Dagiti Misionero Ahente ti Lawag Wenno ti Sipnget?​—Paset 3

Ti Panagsubli Dagiti Misionero ti Kakristianuan iti Nangrugianna

TI Asia isut’ punganay a taeng ti sangatauan. Sadiay nga inyam-ammo ti Namarsua ti nadalus a panagdayaw. Nupay di nainsiriban a sinuktan ti tattao dayta iti palso a relihion di nagbayag kalpasanna, naisubli met laeng ti pudno a panagdayaw iti Asia iti kadaanan nga Israel ken kalpasanna, iti Kinakristiano. Isu nga idi impan dagiti misionero ti Kakristianuan a taga Europa ti mensaheda iti Asia, napanda iti kontinente a nangrugian ti natauan a biag ken ti pudno a relihion. Nagbalinda kadi nga ahente ti lawag wenno iti nakarkaro a kinasipnget?​—Genesis 2:10-17.

Aniat’ Pagimbaganna No Manayonan Wenno Maksayan ti Dios?

Ditay masinunuo no kaano ken no kasano nga immuna a dimteng ti Kristiano a pammati idiay India. Kuna ti historiador ti relihion idi maikapat a siglo a ni Eusebius nga impan ni Kristiano nga apostol Tomas dayta sadiay idi umuna a siglo. Kuna ti dadduma a ti “Kinakristiano” ket nayam-ammo sadiay idi nagbaetan ti maikadua ken ti maikapat a siglo. Idi simmangpet sadiay dagiti Portugues a managsukisok idi arinunos ti maika-15 a siglo, nasarakanda a “binuangay dagiti Kristiano ti maawat ken mararaem a grupo iti kagimongan ti India.”​—The Encyclopedia of Religion.

Simmangpet idiay sub-kontinente ti India ti Español a padi a ni Francis Xavier idi 1542. Isut’ kadua idi ni Ignatius ti Loyola, ti pundador ti narelihiusuan nga orden a ti Kagimongan ni Jesus, kadawyan a maawagan a dagiti Jesuita. Saritaen ti The New Encyclopædia Britannica ni Xavier kas “ti katan-okan a Romano Katoliko a misionero iti moderno a tiempo,” nga aw-awaganna “nga instrumento iti pannakaipasdek ti Kinakristiano idiay India, ti Purpuro dagiti Malay, ken Japan.”

Nupay ababa ti biag ni Xavier​—natay idi 1552 iti edad nga 46​—aduan trabaho ti sangapulo a tawen a panagmisionerona. Naipadamag a pinaregtana dagiti misionero a mangtulad kadagiti kababalin ken pagsasao dagiti tattao a nagserbianda.

Simmangpet dagiti umuna a misionero a Protestante idiay India idi 1706, agarup 85 a tawen sakbay nga impablaak ni William Carey ti An Enquiry Into the Obligations of Christians to Use Means for the Conversion of the Heathens. Ti pannakaipablaak daytoy a libro ket naawagan “naisangsangayan a pasamak iti Nakristianuan a historia.” Kalpasan ti panangisuratna iti dayta, nagserbi ni Carey kas misionero iti 40 a tawen idiay India.

Iti panaglabas ti tiempo, napan dagiti misionero ti Kakristianuan iti amin a benneg ti pagilian [ti India]. Dagiti nababbaba a klase ti tao iti kagimongan, nangruna dagiti saan a nainaig iti aniaman a sosial a grupo, nga awanen manamnamada a nasaysayaat a masakbayanda iti Hinduismo, ti nangrugin a simmurot kadagiti relihion ti Kakristianuan. Kuna ti The Encyclopedia of Religion, nupay kasta, a daytoy panangkumberte kadagiti awan nakainaiganda a sosial a grupo “ket di inanamongan ti adu a misionero ken ti kaaduan nga edukado a lider dagiti Kristiano nga Indiano.”

Iti panangipalgakna iti kinaawan kabaelan ti Kakristianuan, insurat ti historiador a ni Will Durant: “Napigsa pay lat’ pammati ti India kadagiti didiosen a nabayagen a nalais buyogen iti kinamayamay a naikanunong iti kinapanglaw ken pannakalangalangna. . . . Idi inartapanen ti kinaerehes wenno karkarna a didiosen ti kinapopular dagiti didiosen ti Hindu, pinalugodan ida [dagiti Brahman], sada inserrek ida iti nalawa a likkaong ti pammati dagiti Hindu; awan unay pagdumaanna idiay India no manayonan wenno maksayan [ti bilang] ti dios.” Iti librona a The Jesuits, a naipablaak idi 1984, kuna ni Manfred Barthel: “Nagbanaganna, nagmatalek dagiti Indiano iti Hinduismo; inatiw ti Hinduismo dagiti Jesuita ken Mogul, ken kasla aglatlataken dagiti nakaad-adu a didiosen ken pammatida iti Kristiano a Lumaud.”

Dida Nakaibati iti Manayon a Lemma

Nagsagaba ti immuna a Kakristianuan, a siguden a nabingay iti Makinlaud ken Makindaya nga iglesia, iti nakarkaro pay a pannakabingaybingay bayat ti maikalima a siglo. Naigamer iti rinnisiris ni Nestorius, ti patriarka ti Constantinople, a nagbanag iti pannakabuangay ti simmina a grupo manipud iti Makindaya nga iglesia, ti Nestorian Church.

Inyunay-unay dagiti Nestorian ti kinamisionero. Kasla inyam-ammo ti maysa kadagiti misioneroda, ni Alopen, dagiti patpatien ti Nestorian idiay China idi 635 K.P. Iti sabali a bangir, saan a nadanon ti Makinlaud nga iglesia ti China agingga iti agarup 1294, idi nangipasdek iti mision sadiay ti prayle a Franciscan a ni John Monte Corvino.

Nupay kasta, nangrugi laeng ti trabaho a kinamisionero idiay China idi simmangpet idi 1580’s ni Matteo Ricci, maysa nga Italiano a Jesuita. Bayat nga ikagkagumaan a papigsaen ti Protestantismo ti pundasionna kalpasan ti Repormasion ti Europa, agagawa idi nga agbirok ti Katolisismo iti pasurotda iti ruar ti Europa. Nakatulong unay dagiti kampania ti panagsukisok ti Portugal ken España, agpada a daga dagiti napeklan a Katoliko, iti panangikagumaan ti iglesia a mangbirok kadagiti pasurot iti ruar ti Europa.

Kas inlanad ti The Cambridge History of China, nalabit nagballigi bassit dagiti misionero idi maika-17 ken maika-18 a siglo gapu ta “adu bassit [kadakuada] (nangruna dagiti Jesuita) ti nangpatanor iti napanuynoy a kababalin.” Ilawlawag ti propesor ti historia ti Insik a ni Hans H. A. Bielenstein: “Impaganetget [dagiti Jesuita] dagiti nagpadaan ti Kinakristiano ken Confucianismo, nga ipadada ti Dios dagiti Kristiano iti kapanunotan dagiti Insik iti Langit, sa pinalugodanda ti panagdayaw kadagiti inapo. Ilawlawag daytoy ti rason a nakaala dagiti Jesuita iti paspasurot iti sumagmamano a gunglo, ken kasta met ti rason nga awan naibatida a manayon a lemma.”

Idi 1724, nagsasawan ti emperador nga Insik dagiti relihion ti Kakristianuan ken pinapanawna ti kaaduan kadagiti ganggannaet a misionero. No adda idi gundaway, nagsubli dagiti misionero a Katoliko idiay China. Simmurot met dagiti misionero a Protestante, kas ken ni Robert Morrison manipud iti London Missionary Society a maysa kadagiti immuna a simmangpet, idi 1807. Impasdekna ti maysa a kolehio a saan laeng a nairanta a mangisaknap iti pammatina no di ket tapno yam-ammona met iti China ti kultura ti Lumaud ken tapno yam-ammona ti kultura ti Dumaya kadagiti estudiante ti Lumaud. Idi 1819, babaen ti tulong ni William Milne, nakompleto ni Morrison ti pannakaipatarus ti intero a Biblia.

Naregget ti dadduma a misionero a mangyeg iti naiduma a kita ti lawag. Ni Dr. Peter Parker ti kaunaan a misionero ti medisina a napan idiay China, a timmulong iti pannakabuangay ti Medical Missionary Society a naipasdek idiay Canton idi 1838. Inggaed met ti dadduma a misionero ti mangisuro, mangsuporta kadagiti aramid a panangipaay iti tulong, wenno mangrisut iti parparikut ti kagimongan. Sigun iti The Cambridge History of China, dadduma nga impatarus dagiti misionero ket “ad-adda a mayataday iti pannakaidur-as ti pannakaawat dagiti taga Europa iti China ngem iti panangparayray ti panangawat dagiti Insik iti Kinakristiano.”

Napaay met dagiti misionero ti Kakristianuan a mangted iti pagwadan ti Kristiano a panagkaykaysa ken panagkakabsat kadagiti Insik. Nakaro ti di panagtutunos dagiti Protestante. Iti uppat a dekada, immadu ti bilang dagiti misioneroda manipud 189 agingga iti 3,445. Idi 1905, tunggal maysa kadagiti nasurok nga 60 a sosiedad ti kinamisionero ti nangisaknap iti bukodda a bersion iti Nakristianuan a sursuro. Nangiparang met dagiti Katoliko a misionero iti di makaay-ayo a ladawan imbes a ti maitutop koma a ladawan ti Kinakristiano. Dakamaten ti The Cambridge History of China “ti nasaknap a pannakinamin iti lokal a ganuat ti politika ken hustisia tapno makakumberteda.”

Panagbirok Kadagiti Kumberte iti Sabali a Lugar

Awan pay maysa a siglo kalpasan a simmanglad ti Portugues a managsirarak a ni Ferdinand Magellan kadagiti Isla ti Pilipinas idi 1521, agarup dua a milion a tattao ti binautisaranen dagiti Katoliko a misionero sadiay. Itatta, 84 a porsiento kadagiti agindeg ket Romano Katoliko. Sigurado a ti panangipasdek ti iglesia iti sistema ti edukasion ti nakatulong a mangilawlawag iti daytoy a balligi. Ngem kuna ti maysa a mannurat a di rumbeng a tagibassiten ti sabali pay a makagapu, nga isut’ “panangipalubos [dagiti misionero] a pagtalinaeden dagiti pasurot[da] ti adu kadagiti relihiuso a patpatien ken ug-ugalida.”

Saan unay a naballigi ti iglesia iti dadduma a lugar. Kas pagarigan, ti bilang dagiti Katoliko idiay Japan ket 0.3 a porsiento laeng kadagiti amin a Hapones. Idiay Republika ti Korea, gistay 6 a porsiento laeng iti populasion ti Katoliko.

Immuna a sinarungkaran dagiti taga Europa ti Japan idi 1542. Idi 1549, sibabara a naabrasa ti misionero a Jesuita a ni Francis Xavier, ken ti sumagmamano a kaduana. Di nagbayag, limmamiis daytoy damo a kinaganaygayda idi a “mangrugi nga atapen [dagiti lider a Hapones] a ti aktibidad dagiti misionero a taga Europa ket mabalin a pakpakauna ti napolitikaan a panangraut ti Ari ti España (a kas ammoda a napasamak iti Pilipinas),” insurat ti propesor ti historia a ni J. Mason Gentzler.

Idi 1614, “naibando dagiti misionero kas kabusor ti estado ket imbilin ti emperador a saanen a mapalubosan ti Kinakristiano kadagiti iturayanna. . . . Dagiti pasurot a pinullo a ribo ti bilangda a saan a nangtallikud iti baro a relihion[da] ket nailansa iti krus . . . , nupay ad-adda a nakaam-amak ti naisagana kadagiti misionero . . . a napuoran wenno natunoda a sibibiag, narangrangkay, naipisok kadagiti abut a napno iti nagita nga ul-uleg,” ti dadduma kadagiti [naipakat] a kinadawel.​—The Jesuits.

Nayam-ammo ti Katolisismo idiay Korea idi 1784, ti Protestantismo maysa a siglo kalpasanna. Ilawlawag ti magasin a Time a “naparpartak ti panagsaknap [ti naud-udi] gapu ta impan dagiti Americano a misionero ti Ebangelio agraman ti edukasion, medisina ken teknolohia.” Daytoy a pagannurotan a panangkumberte saan laeng a babaen iti panangisuro ti relihion ket maipakpakat pay laeng agingga ita. Naadaw a kinuna ti propesor ti Pilosopia a ni Son Bong Ho ti Seoul National University: “Dagidiay iglesia a nangipaganetget iti namaterialan a parabur naparpartak ti yaaduda ngem dagiti kangrunaan a denominasion.”

No Ania ti Ipalgak ti Masanguanan

Kasanotay koma a matmatan dagiti misionero ti Kakristianuan idi? Ti inrepresentarda ket saan a ti nadalus a kita ti panagdayaw nga inyam-ammo ni Jesus. Kaskasdi nga adu kadakuada ti napasnek. Uray kaskasano, impatarusda ti Biblia iti adu a pagsasao ken insuroda ti sumagmamano a kapanunotan a masarakan iti Biblia.

Komusta met ngay dagiti misionero ti Kakristianuan idiay Africa, a maaw-awagan iti “Nasipnget a Kontinente”? Basaenyo ti maipapan itoy iti sumaganad a ruarmi iti artikulo a “Naespirituan a Lawag Agpaay iti ‘Nasipnget a Kontinente.’”

[Kahon iti panid 23]

“Jehova” iti Biblia nga Insik

Inrason ni John W. Davis, maysa a misionero ken managipatarus idi maika-19 a siglo: “No usaren ti Nasantuan nga Espiritu ti Jehova iti aniaman a paset ti kasuratan iti Hebreo, apay a di usaren ti managipatarus ti Jehova iti Ingles wenno Insik? Ania ti kalinteganna a mangibaga nga, usarekto ti Jehova iti daytoy a paset ken sukatakto dayta idiay? . . . No iti aniaman a kaso ket biddut ti panangusar iti Jehova iti patarus, no kasta, apay ngarud nga inusar ti napaltiingan a mannurat dayta iti orihinal?”