Pannakasabidong iti Buli—Sangalubongan a Parikut

TI PANAGLAYAG ni Sir John Franklin a mangsapul iti sarsarita a Dalan iti Amianan a laud ket addaan iti parikut. Dagiti dua a barkona ket agturongda iti kahieluan, ket ti napaut a kalam-ekna iti Arctic karugrugina pay laeng. Maysa kadagiti taona nga aglaylayag karkarna ti ipapatayna—nain-inot a di umiso ti panagrasrasonna, aburidon, ket kamaudiananna kimmuttongen agingga a natay. Kalpasanna nagsaknapen ti panagmauyong. Umad-adun a tattao ti natay. Idi nakagtengen ti dua a dosena dagiti natay bayat ti sumaganad a dua a tawen, dagiti sibibiag pay a miembro ti panaglayag determinadodan a mangpanaw kadagiti barkoda ta rinugiandan ti nagpaabagatan kadagiti nahielo a langalang a daga, a mangguyguyod kadagiti dadakkel a pasagad a napno kadagiti adu a di napateg a sanikua, uray pay dagiti luho a bambanag. Awan ti uray maysa a miembro ti panaglayag ti nagbiag. Dayta ket idi 1848. Iti agarup 140 a tawtawen, misterio ti nakaigapuan ti panagmauyongda. Ngem idi napalabas a dekada, dagiti panangsubok iti buok ken dagiti pirsay dagiti tulangda ipalgakda ti kangrunaan a pakariribukan: ti buli. Dagiti lallaki nakakaanda iti karne a naipreserbar kadagiti lata a naseliaduan iti lanang a buli. Dagitoy nasabidonganda iti buli!

Ti pannakasabidong iti buli ket nabayagen a parikut sakbay pay dagiti al-aldaw ti di nagballigi a panaglayag, ket daytat’ nagbalinen a sangalubongan a peggad ti salun-at nanipud idi. Iti kallabes a tawtawen adu a ream dagiti naisuraten maipapan kadagiti peggad iti pannakasabidong iti buli. Dagiti organisasion ti salun-at iti aglawlaw ti lubong parikutda no kasano a mapagballigian dayta. Nangnangruna kadagiti pagilian, kas kadagidiay iti Latin America ken Makindaya nga Europa, a sadiay limitado laeng ti panangtengngel iti aglawlaw, kumarkaron ti parikut maipapan iti pannakasabidong iti buli. Dagiti industrialisado a nasion maseknanda met.

Maysa a dekada ti napalabasen, gaput’ nagdanagda iti pammaneknek a ti pannakasabidong iti buli ket nagbalinen a nasaknap a sakit, dagiti opisial ti salun-at idiay Australia, Denmark, Alemania, Mexico, Scotland, ken ti Estados Unidos rinugianda dagiti panagadal a mangikeddeng no kasano kapeggad ti uray kababaan unay a kaadu ti buli kadagiti tao, nangnangruna kadagiti ubbing.

Kasano Kapeggad?

Ti kadi pannakaisarang iti simple, gagangay a metal pudno a nakapegpeggad? Patien ni Dr. Richard Wedeen, autor iti Poison in the Pot: The Legacy of Lead, a ti buli mabalin a kasta unay ti panangmulitna iti tunggal panagandar ti panagbiag ti tao. Ngarud kunaenna a ti “buli mabalin a mainaig iti nangato a presion ti dara, istrok, ken dagiti atake ti puso agraman ti sakit ti bekkel.” Patien ni Wedeen a dadduma a nataengan nga agsagaba iti nakaro a pannakasabidong iti buli mabalin nga agbalinda pay nga alkoholiko ket kamaudiananna agtungpalda kadagiti mental nga institusion.

Ti The World Book Encyclopedia ilistana dagiti dadduma a sintomas, kas iti anemia, panagtuglep, panagbetted dagiti piskel, panagkapuy, paralisis, sakit ti tian, ken panagsarwa. “Mabalin a madadael ti utek, maawanan ti puot, ken agkumbulsion dagiti nakarot’ pannakasabidongna, ket dagiti nakaro a nasabidongan ti buli ti nakaigapuan ti ipapatay,” ipadamag ti enciklopedia. Ket adu kadagidiay a naimbagan manipud iti nakaro a pannakasabidong agsagabada iti pannakadadael ti utek, insurat ti maysa a mabigbigbig a doktor.

Ngem ania ti aramiden ti buli tapno mapataud dagitoy a sintomas? Kasla, ti bagi pagarupenna dayta a calcium, isu a dina ikagumaan nga ikkaten dayta. Babaen ti pannakaiyayusna iti dara, mangdadael ti buli iti sadinoman a pakagtenganna. Iti dara, lapdanna ti panangpataud iti hemoglobin, isu a mangdadael iti kabaelan ti dara a mangawit iti oksihena. Iti utek ken iti sistema nerbio, kumpet a mismo kadagiti protina a maawagan enzymes ket pagbalinenna dayta nga awan ti mamaayna. Dagiti tulang urnongenda ti buli ket itambakda dayta, a no dadduma iruarda dayta kamaudianna tapno mangaramid ti ad-adu pay a panangdadael.

Dua a kasasaad ti panangsabidong ti buli ti mangaramid iti dayta a napegpeggad pay. Umuna, daytat’ nasikap, ti sakit agin-inot nga agparang, narigat a madlaw. Maikadua, gapu iti industrial a rebolusion, dandani adda iti isuamin nga aglawlawtayo ti buli.

Metal a Masarakan iti Sadinoman

Itatta, umad-adu ti mapampanunot ti tao a pakausaran ti buli. Nanipud idi 1920’s agingga iti nabiit pay, kas pangarigan, minilion a tonelada iti buli ti nainayon iti gasolina tapno mapasayaat ti panagandar ti makina. Nasaknap ti pannakausar ti buli iti pintura, nupay dadduma a pagilian ti nanglimitaren iti kasta unay a pannakausar daytoy.

Ngem uray pay no agnanaedkayo iti maysa a pagilian a sadiay nabayagen a naiparit ti panangusar iti buli iti pintura wenno gasolina, mabalin a dikay pay laeng natalged nga interamente iti pannakaisarang iti buli. Mabalin, kas pangarigan, nga agnanaedkayo iti maysa a balay wenno apartment a napinturaan sakbay a naipaulog dagita a linteg. Wenno nalabit iti pagnanaedanyo, adda adu a daanen ti modeloda a kotse a mangus-usar pay laeng iti nalaokan ti buli a gasolina, a mangiruruar pay laeng kadagiti asuk nga addaan buli a mangmulit iti angin ken daga iti aglawlawyo.

Kalpasanna, nasaknap met a maus-usar ti buli a pagisilpo kadagiti tubo ken paglanang. Maus-usar ti buli a pangsalaknib kadagiti teknisian ti X-ray ken dagiti trabahador iti nuclear-energy manipud iti makadangran a radiasion. Dagiti fountain a paginuman nga addaan tangke a ti nagsaipan ti lansadna ket nalanang iti buli ket maus-usar pay laeng, kasta met dagiti de lata a taraon a nalanang iti buli. Dagiti sarming nga addaan buli ket nalatak kadagiti baso ken bote ti arak. Uray pay dagiti dadduma a mamador ti ubing naaramidda kadagiti sarming nga addaan buli. Adda dagiti pedaso a buli kadagiti bateria ti kotse. Dagiti buli a bala dagiti paltog ket usaren dagiti minilion. Kasla di agpatpatingga ti listaan.

Nupay ti panangsabidong ti buli kadagiti nataengan ket serioso a pakaseknan ti medikal a propesion, ti nalaka a maapektaran a biktima daytoy nga an-anayen isu dagiti ubbing. Apay a dagiti ubbing? Ken kasano a masalaknibanyo ida ken ti bagiyo manipud itoy a mangpakapuy iti bagi ken iti isip a sakit?

[Blurb iti panid 4]

Ti kadi pannakaisarang iti gagangay a metal pudno a nakapegpeggad?

[Blurb iti panid 4]

Siwayawaya a maiyayus iti dara, mangdadael ti buli iti sadinoman a pakagtenganna

[Blurb iti panid 5]

“Mabalin a mainaig ti buli iti nangato a presion ti dara, istrok, ken atake ti puso agraman ti sakit iti bekkel”

[Picture Credit Line iti panid 3]

Ladawan: Painting ni Thomas Smith, pammadayaw ti Maritime Museum, Greenwich, Inglatera