Dagiti Jesuita—“Isuamin Kadagiti Isuamin”?

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay España

TI ORDEN dagiti Jesuita dida sinapul ti pakasaritaan a nalulok. Ti paglintegan ti papa a nangipasdek iti Society of Jesus idi 1540 ket napauluan “Agpaay ti Turay dagiti Militante iti Iglesia.”a Idi, daytoy a baro a militante nga orden kasla naaramid a mangidepensa iti Katolicismo kadagiti panagdadangadang iti relihion.

Nupay pinaregta ni Ignatius iti Loyola dagiti pasurotna a “makidangadang . . . iti sidong ti bandera ti Krus,” binilinna met ida a surotenda ti “isuamin kadagiti isuamin” [wenno mangay-ayo kadagiti isuamin]. Pinati dagiti Jesuita a no sinurotda ti naud-udi, nasaysayaat ti panangibanagda iti immun-una; ti panagbaliwbaliw isunto koma ti mangilukat iti ad-adu pay a gundaway.

Di nagbayag, dagiti nalaka a makibagay ken nasursuruan a Jesuita ti sapsapulendan kas mannursuro ken estadista, papadi a pagkumpesaran ken mangipaay iti naespirituan a balakad. Nalabit simmobrada iti pinanggep ni Loyola. Ti panagballigida iti adu a tay-ak—nangnangruna iti politika—nangyeg kadakuada iti kuarta ken pannakabalin, ngem nangimula met iti pannakadadael.

Idi 1773, ni Papa Clemente XIV, timmulok iti panangpilit iti Francia, Portugal, ken España, pinasardengna ti orden dagiti Jesuita “iti agnanayonen.” Ti panggepna? Tapno “ipasdekna ti pudpudno ken agnanayon a kappia iti uneg ti Iglesia.” Gapu iti napolitikaan nga impluensiada, dagiti Jesuita nagbalindan a manangriribuk. Nupay naikkat daytoy a pangngeddeng ti papa 41 a tawen kamaudiananna, pulos a saanen a nagun-odan dagiti Jesuita ti dati a kinatan-okda.

Itatta a ti bilangda ket agarup 23,000 iti sangalubongan, dagiti Jesuita addada pay laeng iti tengnga ti panagsusuppiat iti Katoliko, dayta man ket maipapan iti teolohia ti wayawaya, pannakinamin ti papadi iti politika, wenno ti pananglapped iti panagsikog. Ti saanda nga iyaanamong nangiturong iti pannakaupay ti papa. Idi 1981, liniklikan ni Papa Juan Paulo II ti pamay-an ti panagbotos ti Jesuita tapno maisaadna ti bukodna a pili a lalaki kas ti superior heneralda.

Iti napalabas a sumagmamano a tawen, ad-addan a sursuroten ti papa dagiti pasurot iti Opus Deib kas ti konserbatibo a sadiri iti iglesiana. Nupay kasta, dagiti Jesuita ket saan a gagangay laeng nga orden iti Katoliko. Apay a kankanayon a nanggargarida iti suppiat, uray kadagiti Katoliko? Nagtignayda kadi a maitunos iti naganda—ti Society of Jesus? Ania a talaga ti misionda?

Lallaki nga Addaan Mision

Iti pangrugian, pinanggep ni Loyola a kumbertien ti bassit a grupona dagiti tao iti Nasantuan a Daga. Ngem dagiti pasamak idi maika-16-siglo ti nangiturong kadakuada iti sabali a direksion. Ti isisina ti Protestante pakpakapuyenna ti Iglesia Katolika, ket maluklukatanen dagiti kabbaro a rota iti baybay nga agturong iti Daya ken dagiti America. Gapuna, pinili dagiti Jesuita ti nagkadua a mision—ti panangdangadang iti “kinaerehes” iti uneg ti Kakristianuan ken ti panangidaulo iti pannakakumberte ti di-Katoliko a lubong. Nagdakkelan ti trabaho nga insadda iti bagbagida, ket bassitda, gapuna inkeddeng ni Loyola a masanay a naimbag ti tunggal Jesuita.

Impasdekna dagiti uppat a kari ti Jesuita, nangputar ti agsasaruno a naespirituan nga arsisio para kadagiti agdadamo, ken insaganana ti konstitusion, wenno ti pagalagadan ti kababalin ti Jesuita. (Kitaenyo ti kahon.) Ti naan-anay a panagtulnog iti iglesia ti pagalagadanda. Kinuna ni Francis Xavier, maysa kadagiti immuna a pasurot ni Loyola: “Diakto pay mamati kadagiti Ebanghelio, maiparitto ketdin ti Nasantuan nga Iglesia dayta.” Awan ti manglapped kadakuada a mangitungpal iti misionda. “Makidangadangkayo a maipaay kadagiti kararua sadinoman ti pakasarakan kadakuada, ken babaen iti aniaman a pamay-an nga usarenyo,” imbaga ni Loyola kadagiti taona. Ania dagiti pamay-an nga usarenda?

Pananglapped iti Panagsaknap ti Protestantismo

Ti edukasion ken ti panagkumpesar isu dagiti kangrunaan nga armas dagiti Jesuita iti panangparmek iti rumangrang-ay a pannakabalin iti Protestantismo. Dandani babaen iti aksidente, naammuanda a dagiti kabbaro a napartuat a de kalidad nga eskuelaanda ket ad-adda a makaipasagepsep a siepektibo iti Katolicismo kadagiti ari ken natan-ok ngem ti aniaman a kampania ti panangasaba. Ket iti maika-16 a siglo, dagiti natan-ok ti addaan ti pannakabalin a mangikeddeng ti relihion iti pagturayanda.c

Napaliiw ni Loyola a mismo a “ti naimbag a maaramidan ti Orden a mangparang-ay iti panggep ti Romano ket agpannuray a nangnangruna iti panangisuro kadagiti kolehiotayo ngem iti panangasaba.” Dagiti natan-ok nga eskuelaan dagiti Jesuita inadalan ken dinoktrinaanda dagiti adu nga agbalinto nga agtuturay ti Europa iti masanguanan nga, apaman nga agturaydan, malapdandanton dagiti Protestante. Daytoy a panagballigi iti damo pay laeng ket pinabileg ti natan-ok a pamay-an a panagkumpesar. Ilawlawag ti historiador a ni Paul Johnson: “Iti panagkumpesar, dagiti Jesuita ken dagiti mannakabalin a managpenitensiada addaanda iti relasion nga abogado-kliente.” Di ngarud pakasdaawan a nalatlatak ti baro a pamay-an. Di nagbayag, adu nga Europeo nga agtuturay ti addaan kadagiti pagkumpesaran a Jesuita, a nalaing a mangay-ayo kadagiti isuamin a tao a balakadanda.

Dagiti pagkumpesaran a Jesuita panuynoyanda ti moralidad ngem narungsot ti pannakilangenda kadagiti “erehes.” Maysa a Jesuita a pagkumkumpesaran ti Pranses nga ari a ni Louis XV inrekomendarna a “tapno maawat ti panagtignayna,” mangaramid ti ari ti nailemmeng nga agdan iti baet ti kuartona ken ti kuarto ti keridana. Nupay kasta, ti apongna iti tumeng, ni Louis XIV, naallukoy ti Jesuita a pagkumkumpesaranna a mangkanselar iti Edict of Nantes (maysa a linteg a mangipalubos iti limitado a wayawaya iti panagdayaw dagiti Pranses a Protestante, wenno Huguenot). Daytoy nga addang impalubosna ti awan ressat a kampania a maibusor kadagiti Huguenot, nga adu kadakuada ti napapatay.

Ni Paul Johnson, iti librona nga A History of Christianity, kunana: “Napatpateg pay, nasaknap a mabigbigbig dagiti Jesuita babaen iti kapanunotan a mabalin a saan a maalagad ti moral a pagalagadan no agpeggad dagiti pagimbagan a Katoliko. . . . Dagiti Jesuita ket karkarna a grupo dagiti natan-ok ti adalna ken napinget a natan-ok a grupo a nangipalubos kadagiti pakariribukan ti panagsusupiat ti relihion a mangriribuk iti moral a pagalagadanda.”

Nupay—wenno mabalin a gapu iti—maisupadi a moral a kapanunotanda, dagiti Jesuita adda dakkel a pasetda iti Counter-Reformation. Kalpasan laeng ti 41 a tawen a pannakabuangayda, insurat ni Papa Gregory XIII: “Iti agdama a tiempo awanen ti maymaysa a pamay-an nga inaramid ti Dios a naan-anay a mangpukaw kadagiti erehes a nabilbileg ngem ti nasantuan nga Orden dagiti Jesuita.” Ti pannakibagay, agraman ti panangimpluensiada kadagiti natatan-ok a tattao, napaneknekan a naballigi iti panangdangadang iti “kinaerehes.” Nakagun-od met kadi kadagiti kumberte?

Pannakibagay dagiti Jesuita

Iti Daya, timmuladda iti ugali ti Europa, dagiti Jesuita pinanggepda a kumbertien dagiti agturay ken kalpasanna dagiti iturayanda. Iti panangibanagda itoy a kalat, aglablabes ti panangsurotda iti bilin ni Loyola a mangay-ayoda kadagiti isuamin a tao. Ni Roberto de Nobili, maysa a misionero a Jesuita idiay India bayat ti maika-17 a siglo, nagbiag a kas iti natan-ok a Brahman tapno mangasaba kadagiti klase agturay. Tapno di masaktan ti nakem dagiti padana a Brahman, intukonna ti Eucharist, wenno ti sagrado a di nalebaduraan a tinapay iti Misa, kadagiti nababa a klase nga Untouchables babaen iti maysa a ruting.

Ni Matteo Ricci nagbalin a mabigbigbig a miembro iti korte nga Insik, gapu laeng kadagiti laingna kas matematiko ken astronomo. Inikutanna a mismo dagiti narelihiusuan a pammatina. Ti kasunona a Jesuita iti korte ti Ming, ni Johann Adam Schall von Bell, nangibangon pay iti pagaramidan iti kanyon ket sinanayna dagiti tropa nga Insik a mangusar kadagiti paltog (a naipanagan kadagiti “sasanto” a Katoliko). Tapno makagun-od kadagiti kumberte, impalubos dagiti Jesuita nga itultuloy dagiti Insik a Katoliko ti panagdaydayawda kadagiti inapo, maysa a masupiat a pangngeddeng a di inawat ti papa kamaudiananna. Uray adda dagita a pannakikompromiso dagiti Jesuita, agpadpada idiay India ken idiay China, saan latta a nakumbinsir dagiti agturay.

Idiay Sud America napadas ti pamay-an a kolonial. Kadagiti lugar a nasulinek a saan a sinakop ti kolonia, nangipasdek dagiti Jesuita kadagiti pagnaedan [dagiti tao] a mangituray iti bukodda a sadiay dagiti Indian a Guarani ti dandani naan-anay nga inturayan dagiti Jesuita a misionero. Maisubad iti dayta naisuroda iti agrikultura, musika, ken relihion. Dagitoy a pagnaedan, addaan kadagiti 100,000 a katutubo a tattao nga idi tiempo ti kinarang-ayda, kamaudiananna nasinasina dagitoy idi nakisupiatda iti panagkomersio dagiti Portuguese ken Español. Nupay nangsanay dagiti Jesuita iti maysa a buyot a 30,000 nga Indian, a nakidangadang a sipipinget kadagiti Portuguese, nadadael dagiti pagnaedan idi 1766 ket naidestierro dagiti Jesuita.

Bayat ti adu a siglo adu a sinaggaysa a Jesuita ti situtured a nagsakripisio a mangisaknap iti mensahe a Katoliko iti adu a luglugar. Daddumat’ namartir iti nakaam-amak a pamay-an iti panangikagumaanda, nangnangruna idiay Japan, a sadiay naballigida sakbay ti panangiparit ti shogun [gobierno militar] iti ar-aramidda.d

Nupay adda regtada ken espiritu ti panagsakripisio, ti panangikagumaan ti Jesuita a mangkumberte iti lubong ket linapdan a nangnangruna dagiti bukodda a gakat.

Maysa a Napolitikaan nga Ebanghelio

Nupay adda parparikut idi napalabas, dagiti maika-20-siglo a Jesuita kasla dida maipabiang ti politika kadagiti politiko. Nupay kasta, nadlawen ti maysa a panagbaw-ing. Kalpasan ti adu a siglo a panangsupsuportar kadagiti konserbatibo, umay-ayon a gobierno, ad-adda a suportaran dagiti Jesuita itatta ti rebolusionario a panggep, nangnangruna no isut’ agnanaed iti napanglaw a pagilian. Ti Nicaragua ket nasayaat a pangarigan.

Idi nagturay dagiti Sandinista idiay Nicaragua, nagtalekda iti panangsuportar ni Fernando Cardenal ken ni Álvaro Argüello, dua a nalalatak a padi a Jesuita a nangawat iti akem iti gobierno. Indepensa ni Argüello ti napolitikaan nga akemna, a kunkunaenna a “no adda asinoman idiay Nicaragua a di makipaset iti rebolusion, talaga a saan a maysa a Kristiano. Tapno agbalin a maysa a Kristiano itatta, nasken met ti agbalin a rebolusionario.” Kaawatan ngarud, ti kasta a napolitikaan nga ebanghelio upayenna dagiti adu a napasnek a tattao.

Idi 1930’s, ni Miguel de Unamuno y Jugo, maysa a nalatak a pilosopo nga Español, binabalawna ti pannakinamin dagiti Jesuita iti politika kas maisupadi iti sursuro ni Jesus. Isut’ nagsurat: “Dagiti Jesuita . . . anamonganda daytoy masansanen a maisalaysay nga estoria maipapan iti sosial a pagarian ni Jesu-Kristo, ket babaen iti dayta a napolitikaan a kapanunotan, kayatda ti makinamin iti politika, parparikut iti ekonomia ken iti kagimongan. . . . Awan ti pakibiangan ni Kristo iti sosialismo wenno iti pribado a sanikua. . . . Kinunana a ti pagarianna saan a paset daytoy a lubong.”

No maipapan iti doktrina, adda met panagbalbaliw dagiti moderno-aldaw a Jesuita. Ni Michael Buckley, maysa a nalatak nga Americano a Jesuita, binabalawna iti publiko dagiti paglintegan ti Vaticano maipapan kadagiti padi a babbai. Idiay El Salvador, ni Jon Sobrino indepensana ti teolohia ti wayawaya ken ti “impluensia ni Marx maipapan iti pannakabuangay ti teolohikal a pannakaawat.” Idi 1989 narikna ti superior heneral a Jesuita a nasken a mangipatulod ti maysa a surat kadagiti Jesuita a mangibilin kadakuada a liklikanda ti mangbabalaw kadagiti paglintegan ti Vaticano maipapan iti pananglapped iti panagsikog.

Gapu itoy a rekord dagiti Jesuita, napalabas ken agdama, pudno kadi a maikuna nga isuda ti Society of Jesus?

Maysa a Pudno a Society of Jesus?

Kinuna ni Jesus: “Dakayo ti gagayyemko no aramidenyo dagiti ibilinko kadakayo.” (Juan 15:14) Ti maysa a pudno a gayyem ken adalan ni Jesus rumbeng a naan-anay nga agtulnog iti Dios ken ni Kristo, ken awanen ti sabali pay. (Aramid 5:29) Ti panagtulnog kadagiti tao imbes nga iti Dios awan duadua nga agturong iti di maitutop a panangusar ken panangaramid iti mensahe ni Kristo a napolitikaan.

Awan duadua, nangabak dagiti Jesuita iti dadduma a pannakidangadangda iti Protestantismo. Ngem aniat’ gatadna? Ti balligida nagpannuray a nangnangruna iti napolitikaan a panggep imbes nga iti ayat iti kaarruba. Ti panagebanghelioda insaknapna ti mensahe ti ebanghelio a namulitan kadagiti napolitikaan a kapanunotan ken ambision. Iti panangpadasda a mangkumberte iti lubong, dagiti Jesuita nagbalinda a paset dayta. Dayta kadi ti tinarigagayan ni Jesus?

Kinuna ni Jesus kadagiti pudno nga adalanna: “Saanda a paset ti lubong, a kas kaniak a saanak a paset ti lubong.” (Juan 17:16) Pudno, nagbalin ni apostol Pablo nga “isuamin kadagiti isuamin.” (1 Corinto 9:22, Douay) Ngem daytoy kaipapananna ti panangibagay iti mensahena kadagiti managdengngegna, saan a panangikompromiso kadagiti Nakristianuan a prinsipio tapno makakumberte wenno maaddaan ti napolitikaan nga impluensia.

Pinanggep ni Loyola nga iparang dagiti Jesuita ti bagida iti lubong kas tumutulad ni Jesu-Kristo, ngem daytoy a ladawan ket minulitan ti politika ken panangkusit. Nagbalinda nga “isuamin kadagiti isuamin,” ngem saanda nga inaramid dagiti “isuamin a maipaay a pakaidayawan ti Dios.”—1 Corinto 10:31.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 12]

Ti Panagbalin a Maysa a Jesuita

Dagiti uppat a sapata. Adda tallo nga umuna a sapata: kinapanglaw, kinadalus, ken panagtulnog. Kalpasan ti 12 a tawen, ti maysa a Jesuita agsapata iti maikapat, nga ikarina a “tungpalenna ti tunggal instruksion iti Papa iti Roma.”

Dagiti Naespirituan nga Arsisio ket pagbasaan a mangibinsabinsa iti uppat-lawas a programa ti panagmennamenna a mangipasagepsep iti agdadamo iti inggat’ tungpal-biag a dedikasion iti panggep ti Jesuita.

Bayat ti umuna a lawas, panunoten ti makipaset—agraman dagiti amin a sentidona—dagiti panagtutuok iti impierno. Iti maikadua a lawas, masapul nga ikeddengna no isut’ agpalista kas maysa a Jesuita. Ti maikatlo a lawas ket naipamaysa iti nabatad a panagmennamenna iti panagsagaba ken ipapatay ni Jesus, ken ti maudi a lawas nairanta nga agpaay iti “napasnek a panangpampanunot” iti panagungar ni Kristo.

Agsasaruno a maipaay dagiti instruksion. Iti umuna a lawas, kas pangarigan, maibaga iti agdadamo nga “angotenna ti asuk, ti asupre, ti nabangsit nga angot ken ti panagrupsa iti Impierno” ken “riknaenna no kasano a dagidiay a gil-ayab tenglenda ti kararua ken pukawenda dayta.”

Dagiti Konstitusion ket kasla maysa a Talmud a libro dagiti linlinteg ken alagaden nga inkeddeng ni Ignatius iti Loyola. Malaksid kadagiti dadduma a banag, maibaga iti Jesuita no kasano ti panangipuestona kadagiti imana, kasano ti panangmatmatna iti maysa nga addaan iti autoridad, ken apay a liklikanna koma ti panagmusiigna.

Kangrunaan ti amin, ipaganetget ti Konstitusion ti naan-anay a panagtulnogna kadagiti superiorna: “Ti nababbaba ket kas maysa a bangkay iti im-ima dagiti superiorna.”

[Kahon/Ladawan iti panid 15]

Apay a Nagbalin a Maysa a Saksi ni Jehova ti Maysa a Jesuita

Nangrugi a nagduaduaak bayat nga agtartrabahoak kadagiti napangpanglaw a paruko iti Bolivia. Idi damo dagitoy ket saan a maipapan iti simbaan no di ket maipapan kadagiti pannakabagina. Kas pangarigan, tunggal bulan masapul nga iyawatko iti lokal nga obispo ti maysa a porsiento dagiti koleksionko ken naawat a bayad dagiti naisangsangayan a Misa, kasar, pompon, ken dadduma pay. Yantangay napanglaw ti parukok, ti bingay ti obispo ket pulos a di makaay-ayo. Maldaanganak idi ugalinan a lukatan ti sobre ket kunaenna a buyogen ti pannakaupay: “Daytoy kadi ti nakapimpiman a kontribusion nga iyegmo kaniak?” Nalawag a ti ‘dua a lepta ti balo’ awan ti pategna kenkuana.—Lucas 21:1-4, Douay.

Ngem ti sabali pay a banag a nangriribuk kaniak isu ti situtulok a panangawat ken panangipalubos ti herarkia kadagiti lokal a pagano a kapanunotan ken aramid a mainaig iti panagdayaw iti Cristo de la Vera-Cruz (ti Kristo iti Pudno a Krus), nga isu ti ladawan iti simbaan iti parukok. Iti adu a kaso dagiti aramid ket talaga a panangiparangarang iti denidemonio a kinapanatiko. Mainayon iti dayta ti panagbartek masansan a nainaig kadagitoy a relihiuso a piesta, ngem awan ti opisial a panangbusor iti daytoy a nalaaw a panagbarbartek.

Nakumbinsirak a bayat dagiti siglo, ti Iglesia Katolika simiasi manipud iti kinapudno iti Biblia, a sinukatanna dayta kadagiti tradision ken pilosopia ti tao, ket saan laeng a dagiti tao, kas dagiti naiputputong nga indibidual, ti agbidbiddut. Ngarud, nabigbigko a saanakon a napeklan a Katoliko.—Kas insalaysay ni Julio Iniesta García.e

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 11]

Ti nangbuangay kadagiti Jesuita, ni Ignatius iti Loyola, ken ti altarna idiay España

[Ladawan iti panid 13]

Gapu iti pakasaritaanda iti napolitikaan a panggep, napapanaw dagiti Jesuita idiay España idi 1767