Panangmatmat iti Lubong
Kumaro ti Nagbaetan ti Nabaknang-Napanglaw
Nagdoble ti nagbaetan ti nabaknang ken napanglaw idi napalabas a 30 a tawtawen, kuna ti Human Development Report 1992, nga impablaak ti United Nations Development Programme. Naibatay iti promedio ti nasion, idi 1960 ti kabaknangan a 20 porsiento iti populasion ti lubong ket 30 a daras a nabakbaknang ngem ti kapanglawan a 20 porsiento. Idi 1989 dagitoy ket dandani 60 a daras a nabakbaknangdan. No iti sinaggaysa, ti maysa a bilion a kabaknangan a tattao iti lubong ket agarup 150 a daras a nasaysayaat ti biagda ngem ti maysa a bilion a kapanglawan.
Agtartrabaho nga Inna
Ania ti kadakkelan ken kapartakan nga umadu a trabahador a babbai idiay Estados Unidos? Dagiti babbai nga addaan annak a nababbaba ngem 18-años, kuna ti National Association of Working Women. Dagiti inna nga addaan annak idiay pagtaengan irepresentarna ti dua a kakatlo iti naiyempleo a babbai. Agdagup ti bilangda iti 21 milion, ngimmato manipud 6.6 milion idi 1960. Dagiti babbai nga addaan annak a kurang pay a dua ti tawenna buklenda ti kapartakan nga umadu a sabali a grupo. Nanipud 1970 immaduda iti 129 porsiento, agingga iti 3.1 milion. Anianto ti kasasaad ti masanguanan? Pattapattaen ti asosasion nga inton agtengnga ti 1990’s, 65 porsiento kadagiti babbai a di pay ageskuela dagiti annakda ken 77 porsiento kadagidiay nga ages-eskuelan dagiti annakda ti agbalinto nga agtartrabaho nga inna.
Bilangen ti Nigeria ti Tattaona
Idi Marso 20, 1992, amin dagiti kangrunaan a diario ti Nigeria ti nangikabil a paulo dagti damdamag ti isu met laeng a bilang—88.5 milion. Daytoy a bilang, 88,514,501 nga eksakto, ti naiyanunsio iti nasion a nakagupgopan a bilang dagiti tattao iti census ti nasion ti Nigeria idi Nobiembre 1991. Dagiti resulta nangipaayda kadagiti dua a pakasdaawan. Ti maysa ket maisupadi iti padron dagiti adu a nasion, ad-adu bassit ti lallaki ngem babbai. Ti maikadua ket ti nakagupgopan a bilang dagiti taga Nigeria ket basbassit ngem ti pattapatta a 100 milion agingga iti 120 milion a naibatay kadagiti pattapatta iti napalabas a census idi 1963. Ngem nupay bimmaba ti nakagupgopan iti 20 porsiento iti gagangay a pattapatta, agtalinaed a ti Nigeria ti kaaduan ti tao a nasion iti kontinente ti Africa.
Pakdaar maipapan iti Pike nga Agas
Tinawen, binilion a doliar ti masapulan dagiti mananggundaway nga aglaklako kadagiti pike nga agas. Ngem saan a kas kadagiti dadduma a pike a produkto, “dagiti pike nga agas dangranda iti kasta unay ti salun-at ken makapapatay pay,” ipakdaar ti damag nga inruar ti World Health Organization. Adu, gapu ta bassit laeng wenno awan pay ketdi ti maagasanda, ti di makatulong iti maysa a tao nga agsagsagaba iti nakaro a sakit kas iti malaria wenno diabetes. Dadduma adda pay laokda a di maipalubos wenno makasabidong a ramen. “Dagiti naipadamag a natay nga ubbing a taga Nigeria itay kallabes kalpasan ti panagtomarda iti maipagarup nga agas ti uyek ti nakalkaldaang a mangpaneknek ti kinaserioso daytoy a kita ti panaglako,” kuna ti report. Nakarkaro pay ti parikut dagiti napanglaw a tattao kadagiti napanglaw a nasion, a mangipagarup a nalaka ti gatgatangenda a kasla nasayaat nga agas nga inaramid ti maysa a mabigbigbig a kompania. Mabalin a dagiti etiketa ken ti pannakaimpakena ket pike a kas ti kinapike ti agas.
Moderno nga Arte Dina Nalasatan ti Panangsubok
Mariribukan ti lubong ti arte iti nakaskasdaaw a peggad a sangsanguen dagiti adu a painting dagiti agkakabaddungalan nga artist—dagitoy mapirpirdidan. Dagiti painting a kas dagiti impinta ni David Hockney, Jackson Pollock, ken Mark Rothko ket kumuskusnaw wenno agberberri, ket dagiti impinta ti dadduma ket agkulkulatlat ken maregregreg iti canvas, kuna ti The Sunday Times iti Londres. Ti pintura nga acrylic a nausar idi 1960’s ti kangrunaan a mapabasol. Nupay no dagiti moderno a materiales a nalaokan iti kemikal naidayawda idi damo a nagparangda iti paglakuan idi 1962, kinuna ni Carol Stringari, katulongan a manangitalimeng idiay Museum of Modern Art idiay Siudad ti Nueva York: “Iti damo a pinadas ti maysa a tao ti nangikkat iti sangkabassit a rugit iti maysa a painting nga acrylic, nabigbigda a saan a maikkat dayta. Basta ditay laeng ammo no kasano nga aramiden dayta.”
Ginggined idiay Rhine
Idi napan nga Abril ti Makimbaba a tukok ti Rhine idiay Alemania napadasanna ti kakaruan a ginggined nanipud idi 1756. Ti ginggined, a 5.5 agingga iti 5.8 ti rukodna iti Richter scale, sinugatanna dagiti tattao ken dinadadaelna dagiti sanikua a napattapatta a minilion nga Aleman a mark. Dagiti panangyegyeg nagbanag pay iti apagkanito a pannakaiddep ti asideg nga atomic reactor. Iti istasion dagiti seismologo iti asideg ti Cologne, dagiti instrumento “mabalin a nadadael ti panagandarda wenno nagpallayugda iti kasta unay ta nakillo dagiti pointerda ket naibuyat ti tinta kadagiti pingir ti papel,” impadamag ti magasin ti siensia ti nakaparsuaan a GEO. Ti kapigsa ti ginggined pinagsiddaawna dagiti sientista, a di pay laeng makabael a mangipadto iti umiso a kasansan dagiti panangyegyeg.
Dagiti Panagduadua dagiti Pranses a Katoliko
Nupay 84 porsiento kadagiti Pranses ti agkuna a Romano Katoliko da, ipakita dagiti panagsirarak a bassit laeng a minoridad ti aktibo iti Katolicismo. Adda laeng 12 porsiento nga agkunkuna a maki-Misa a kanayon, bayat a 24 porsiento ti agkuna a sagpaminsan a maki-Misa kadagiti nangina nga aldaw. Nangaramid ti magasin a Pranses nga L’Express ti maysa a surbey itay kallabes tapno makitana no ania nga eksakto ti patpatien dagiti agkunkuna a Katoliko no maipapan kadagiti dadduma kadagiti kangrunaan a sursuro ti simbaan. Adut’ ipalgak dagiti resulta: 25 porsiento ti di mamati iti panagungar ni Jesu-Kristo, 30 porsiento ti agduadua iti rekord ti Biblia kadagiti datdatlag nga inaramid ni Jesus, ken 38 porsiento ti saan a mamati iti Trinidad. Kasta met, 59 porsiento ti di mangawat iti sursuro ti simbaan maipapan iti purgatorio, 60 porsiento ti di mamati iti impierno nga apuy, ken 62 porsiento ti agduadua iti kaadda ni Satanas.
Agbalin a Puntiria dagiti Simbaan
“Nagbalin nga Interesado dagiti Managkusit iti ‘Sagrado’ a Puntiria,” namakdaar ti maysa a paulo ti damdamag idiay The Star iti Johannesburg, Sud Africa. Dagiti kallabes a report ipamatmatda a dagiti simbaan ken dagiti organisasion a tumultulong ket nalaka a puntiria dagiti agpagungganen a kriminal. Kalpasan ti dua a naarmasan a panangloob kadagiti lugar a pagdaydayawan iti las-ud ti maysa a lawas, nabalakadan dagiti simbaan nga “agannadda a naimbag.” Iti maysa kadagiti panangloob, naala ti maysa a dakkel a gatad ti kuarta a nakatutok ti paltog manipud iti maysa a simbaan a sadiay maysa a grupo dagiti lallakayen/babbaketen ti umaw-awat kadagiti pensionda. Ipabiang dagiti autoridad daytoy a kasasaad iti agtultuloy pannakarba ti moral iti kagimongan. Kinuna ti maysa a pannakangiwat ti polis: “Gapu ta mangrugrugin a takawan dagiti tattao dagiti simbaan ipakitana nga aramidenda ti aniaman a banag tapno makagun-odda iti kuarta.”
Dara ti Pamilia Makapapatay
“Umaw-awag [ti Japan Red Cross Society] kadagiti doktor nga ikagumaanda a liklikan ti panangiyalison iti indonar dagiti miembro ti pamilia a dara, nangnangruna no ti nangidonar ket ti naganak wenno anak ti immawat,” kuna ti Asahi Shimbun. Ti panangusar iti dara nga indonar dagiti miembro ti pamilia, kuna ti report ti Red Cross, mabalin a gargarrienna ti GVHD (Graft-Versus-Host Disease), maysa a sakit a tumaud no dagiti lymphocytes iti naiyalison a dara umatakeda iti pata ti tulang, dalem, ken kudil ti immawat. Apektado ti resistensia ti bagi, ket adu dagiti matay. Maysa pay, adda nabileg a pakdaar a maibusor iti panangusar iti presko a dara agsipud ta nasarakanda a ti dara a nausar iti las-ud ti 72 nga oras kalpasan ti pannakaidonarna mabalin a pataudenna met ti GVHD. Naibatay ti report iti nasaknap a dua-tawen a panagadal kadagiti ginasgasut a pasiente a nadayagnos nga addaan iti GVHD ken iti surbey kadagiti 14,083 a dodoktor. Dandani kagudua kadagiti doktor ti namati a ti GVHD rumsua laeng no ti resistensia ti bagi kimmapuy ken ti sakit awan pannakainaigna iti panangyalison—ngem nagkamalida.
Nalaka a Marunot a Bola ti Golf
Ti golf, a maysa nga ay-ayam iti daga, ket di gagangay a maibilang a peggad kadagiti biag iti baybay. Ngem ti panagay-ayam iti golf nalataken kadagiti agbibiahe a barko iti napaut a tiempo. “Agingga idi 1989 dagiti managay-ayam iti golf mangtiroda a mangitappuak iti maysa a milion a bola ti golf iti maysa a bulan manipud kadagiti kubierta dagiti aglaylayag a barko,” kuna ti magasin a New Scientist, “ket adu kadakuada ti agtungpal kadagiti tian dagiti pawikan, balyena ken dagiti dolphin.” Gapuna ti MARPOL, ti ahensia a mangipapaay iti pagalagadan dagiti barko, pinaritanna ti panangibelleng kadagiti basura a plastik iti taaw idi 1989, inraman dayta dagiti bola ti golf. Nanipud idin dagiti managay-ayam ti golf masapul a mangusarda iti iket, a manglimitar iti kaadayo ti panangtiroda. Ita maysa nga imbentor idiay San Diego, California, nakaaramiden iti naan-anay a nalaka a marunot a bola ti golf a kapadpada ken kas met laeng ti tiro ti gagangay a bola. Ngem imbes a plastik wenno goma, ti balkotna ket papel, gelatin, wenno aragan, a ti tengngana ket sodium bicarbonate ken sodium citrate—ramen iti Alka-Seltzer.
Kinakurang iti Binukel
Agarup sangapulo milion a tonelada a mais ti gatangen ti makin-abagatan nga Africa iti sumaganad a tawen, ipadamag ti Southern African Development Co-ordination Conference, maysa a grupo a nasapa a mangipapaay iti pakdaar iti rehion. Kunaen ti pagiwarnakna: “Adda ti nakaro a pannakaseknan maipapan iti kaadda dagiti puerto, relis, kalsada ken pagipempenan a patakder iti lugar tapno masabaanna ti pannakaibiahe dagiti binukel iti mainanama a kaadu.” Nupay ti apit idi napan a tawen ket nababbaba ngem promedio, ti apit a mais iti daytoy a tawen ket mainanama a 40 porsiento a nababbaba ngem idi napan a tawen. Ti tikag ket mabalin a kadadaksan a nangapektar iti makin-abagatan nga Africa iti daytoy a siglo.
Panagsubli ti Tesis
Ipadamag ti WHO (World Health Organization) a ti datin a saplit ket patpatayennan ti tallo a milion a biag iti tinawen. Inlawlawag pay ti The Globe and Mail iti Toronto, Canada, a 96 porsiento kadagti walo a milion a baro a kaso ti mapasamak iti tinawen kadagiti napanglaw a pagilian gapu iti kinakurang iti agas ken suplay. “Ti tesis agbalbalinen a sakit ti kagimongan-ekonomia a mangsaplit kadagiti daksanggasat iti kasta unay,” inlawlawag ni Hiroshi Nakajima, direktor-heneral iti WHO. Kadagiti nabakbaknang a pagilian, daytat’ nangnangruna a mangsaplit kadagiti lallakay/babbaket, etniko a minoridad, ken dagiti immakar. Kas pangarigan, idiay Estados Unidos, maysa nga opisial ti medisina ti nagkuna nga adu a pasiente nga agsakit a kimmapuy ti resistensiada ti kimmapuy gapu iti panangabuso ti droga wenno ti AIDS.