaammo kas ti yellow box ken ironbark ket addaan iti nasam-it a nektar, a pagbalinen dagiti uyokan a kas naimas a diro. Kadagiti napalabas a tawen, 4.5 a milion a tonelada a babassit a pedaso ti kayo a eucalyptus ti nailako iti ruar ti Australia, a nangpastrek iti $250 a milion iti kada tawen.
Kino, Lana, ken Tannin
Ti nalabaga, napigket a substansia a maawagan iti kino ket aggapu iti ukis ken tabla ti eucalyptus. Dadduma a kita ti kino ket mausar a pangsalaknib iti kayo manipud kadagiti shipworm, wenno kappo a kaasping ti igges a mangdadael iti barko. Maus-usar met ti kino iti panagaramid iti agas a makatulong a mangpasardeng iti panagpadara. Ti ukis ti dadduma pay a klase ket agpataud iti tannin, a maus-usar a pagkortar iti lalat ken pangkolor kadagiti tela.
Nakaskasdaaw ti disenio dagiti bulong ken gubuayan iti napateg a lana. Agleppayda a kas iti nalupoy a ramay ti nabullo nga ima, a nakatudo ti pungtoda iti kababaan a paset ti puonna. Daytoy a disenio ket tumulong kadagiti bulong tapno agserbida a kas dakkel nga imbudo. Agagneb ti rabaw dagiti bulong, ket kalpasanna agaruyot manipud iti kasla lalat a murdongda agingga iti agur-uray a sistema dagiti ramut.
Ti nasanger ken makapabang-ar nga ayamuom ti lana ti eucalyptus ket magun-odan iti bulong babaen ti proseso a panangpaalingasaw ken panangdistileria. Kas pagarigan, maus-usar dayta kadagiti bangbanglo, sabon, agas, dulse, ken produkto a pagdalus. Iti gagangay a kasasaadna, ti lana nga aggapu iti bulong ket mangiruar iti babassit a tedted a mangbalbaliw iti lawag ti init, isu nga agbalin nga asul ti kabakiran ti eucalyptus. Gapu iti daytoy a karkarna a pasamak, naidumduma ti naipanagan iti Blue Mountains, a nalaka a malasin iti makinlaud a pungto ti siudad ti Sydney.
Pagnanaedan ti Dadduma nga Ayup a Komplikado ti Taraonda
Ti nakaay-ayat a burboran a pagaammo kas ti koala ti kalatakan nga agnanaed iti kabakiran ti eucalyptus. Kaykayat daytoy a metikuloso nga ayup a bin-ig a mula ti taraonna ti mangan kadagiti uggot ti 12 wenno ad-adu pay a nadumaduma a kita a bulong ti eucalyptus. Ti kasta nga eksklusibo a taraon ket talaga a makapapatay iti kaaduan nga animal ngem saan iti koala. Apay a saan?
Naisangsangayan ngamin ti pannakadisenio ti sistema ti panagrunaw ti koala, a pakairamanan ti appendix a maysa agingga iti dua a metro ti kaatiddogna. No idilig, 8 agingga iti 15 a sentimetro laeng ti kaatiddog ti appendix ti tao. Ti naisangsangayan nga appendix ti koala ti makagapu a magun-odan ti bassit nga animal manipud kadagiti bulong ti eucalyptus ti amin a protina, karbohidrato, ken taba a kasapulanna.
Ti kadakkelan kadagiti gliding opossum a saan unay a nalatak a nainkasigudan ditoy Australia ti kadua ti koala a bin-ig a bulong ti eucalyptus ti kankanenna. Kas iti mataraken a pusa ti kadakkel daytoy a burboran a marsupial. Nakuso ti burbor ti ipusna nga agarup maysa ket kagudua a pie ti kaatiddogna ken addaan iti kudil a mabennat iti nagbaetan ti kamaudi ken kamaunana. No usarenna dagitoy nalasag a pannakapayakna, makalagto ken makauyas ti opossum agingga iti 100 a metro, makarikus iti 90-degree bayat a kasla agtayab ket kalpasanna, sitatalged a kumpet iti sumaganad a sanga.
Uram iti Kakaykaywan ken Panagtubo Manen
Dagiti uram iti kakaykaywan, wenno bushfire kas pannakaawagda ditoy Australia, ti mamagpeggad iti kabakiran dagiti eucalyptus. Ngem nadisenio dagiti kayo tapno madaeranda dagita. Kasano?
Bueno, nupay di madlaw, adda dagiti saan pay a timmarubong nga uggot iti sirok a mismo ti ukis ti kayo, agraman iti puon ken sangsangana. No mauram ti ukis ken bulbulong ti kayo, agtarubong manen dagitoy. Mapunno iti nalangto a berde a bulbulong ti ngimmisit a puon ti kayo. Kas resultana, agtultuloy nga agbiag ti dati a puon. Kasta met dagiti bukel ti kayo a di pay nagtubo a naregreg iti daga masansan nga agrusingdan, isu nga adda manen dagiti agtubo a eucalyptus.
Maipatpateg a Kayo
Nabang-aran kadin ti karabukobmo iti agas a naggapu iti eucalyptus wenno naramanam kadin ti maysa a dulse a naaramid iti diro ti eucalyptus? Napadasam kadin ti naglugan iti bilog a naaramid iti tablana, wenno nagnaed iti balay a naaramid iti dayta ken maimengan babaen ti sungrod a kayo ti eucalyptus? Nalabit nga iti dadduma a wagas addan ti naitulong kenka daytoy naisangsangayan a kayo. Isu nga inton sumaganad a makakitaka iti burboran a koala—wenno magustuam ti retrato ti maysa kadagita—sapay koma ta malagipmo ti naisangsangayan a disenio ti kayo a pagnanaedan ti koala.
Kinapudnona, ti adut’ pakausaranna, naandur a eucalyptus ket maysa a nakapatpateg a kayo.
[Ladawan iti panid 16, 17]
Maibilang dagiti eucalyptus a maysa kadagiti katatayagan a kayo iti lubong
[Ladawan iti panid 17]
Us-usaren dagiti uyokan ti nektar ti eucalyptus tapno agpataud iti nagpaiduma a diro
[Ladawan iti panid 18]
Dagiti eucalyptus ket “agpataud iti sumagmamano kadagiti naammuan a kadadagsenan, katatangkenan ken kalalagdaan pay laeng a kayo”
[Dagiti ladawan iti panid 18]
Pagtaraon dagiti koala (kannigid) ken ti gliding opossum (ngato) dagiti bulong ti eucalyptus
[Credit Line]
© Alan Root/Okapia/PR
[Picture Credit Line iti panid 16]
Geoff Law/The Wilderness Society
[Picture Credit Line iti panid 17]
Impaay ti Mount Annan Botanic Gardens