Dagiti Misionero Ahente ti Lawag Wenno ti Sipnget?—Paset 4
Naespirituan a Lawag Agpaay iti “Nasipnget a Kontinente”?
AWAN pay 100 a tawen ti napalabas, naawagan idi ti Africa a Nasipnget a Kontinente agsipud ta adut’ saan nga ammo dagiti taga Europa iti dayta.” Ti kayat a sawen ti The World Book Encyclopedia ditoy ket saan a ti nasipngetan nga Africa, no di ket, ti nasipngetan nga Europa—kurang a pannakaammo ti Europa maipapan iti di pay nasukisok a dakkel a paset ti kontinente. Isu a saan a maisupadi iti naganna nga Africa a nalabit naadaw ti naganna manipud iti sao a Latin nga aprica, a kaipapananna “nainit.”
Kaskasdi, iti sabali a bangir, adda iti kinasipnget idi ti Africa—kinasipnget no maipapan iti kinapudno ti Biblia. Naganen ni Donald Coggan, dati nga Arsobispo ti Canterbury, ti Africa ken Asia a “dua a dadakkel a kontinente a nangipamaysaan dagiti Iglesia ti Lumaud iti amin a tao ken kuartada iti kaaduan a paset ti dua gasut a tawen.”
Adu kadagiti misionero ti Kakristianuan ti talaga a napasnek. Tapno maitungpalda ti annongda, insakripisio pay ti dadduma ti biagda. Nagdakkel ti impluensiada iti biag dagiti Africano. Ngem ‘impaay[da ngata] ti lawag . . . babaen ti naimbag a damag,’ kas inaramid ni Kristo idi, iti kasta naikkatda ti naespirituan a kinasipnget iti makunkuna a Nasipnget a Kontinente?—2 Timoteo 1:10.
Impaay Dagiti Katutubo a Misionero ti Umuna a Kilap ti Lawag
Ti umuna a Kristiano a nairekord a nangasaba iti Africa ket maysa nga Africano, ti eunuko nga Etiope a nadakamat idiay Biblia iti Aramid kapitulo 8. Maysa a proselita a Judio, nga adda idi iti dalanna nga agawid manipud panagdayaw iti templo idiay Jerusalem idi kinomberte ni Felipe iti Kinakristiano. Kas maitunos iti regta dagiti immuna a Kristiano, talaga a siaalibtak nga inkasaba daytoy nga Etiope kalpasanna ti nangngegna a naimbag a damag, a nagbalin a misionero iti bukodna a daga.
Nupay kasta, saan nga umanamong dagiti historiador, no daytoy wenno saan ti pamay-an ti pannakaipasdek ti Kinakristiano idiay Ethiopia. Agparang a ti Ethiopian Orthodox Church ket nangrugi idi maikapat a siglo, idi inordinan ni Athanasius, maysa nga obispo ti Coptic Church iti Alexandria ti maysa nga estudiante ti pilosopia a taga Syria nga agnagan Frumentius kas obispo dagiti taga Ethiopia a “Kristiano.”
Kunaen ti Coptic Church—ti Copt ket naadaw manipud iti sao a Griego agpaay iti “Egyptian”—a ni Marcos nga Ebangelista ti pundador ken umuna a patriarkana. Maitunos iti tradision, isut’ [ni Marcos] nangasaba idiay Egipto idi ngangngani agkagudua ti umuna a siglo. Ania man ti napasamak, nagsaknap ti “Kinakristiano” iti Amianan nga Africa iti nasakbay a petsa, a naglatakan dagiti lallaki a kas kada Origen ken Augustine. Maysa nga eskuelaan ti katesismo idiay Alexandria, Egipto, ti nagbalin a mabigbigbig a sentro ti “Nakristianuan” a panagadal, a ni Pantaenus ti umuna a presidentena. Ngem idi panawen ni Clemens iti Alexandria, ti simmuno ken ni Pantaenus, nalawag a dakesen ti epekto ti apostasia. Ilatak ti The Encyclopedia of Religion nga “intandudo [ni Clemens] ti panagkadua ti Nakristianuan a doktrina ken ti Biblia a buyogen ti Griego a pilosopia.”
Intultuloy ti Coptic Church ti nasaknap a kampania a panagmisionero, nangruna iti makindaya a Libya. Ipalgak met dagiti panagkabakab ti arkeolohia idiay Nubia ken ti makimbaba a Sudan ti impluensia ti Coptic.
Isasangpet Dagiti Misionero a Taga Europa
Bassit ti nagapuanan dagiti misionero a taga Europa idiay Africa sakbay ti maika-16 aginggat’ maika-18 a siglo, nga iti dayta a tiempo nagun-odan dagiti Katoliko ti bassit a balligi. Saan a dimteng dagiti relihion a Protestante aginggat’ nasapa a paset ti maika-19 a siglo, idi nagbalin ti Sierra Leone nga immuna a pagilian iti Makinlaud nga Africa a nadanon dagiti misioneroda. Nupay impamuspusan dagiti Protestante a padaan ti balligi dagiti Katoliko, itatta, malaksid iti sumagmamano, tunggal pagilian ti Africa a pagpannakkelna ti adu a “Kristiano” a populasionna ti addaan ad-adu a Katoliko ngem Protestante.
Kas pagarigan, 96 porsiento iti populasion ti Gabon ti managan Kristiano. Sakbay unay ti Gubat Sangalubongan I, nangipasdek ni Albert Schweitzer, maysa a Luterano, iti ospital a mangisaknap ti pammatina sadiay ken idi agangay innayonna ti pagnaedan dagiti agkukutel. Nupay adda dakkel nga epekto ti nasurok nga 40 a tawen a trabaho dagiti misionero a Protestante iti pagilian, inartapan latta dagiti Katoliko ti Protestante iti nasurok a 3 kontra 1.
Nupay kasta, babaen ti ad-adu a pannakiraman ti Protestante, nangrugi a dimmur-as ti trabaho a kinamisionero idiay Africa. Ilawlawag ni Adrian Hastings iti University of Leeds a “ti napateg a tawid iti daytoy a panawen [maudi a gudua ti maika-19 a siglo] isut’ napateg a panangrugi ti pannakaipatarus ti Biblia iti pinullo a pagsasao ti Africa.”
Ti pannakaipatarus ti Biblia iti nakayanakan a pagsasao nangted iti pakaibatayan ti pannakaisaknap ti “Kinakristiano,” nga awan idi napalabas. Adu nga Africano ti namati kadagiti tagtagainep ken sirmata, nangmatmat iti saksakit a gapuanan ti gamud, ken nangalagad iti poligamia. Ti kaadda ti Biblia iti nakayanakan a pagsasao inikkanna dagiti misionero ti Kakristianuan iti gundaway a mangipaay iti Nainkasuratan a lawag kadagitoy a tema. Sigun ken ni Hastings, nupay kasta, “masansan a di namati dagiti Africano iti daytoy a banag.” Ti resultana? “Manipud idi arinunos ti maikasangapulo ket siam a siglo, nangrugi a tumaud dagiti adu nga agwaywayas nga iglesia, umuna idiay Sud Africa ken Nigeria, kalpasanna iti adu a sabsabali pay a paset ti kontinente a sadiay nalataken ti kaadda dagiti misionero.”
Kinapudnona, itatta, agarup 7,000 a baro a movimiento ti relihion, nga addaan nasurok a 32,000,000 a pasurot, ti adda iti abagatanen ti Sahara iti Africa. Sigun ti The Encyclopedia of Religion, “timmaud dagitoy a movimiento kangrunaanna iti luglugar a sadiay nasaknap a naikadua iti panangikagumaan dagiti Kristiano a misionero.” Nalawag a napaay dagiti misionero a mamagkaykaysa kadagiti pasurotda iti “maysa nga Apo, maysa a pammati, maysa a bautismo” a sinarita ti misionero a ni Pablo.—Efeso 4:5.
Apay? Ilawlawag ti material a nadakamat iti ngato a dayta ket gapu iti “pannakapaay dagiti lokal a komberte kadagiti pakaibatayan ken nagbanagan ti Kinakristiano . . . , ti di mailibak a pannakabingaybingay iti denominasion a Kinakristiano ken ti pannakapaayna a mangragpat kadagiti lokal a kasapulan [ken] ti pannakapaay ti mision ti Kinakristiano a mangikkat kadagiti lapped iti kagimongan ken iti kultura ken mangpaadda iti rikna ti [pudno a] panagkaykaysa.”
Bassit unay ti naespirituan a “lawag” a naipaay dagiti misionero ti Kakristianuan iti “Nasipnget a Kontinente.” Nakapuy unay ngarud dayta a nangpaksiat iti kinasipnget ti kinaawan ammo iti Biblia.
Ahenteda Kadi ti Kolonialismo?
Nupay pudno a naimbag ti nagapuanan ti dadduma a misionero ti Kakristianuan, maipapilit nga aklonen ti The Encyclopedia of Religion: “Agpadpada nga indagadag, ken pinalaka dagiti misionero, ti kolonial a panangkontrol, tapno ti Kinakristiano ken ti kolonial a panangparmek agparang koma no dadduma nga agtunosda iti maymaysa a panggep. Masansan a minarkaan ti moderno a kontra-kolonialismo ti Kinakristiano idiay Africa, a buyogen ti bassit a panangikalintegan, a kas kakumplot ti kolonialismo.”
Ipaawat ti The Collins Atlas of World History babaen ti panangilawlawagna a natignay dagiti Lumaud a nasion babaen ti panamati a “yegto ti kolonialismo ti pannakalawlawag, dagiti demokratiko a prinsipio ken dagiti gunggona ti siensia ken panagagas kadagidiay naipagarup a nakaug-ugma a tribo nga adda iti uneg.” Ken kunaen ti The New Encyclopædia Britannica: “Nakarigrigat nga isina dagiti mision ti Romano Katoliko ti bagbagida iti kolonialismo, ket adu a misionero ti madi a sumina.”
Nainkalintegan ngarud, a gapu ta inkagumaan nga itandudo dagiti misionero ti Kakristianuan ti demokrasia ken idayawda dagiti pagimbagan ti nasientipikuan ken medikal nga irarang-ay ti Lumaud, nagparangda nga ahente ti kolonialismo. Gapu ta saanen a maay-ayo dagiti tattao iti urnos dagiti kolonial nga agtuturay iti ekonomia, politika, ken iti kagimongan, napukawda met ti pammatida kadagiti relihion ti Europa.
Panangasaba—Mayun-una Kadi?
No mapagsasaritaan ti maipapan kadagiti misionero a Protestante idiay Africa, kaaduanna a madakamat ti nagan a David Livingstone. Nayanak idiay Scotland idi 1813, nagmisionero a ti kangrunaan a misionna ket tumulong iti panagagas ken adut’ nasursorna iti intero nga Africa. Ti napalalo a panagayatna maipaay iti “Nasipnget a Kontinente” ken ti gagarna nga agtakkuat ti nangnayon ti panagragutna. Saritaen ti The New Encyclopædia Britannica ti “Kinakristiano, komersio, ken sibilisasion” kas ti “nagkatlo a pamay-an a patienna a naikari a manglukat ti Africa.”
Adu ti naaramidan ni Livingstone. Nupay kasta, nalawag a ti inyun-unana, ket saan a ti panangikasaba iti ebanghelio. Dagupen ti Britannica ti 30 a tawen a panagmisionerona “idiay umabagatan, sentral, ken dumaya nga Africa—luglugar a masansan a saan a nasuksukisok dagiti taga Europa” a kastoy: “Mabalin nga inimpluensiaan ni Livingstone dagiti kababalin ti Lumaud maipapan iti Africa a nangnangruna ngem ti sabali a tao sakbay wenno kalpasan ti panagbiagna. Dagiti takkuatna—geograpia, teknolohia, medisina, ken iti kagimongan—nangipaayda iti narikut a bagi ti pannakaammo a masuksukisok pay la agingga ita. . . . Naimpusuan a namati ni Livingstone iti kabaelan dagiti Africano a rumang-ay iti daytoy moderno a lubong. Iti daytoy a kaipapanan, isut’ nangidaulo idiay Africa saan laeng nga iti imperialismo ti Europa no di kasta met ti nasionalismo idiay Africa.” Impakita ni Livingstone ti napalalo a dungngona kadagiti Africano.
Nupay sinuportaran wenno inayonan bassit dagiti dadduma a misionero ti panaglako iti adipen, saan a nainkalintegan a pabasolen amin ida a kasta. Ngem no usigen, narigat nga ikeddeng no ti impakita ti adu kadakuada a dungngo ket tinignay ti tarigagay a mangitandudo kadagiti pagalagadan ti Dios iti di panangidumduma ken panagpapada wenno ad-adda a gapu iti gagangay a rikna a personal a pannakaseknan iti paglaingan dagiti indibidual.
Nupay kasta, ti gagangay a rikna a personal a pannakaseknan iti paglaingan dagiti indibidual, isut’ yaanamong kadagiti mayun-una nga impasdek ti kaaduan a misionero. Annugoten ti libro a Christianity in Africa as Seen by Africans nga awan ti asinoman a “makaartap iti naaramidanda iti pagimbagan ti tao.” Ngem ti panagipatakder kadagiti ospital ken eskuelaan kaipapananna ti ad-adda a panangyun-una iti pisikal a kasapulan ti tao ngem iti panangikasaba ti Sao ti Dios kas panangitungpal iti nadiosan nga interes. Nangipatakder pay ti dadduma a misionero kadagiti paglakuan tapno ad-adda a matagiragsak dagiti Africano dagiti tagilako a naggaput’ Europa, iti kasta maparang-ay ti kasasaad ti panagbiagda.
Kaawatan, adu nga Africano itatta ti agyaman kadagiti material a gunggona a gapuanan dagiti misionero ti Kakristianuan. Kas kuna ni Adrian Hastings: “Uray no babalawenda unay dagiti misionero ken iglesia, manmano a malipatan dagiti politiko nga Africano a yebkas ti panagyaman kadagiti naitulongda iti segundaria nga edukasion.”
‘No ti Lawag nga Adda Kenka ket Kinasipnget . . .’
Sigun ken ni Hastings, ti Africa agingga kadagiti kallabes a siglo ket “maysa a kontinente a nakapaayan ti Kinakristiano tapno maaddaan iti manayon a nagrang-ayan.” Kinapudnona, idi ngalay ti maika-18 a siglo, gistay unabes a nagpukaw dagiti mision a Katoliko, a namagduadua iti autor a ni J. Herbert Kane no kasano a napasamak ti “pannakapaay a kastat’ kasaknapna.” Maysa a makagapu, adut’ matmatay a misionero. Ti sabali a makagapu isut’ pannakairaman ti Portugal iti panaglako iti adipen. Yantangay Portuges amin dagiti Katoliko a misionero, “nangted [daytoy] ti di makaay-ayo a langa iti relihion a Kristiano.” Ngem “ad-adda a maikanatad, ken nalabit ad-adda a pudno,” inayon ni Kane, “dagiti nakapuy a pamay-an ti kinamisionero, a nagresulta iti apurado a ‘pannakakomberte’ ken adu a pammautisar.”
Napaay dagiti misionero ti Kakristianuan a mangtignay kadagiti Africano a mangsukat kadagiti relihionda iti pannursuro dagiti misionero. Ti pannakakomberte kaipapananna idi ti panagbalbaliw iti narelihiusuan a pakabigbigan, ngem saan a nasken a baliwan ti patpatien ken ug-ugali. Kuna ni Eleanor M. Preston-Whyte iti University of Natal: “Ti kapanunotan dagiti Zulu maipapan iti kasasaad ti uniberso ket naigamer iti kapanunotan ti Kristiano a Zulu [a naisuro] iti adu a nasikap a pamay-an.” Ket kuna ni Bennetta Jules-Rosette iti University of California idiay San Diego a dagiti moderno a relihion ti Africa “ilaokna dagiti paset ti kadawyan a relihion ti Africa kadagidiay nayam-ammon a relihion, ti Kinakristiano ken Islam.”
Sigun iti Salmo 119:130, “ti pannakalukat ti saom [ti Dios] mangted lawag, mangted iti pannakaawat kadagiti nakuneng.” Yantangay kaaduanna ket napaay dagiti misionero ti Kakristianuan a mangyun-una iti panangibuksil iti Sao ti Dios, ania koma a lawag ti mabalinda nga ipaay? Nagtalinaed dagiti nakuneng nga awan pannakaawatda.
Ti “lawag” nga intukon dagiti misionero ti Kakristianuan kadagiti napalabas a siglo, dagiti “naimbag nga ar-aramid[da],” ket nagtaud iti lubong ti kinasipnget. Nupay aklonenda [a mangipaayda iti lawag], saanda a nakaipaay ti pudno a lawag. Kinuna ni Jesus: “No iti kinapudnona ti lawag nga adda kenka ket kinasipnget, anian a nagdakkel dayta a kinasipnget!”—Mateo 6:23.
Kabayatanna, komusta met ti naar-aramidan dagiti misionero kadagiti America, ti [makunkuna a] Baro a Lubong? Sungbatanto ti maikalima a paset ti seryemi.
[Ladawan iti panid 25]
Tapno maitungpal ti annongda, insakripisio pay ti dadduma a misionero ti biagda
[Credit Line]
Manipud iti libro a Die Heiligkeit der Gesellschaft Jesu
[Ladawan iti panid 26]
Saan a kanayon nga inyun-una dagiti misionero ti Kakristianuan, kas ken ni Livingstone, ti panangasaba
[Credit Line]
Manipud ti libro a Geschichte des Christentums