Ti Estoriat’ Asbestos—Manangispal-Biag a Nagbalin a Makapapatay
DI PAY nabayag amin dagiti agnanaed iti maysa a trailer a parke ti Arizona, E.U.A., kasapulan nga ilakoda dagiti pagtaengan ken kukuada iti gobierno ket rummuardan. Isuamin nga adda iti parke, manipud trailer inggat’ muebles ken abalbalay ti ubing, nadadaelda amin—narumekda ket naikalida iti sidong ti susuon ti pagsagat a papel, batbato, ken daga. Apay? Radiasion? Makasabidong a kemikal? Dakes a danum? Saan; ti trailer a parke nagsaad kadagiti tedtedda ti kadaanan a makina ti pabrika. Daytat’ narugitan iti asbestos.
Daytoy ket nariribuk a siglo para iti asbestos—makaulaw a panagpababa manipud iti pantok ti kinapopular agturong iti kaunggan ti kinaawan-pateg. Naminsan a paborito idi ti industria ken mararaem a manangispal iti di mabilang a biag manipud kadagiti uram, mapabasol itan ti asbestos gaput’ pasetna kadagiti ipapatay ti literal a ginasgasut a ribo a tattao. Maipaay iti asbestos ti mapagduaduaan a dayaw gaput’ panangbalbaliwnat’ industria ti panagbangon—saan la a naminsan, no di ket namindua: umuna, iti sangalubongan a panagannayas a mangikabil iti dayta kadagiti patakder; maikadua, iti panagapura no dadduma a panangikkat manen kadagita.
Dagiti eskuelaan, opisina, ken apartmen a patakder nagserradan, a naggastosan unay dagiti managbayad ti buis, agpakasera, ken residente. Ti dalluyon dagiti darum dimmarup iti legal a sistema. Ket ti buteng binalbaliwannat’ biag—amin gaput’ asbestos.
Ngem ania ti asbestos? Paggapuanna? Pudno kadi a kastat’ kapeggadna?
Managbaliwbaliw a Napalabas
Maisungani iti pagarup ti dadduma, ti asbestos saan a maysa manen a panagkamali ti moderno a teknolohia, maysa manen a produkto ti laboratorio a nagperdi. Saan, ti asbestos ket maysa a mineral a makali manipud iti daga. Wenno, iti ad-adda nga umiso, ti asbestos maysa a klase dagiti mineral—addaan innem a nagduduma a klase, a tunggal maysa naigidgiddiat. Ngem aminda ket nabukel iti adu a linabag, ket napigsat’ resistensiada iti pudot.
Ti asbestos ket rinibribon a tawen nga us-usaren ti tattao. Adu a siglo sakbay ni Kristo, dagiti adda iti aw-away ti Finlandia ilaokda dayta iti panagdamilida ket usarenda dayta a pangtapal kadagiti birri iti kalapawda a troso. Dagiti Griego idi ugma usarenda a pangpabelo iti silawda. Dagiti Romano idi ugma lagaenda dagiti linabag ti asbestos a pagbalinen ida a lupot a pangaramid kadagiti tualia, iket, ken uray pay belo para kadagiti babbai. Nalaka la a dalusan dagitoy a luplupot: basta ipurruakmo ida iti apuy samonto adawen ida a naraniag ken nakapudpudaw!
Idi edad media naireport a ni Emperador Carlomagno nakumbinsirnat’ sumagmamano a sangaili a barbaro nga isut’ addaan karkarna a bileg idi impurruakna ti asbestos nga arpaw ti lamisaan iti apuy sana inruar dayta a di man la nauram. Dadduma a nagosiante idi edad media naglakoda pay iti krus nga asbestos, a kunaenda a ti saanda a pannakauram ket ebidensia a naaramidda manipud iti kayo “ti pudno a krus”!
Nupay kasta, agingga idi arinunos ti maika-19 a siglo, ti asbestos ket kasla maysa laeng a panagusioso. Nagbalbaliw dayta gapu iti panawen ti industria. Idi 1800’s, nabigbig ti industria a ti asbestos ket saan laeng a di mauram; daytat’ saan met a marunot ken nasayaat a pangkalupkop. Di nagbayag maaramaten ti asbestos kadagiti lupot a pagatep, baldosa iti bubongan, baldosa iti suelo, pangkalupkop, panglaok kadagiti konkreto, semento a tubo, espalto, kurtina iti teatro, linea ti preno, ken uray pay kadagiti pagsagat. Idi agangay, agarup 3,000 ti nasarakan a pangusaran iti dayta.
Di nagbayag, ti asbestos sinuportarannat’ rumangrang-ay nga industria iti sangalubongan. Dagiti dadakkel a deposito natakkuatanda iti Bambantay ti Ural sadi Union Soviet, idiay Alps ti ammianan nga Italia, idiay Vermont sadi Estados Unidos, ken idiay Sud Africa. Idi ngalay ti 1970, ti sangalubongan a produksion ti asbestos immasideg iti innem a milion a tonelada tunggal tawen.
Ti Nakaam-amak a Gatad
Daytoy napalalo a panaglatakna, nupay kasta, addaan kadagiti naynay a naipartaan a pagdaksan. Kinapudnona, agarup 19 a siglo ti napalabasen, ni Pliny a historiador a Romano napaliiwna a dagiti adipen nga agtrabaho kadagiti pagminasan ti asbestos kasla agproblemada iti panagangesda. Isut’ maysa laeng kadagiti kaunaan a nangted pakdaar.
Idi rugrugi ti 1900’s, nangrugi a napaliiw dagiti doktor iti Europa a dagiti agtartrabaho iti asbestos matmatayda manipud saksakit ti panaganges. Idi 1918 sumagmamano a kompania ti seguro agkedkeddan a mangsaklaw kadagiti agtartrabaho iti asbestos, ta napaliiwdat’ karkarna a kinababa ti kawatiwat ti panagbiagda. Idi 1930’s, dagiti autopsia pinaneknekanda a ti nakaro a pannakaisarang iti asbestos ket talaga a makapapatay. Ti bassit, kortet’-dagum a kristal dagiti adu a klase ti asbestos mabalin nga agpaunegda agingga iti bará, wenno uray pay iti abdominal cavity, ket agtalinaed sadiay, a no dadduma iyegnat’ sakit pinulpullo a tawen kalpasanna. Dagiti sumaganad isudat’ sumagmamano a gagangay a nainaig-asbestos a saksakit:
Asbestosis. Ti kadaywan unay a sakit, nangnangruna kadagidiay napaut ti pannakaisarangda iti asbestos. Maysa a pannakasugat dagiti tisyu ti bará nga in-inut a mangpasikkil iti bará ket daytat’ mangserra kadagiti espasio ti angin iti uneg ti bará. Ti asbestosis parnuayennat’ narigat a panaganges ket pagbalinennat’ bará a nalaka a maimpektaran kas iti pneumonia ken bronchitis, a daytat’ napegpeggad kadagiti tattao nga adda iti kasta a kasasaad. Ti asbestosis ket di maagasan, ket makapapatay.
Kanser ti Bará. Maysa a kadawyan met unay, pappapatayennat’ ad-adu a tattao ngem ti asbestosis. Makapainteres, nupay kasta, no ti pannakaisarang iti asbestos ket maigeddan iti ugali a panagsigarilio, ti pannakaaddat’ kanser ti bará ket ngumato—nangatngato ngem no basta pagtiponem ti risgo ti panagsigarilio ken ti pannakaisarang iti asbestos.
Mesothelioma. Mammano ngem makapapatay unay a porma ti kanser. Rautennat’ kulapot a manglinea iti barukong wenno abdominal cavity. Mabalin a tumaud uray kalpasan ti limitado nga a pannakaisarang iti mineral, ket mabalin nga agparang kalpasan ti pannakaitantanna nga agpaut iti 40 a tawen.
Sigun iti International Journal of Health Services, ti asbestos parnuayenna ti dua inggat’ tallo gasut a ribo a nasapa ken naut-ut nga ipapatay iti nagbaetan ti 1986 ken ti tawen 2000 idiay laeng Estados Unidos. No pudno dayta, agarup katupagnanto ti bilang ti empleado ti militar ti E.U. a natay idi Gubat Sangalubongan II.
Agsobsobra a Panagtignay?
Nupay kasta, adu a sientista irupirda nga adda ti nasaknap nga agsobsobra a panagtignay iti peggad ti asbestos. Kunaenda a sumagmamano a sientista pinakaroda dagiti peggad, a nangiturong iti nasaknap a “fiber phobia,” (buteng iti linabag) ti panagbuteng nga ad-adut’ imbungana a pagdaksan ngem iti pagimbagan.
Kas pangarigan, ni Brooke Mossman, idiay University of Vermont College of Medicine, indauluanna ti grupo dagiti sientista iti panagsurat iti report a nagparang iti pagiwarnak a Science. Ni Mossman ken dagiti kapatadana binabalawda ti dakkel a gatad ti kuarta a nagastos iti panagikkat ti asbestos kadagiti patakder a pagopisinaan ken eskuelaan, a masansan tapno lapdan ti nakababbaba a tukad ti pannakaisarang, kunada, a daytat’ masinunuo a di makadangran.
Kinapudnona, kunaenda nga iti sumagmamano a patakder a nailista a maikkatan iti asbestos, aktual a basbassit ti asbestos iti angin iti uneg ngem iti ruar! Naisitar dagiti estadistika a mangipakita a dagiti ubbing dakdakkel ti peggadda manipud panagbisikleta wenno manipud nailaw-an a kimat ngem iti manipud iti nababa a tukad wenno kaadu ti asbestos. Malaksid iti dayta, adu a proyekto a panagikkat-asbestos ti sidadarasudos a naaramid ken nagulo a naisayangkat, nga aktual a nangpangato iti tukad ti asbestos kadagiti patakder babaen ti pannakagaraw ti amin a tapuk. Kadagita a kaso nataltalged koma ti basta panangbaybay-a kadagiti naipueston nga asbestos sa abbonganen dayta.
Kasta met, kas iti bigbigen ti adu a pagilian iti Europa kadagiti lintegda iti asbestos, saan nga amin a klase ti mineral ket addaan pareho a kortet’-dagum a linabag. Ti chrysotile nga asbestos ket buklen dagiti at-atiddog, kulot a linabag nga al-alisto a malapdan ken iruar ti bará. Agarup 95 porsiento iti mapartuat nga asbestos iti aglikmut ti lubong ket chrysotile ti klaseda. Ti amphibole nga asbestos, ti klase a masinunuo a mangpatpataud ti kaaduan a kaso ti mesothelioma, ket mammano a mausar.
Ni Mossman ken dagiti kapatadana ilaksidda met ti ‘one-fiber theory’ (teoria ti maysa a linabag)—ti kapanunotan nga uray ti maymaysa a linabag ti asbestos ket makapapatay. Ta ngamin, ti asbestos natural ti kaaddana. Sigun iti editor ti magasin a Science, amintayo umang-angestayo iti agarup maysa a milion a linabag ti asbestos iti tinawen!
Kaskasdi, dagitoy a punto dida pakalmaen dagiti sientista. Ni Dr. Irving J. Selikoff, a nangaramid iti napateg a panagadal kadagiti peggad ti asbestos idi 1964, irupirna a dagiti nababa a tukad ti pannakaisarang iti asbestos ket pudno a napeggad. Adu a sientista ti umanamong kenkuana. Nangnangruna a maseknanda kadagiti patakder ti eskuelaan. Ti basta panangrukod ti kantidad ti asbestos iti angin kadagita a patakder ket awan kuentana, kunada, ta adda laeng espesipiko a lugar a gubuayan ti asbestos a mangted iti peggad, kas kadagiti nakalupkopan a tubo ken dagiti pagpapudotan. Dagiti nausioso wenno alikuteg nga ubbing mabalin a masarakandanto ket magarawda dagita a gubuayan; dagiti agay-aywan ken janitor mabalin a regularda a maisarang.
Dagiti sientista dida met umanamong kadagiti peggad ti chrysotile nga asbestos. Maysa nga internasional a kumperensia dagiti sientista idi primavera ti 1990 sinungbatanna ti report ni Mossman iti Science babaen ti panangirupirna a ti chrysotile ket napeggad a kas iti dadduma a klase. Sa, dadduma ipabasolda a dagiti sientista a mangpabassit kadagiti peggad it asbestos ket basta us-usaren idat’ industria ti asbestos, a mangbayad ti sumagmamano kadakuada tapno agtestigoda iti korte.
Ti Akem ti Kinabuklis
Dagita nga akusasion, no pudnoda, awaganda a nabuklis dagiti naakusar. Ti kinapudnona ket, nupay kasta, a ta ti kinabuklis isut’ naynay a tema iti historia ti asbestos iti daytoy a siglo.
Ti industria ti asbestos ket naakusar iti nakaro a kinabuklis gaput’ panangilimedda kadagiti agtartrabaho maipapan kadagiti peggad ti pannakaisarang iti asbestos. Adu a panangukom iti korte inkeddengdat’ panagmulta dagiti managpartuat iti asbestos gaput’ dida panangipakaammo kadagiti risgo a sangsanguen dagiti empleadoda. Ket agpapan pay dagiti amin a panagsusuppiat, dagiti kompania ti asbestos kaskasdi nga ilakoda ti produktoda kadagiti nakurapay a pagilian a di pay nangiparit iti dayta—ken kadagiti lugar a dagiti agtartrabaho iti paktoria ket kanayon nga umisot’ pannakasalaknibda.
Dagiti darum iti kinabuklis ket naiturong metten iti industria ti panagikkat-asbestos. Dagiti kritiko babalawenda ti dakkel unay a nginana, a masansan a $250 inggat’ $500 tunggal metro kuadrado, a nasurok a maminsangagasut a beses iti gastos no mangrugika nga agpaikabit iti asbestos. Adda met dagiti report ti kinasuitik. Adu kadagiti kompania iti panagikkat natiliwda a mangpaspasuksok kadagiti opisial ti gobierno tapno dida sitaen dagiti ilegal ken napeggad a pamay-an ti panagikkat ken panagibelleng. Dagiti nabuklis nga agtagikua iti balay naammuan a tandananda dagiti awanan prinsipio a kompania tapno ikkatenda ti asbestos iti di umiso a wagas tapno makainotda laeng iti kuarta. Dagiti trabahador a tandananda masansan nga awan ammoda kadagiti peggad ti trabahoda, awan pangsalaknibda, ket maammuan nga illegal ti panangibellengda kadagiti asbestos—agibellengda pay kadagiti parke.
Ti Asbestos ken Sika
Kaskasdi, adda sumagmamano a pangnamnamaan iti daytoy nakaam-amak nga estoria. Ti kinaalerto kadagiti nadumaduma a peggad ti asbestos ket agsaksaknapen iti aglikmut ti lubong. Adun a gobierno ti manglimlimitar ti panagusar iti asbestos wenno mangisigurado a dagiti trabahador iti dayta a mineral ket agusarda kadagiti alikamen a pangsalaknib.
Ania ngay no pagarupenyo nga adda asbestos iti pagtaenganyo wenno iti pagtrabahuanyo? Umuna iti amin, ti laeng panangeksamen iti laboratorio ti makaibaga no dayta ket pudpudno nga asbestos wenno saan. Maikadua, dikay agbuteng. Ti panagbuteng inturongnat’ dadduma a mangikkat a mismo kadagiti asbestos, a daytat’ illegal ken napegpeggad ngem iti panangbaybay-a lattan iti dayta. Manggun-od iti balakad kadagiti eksperto sakbay nga agtignaykayo. Ti laeng mararaem, lisensiado a kompania ti rebbeng a mapalubosan a mangikkat kadagiti asbestos, wenno mangabbong kadagita, agdepende iti no aniat’ kalikaguman ti kasasaad.
No awan unay pagpilianyon no di agtrabaho iti asbestos, napateg ti panagusar kadagiti alikamen a mangsalaknib, kas iti panamagtalinaed a nabasa ti material tapno saan a maitayok dagiti linabagna—nupay kasla di kumbiniente daytoy. Maysa a surbey kadagiti 405 a trabahador sadi Egipto nasarakanda a 31.4 porsiento laeng kadakuada ti agus-usar kadagiti pangsalaknib nga alikamen no agtrabahoda iti asbestos.
Kamaudiananna, dikay agsigsigarilio! Iti maysa a panagadal sadi E.U., 34 porsiento kadagiti trabahador ti asbestos ti nasarakan a managsigarilio, agpapan pay iti dakkel a pannakaseknanda maipapan iti kanser ken agpapan pay iti kinapudno a dagiti managsigarilio ket agarup 50 beses a makaaladanto iti nainaig-asbestos a saksakit.
Siempre, dagiti eksperto kaskasdi a dida pay agtutunos no kasanot’ kapeggad a talaga ti asbestos ken no adda aniaman a tukad ti pannakaisarang a natalged. Nalabit agtultuloydanto a di agtutunos, a sipupungtotda a mangiparang kadagiti estadistika ken panagadal iti maysa ken maysa, agingga iti aldaw a ti tao agsardengen iti kamaudiananna a “mangdaddadael iti daga” ken di umiso a mangus-usar iti kinabaknangna. (Apocalipsis 11:18) Ngem agingga a dumtengto dayta, nalabit ti masirib nga addang isut’ panagkamali iti dasig ti kinatalged.
[Ladawan iti panid 12]
Ti gagangay nga aparato ti asbestos, agraman dagiti pangikkat iti kontaminasion. Manipud kannigid nga agpakannawan: 1. lugar a pagtrabahuan; 2. kuarto dagiti alikamen; 3. air lock; 4. shower; 5. air lock; 6. nadalus a kuarto