Pannakasabidong iti Buli—Dagiti Makadangran nga Epektona
“TI GAGANGAY unay a sakit iti kinaubing.’ “Ti No. 1 a mamagpeggad kadagiti ubbing iti aglawlaw.” Kas iti mabalin a pinugtuanyo, dagiti nadeskribir a pagpeggadan ditoy ket maymaysa: pannakasabidong iti buli.
Sigun iti CDC (U.S. Centers for Disease Control), “dagiti ubbing ti nangnangruna nga agsakit kadagiti makasabidong nga epekto ti buli. Ti pannakasabidong iti buli, kaaduanna, ket di madmadlaw: kaaduan a masabidongan nga ubbing awan dagiti sintomasda. Ti kaaduan kadagiti kaso, ngarud, ket saan a madayagnos ken maagasan. . . . Daytat’ saan laeng a parikut iti dadduma nga adut’ taona a paset ti dadakkel a siudad wenno dagiti annak ti minoridad. Awan ti nailaksid a grupo ti ekonomia, lugar, wenno rasa wenno etniko a grupo.” Kuna pay ti report: “Ti pannakasabidong iti buli bayat ti kinaubing ket maysa a sangalubongan a parikut.”
No Kasano nga Apektaran ti Buli dagiti Ubbing
Napattapatta a manipud tallo agingga iti uppat a milion nga ubbing a nababbaba ngem innem ti tawenna idiay Estados Unidos laeng ti addaan iti buli iti darada nga umdas ti kaaduna a mangdadael iti gagangay a panagdakkelda. Daytoy mabalin nga agbanagto iti nakapuy a panagbasa agingga iti naan-anay a pannakatiltil ti isip. Ket no kasta ti mapasamak iti maysa a pagilian, talaga a nakaam-amak dagiti bilang iti sangalubongan.
Idiay Africa, Asia, Mexico, ken ti Makintengnga a Daya, ti buli maus-usar no dadduma kas agas kadagidiay di makaammo kadagiti peggadna. Daytat’ nausar a pangbang-ar iti panagtabbel, panglapped kadagiti impeksion ti puseg, ken pangagas pay kadagiti gugot no sumarsari ti ngipen dagiti ubbing.
Saan a kasta unay ti peggad ta mammano met nga ubbing ti matalimudaw ken matay iti pannakasabidong iti buli. Kas impamatmat ti 1991 nga isyu iti FDA Consumer, ti ipapatay iti kinaubing gapu iti pannakasabidong iti buli ket mammanon. Ngem dagiti epektona ket makadadael pay laeng. Maitutop ti pannakaawag ti buli a kas “mammapatay iti kinalaing.” Ti magasin a Newsweek inadawna ti maysa nga opisial iti salun-at nga agkunkuna: “Adda nagdakkelan a bilang dagiti ubbing a narigat pay nga agpanunot wenno uray makilinea laeng iti kapeteria gapu ta napnapno ti buli ti utekda.”
Dadduma pay a sintomas iti nasabidongan ti buli nga ubbing iramanna ti kinaalipunget, insomnia, colic, anemia, ken pannakatiltil. Ti nadadael a sistema nerbio, a mapakuyogan iti nakaro a panagdandanag—kas iti maysa a naipupok nga animal, kas panangdeskribir ti maysa a doktor iti dayta—mabalin a kasta met ti pannakailadawan ti kasta nga ubing. Kadagiti nakarkaro a kaso, mabalin nga agsagaba pay ti dadduma nga ubbing iti pannakaawan ti puot ken panagkissiw, ken uray pay inton nataenganen, mabalin nga agtultuloy nga agsagabada kadagiti parikut iti emosion. Dadduma kadagitoy nga epekto mabalin nga agnanayon, kuna ti pangulo iti Lead Poisoning Prevention Branch iti CDC. Agingga a maaramid ti umiso a pannakadayagnos, masansan a mariribukan dagiti nagannak no ania ti pagtataudan daytoy a makaallilaw a sakit.
Apay a Nalaka a Maapektaran dagiti Ubbing?
Nangnangruna a napeggad ti buli kadagiti ubbing gapu kadagiti dua a rason. Umuna, maapektaran dagiti ubbing iti basbassit a buli ngem daydiay kaadu a mangapektar kadagiti nataengan. Yantangay dumakdakkel pay laeng ti utek ken sistema nerbioda, sensitiboda a nangnangruna kadagiti epekto ti buli. Maikadua, dagiti ubbing, gapu iti kababalin ken kinaalikutegda, ad-adda a makaalada iti buli iti aglawlawda.
Usigenyo ti addaan ti buli a pintura kas pangarigan, a maysa pay laeng a napateg a pagtaudan iti pannakamulit. Kadagiti pagilian a sadiay legal ti mangusar kadagita a pintura kadagiti balay, dagiti kaso iti pannakasabidong iti buli ket sigurado a kumarkaro. Ket nupay adu a pagilian ti nangipariten iti panangusar kadagiti addaan buli a pintura kadagiti kallabes a tawen, ti pintura adda pay laeng kadagiti daanen a balay. Dagiti diding, pasamano ti tawa, abalbalay, kuna ken muebles mabalin nga addaan pay laeng iti buli. Idiay Estados Unidos, kas pangarigan, nakaad-adu a buli ti adda pay laeng iti agarup 57 milion a pagtaengan. Idi agtengnga ti 1980’s, adda 13.6 milion nga ubbing nga Americano a nababbaba ngem pito ti tawenda nga agnanaed kadagiti pagtaengan a napintaan iti pintura nga addaan iti buli. Nalabit nasurok a maysa a milion kadagitoy ti addaan iti nakaad-adu a buli iti darada.
Mabalin a saan a makaipaay iti aniaman a peggad ti nakalinlinis a rabaw ti pintura. Ngem bayat ti panaglabas ti tiempo, daytat’ mangrugin nga agberri ken agkulatlat. Yantangay nasam-it ti raman ti buli, mabalin a kanen dagiti ubbing dagiti natuklap a pintura. Maipauneg dagiti maladaga ti buli dagiti agkulkulatlat a pasamano ti tawa. Ket no agbalinen a tapuk ti pintura, mapidut dagiti ubbing dayta kadagiti abalbalayda, suelo, ken alpombra—maisakmolda dayta, sumrek iti bagis, ken darada. Nalaka a maapektaran nangnangruna dagiti ubbing nga agedad iti innem a bulan ken innem a tawen.
“Nakabasbassit laeng a buli ti mamataud iti pannakasabidong iti buli,” kuna ti magasin a Newsweek. “Mabalin a nakaro ti pannakasabidong ti maysa nga ubing (60-80 microgram/dl) babaen iti pannakakaan iti maysa a miligramo a tapuk ti pintura nga addaan buli—katupag iti agarup tallo a binukel iti asukar—iti tunggal aldaw bayat ti kinaubing.” Tapno agpeggad laeng ti ubing, mabalin a ti maipaunegna a tapuk ti pintura ket katupag laeng iti maysa a binukel ti asukar iti inaldaw. “Daytat’ makagapu a ti maysa nga ubing mabalin nga agsakit babaen laeng ti kanayon a panangsagidna iti pasamano ti tawa ken kalpasanna mulmolanna ti tanganna,” ipadamag ti Newsweek, a kinunana pay nga adu dagiti nagannak a “basta dida mabigbig—wenno patien—a ti tapuk iti pasamanoda ket dida pagaammo a daddadaelenna ti paglaingan ti anakda iti masanguanan.”
Ti Buli ken ti Sikog
Makagteng pay ti parikut uray iti aanakan dagiti masikog a babbai, a sadiay dagiti dumakdakkel nga utek ken sistema nerbio ti di pay naipasngay nga ubbing mabalin nga agsagabada met iti pannakadangran. No ti dandani agpasngay nga ina makanna wenno malang-abna ti buli, agayus ti buli iti darana. Kalpasanna maipasa iti sikog babaen iti puseg. Mabalin nga agsagaba ti ubing iti pannakadadael ti utek wenno nakapuy ti IQ ti ubing. “No makaipauneg ti masikog a babai iti uray bassit laeng a buli,” kuna ti maysa a mannurat maipapan iti salun-at, “daytat’ lumasat iti kadkadua nga agturong iti sikog.” Ket impadamag ti Science News: “Pinatalgedan dagiti panagadal a dagiti babbai a mangtamtaming iti buli kadagiti paktoria agsagabada iti nakaro a kinalupes, pannakaalis, di nadanonan a panagpasngay ken depekto iti panagpasngay.”
Dagiti amma makaipaayda met kadagita a peggad. Ti buli nga adda iti dara dagiti lallaki mabalin a pataudenna ti di nasayaat a porma ken di naalibtak a semilia, a mabalin a manglapped iti panagnginaw wenno mamataud iti di nasayaat pannakabukelna a sikog. Ti napattapatta a 400,000 a sikog dagiti Americana ket kasta unay ti pannakamulitda iti buli ta dagitoy agsagabadanto iti natiltil a panagdakkel. Yantangay ti pannakasabidong iti buli ket sangalubonganen nga epidemia, ti bilang dagiti naapektaran a di pay naipasngay nga ubbing ket pudno a nakaad-adu.
Saan Laeng a dagiti Ubbing
Nalawag, agpeggad met dagiti nataengan. Tapno masalakniban dagiti annakda, masapul a salaknibanda ti bagbagida. Kasano a maisarangda iti buli? Umanamong dagiti eksperto a malaksid iti pintura ti balay, dagiti gagangay unay a gubuayan iti pannakaisarangda itatta iti buli isu ti danum iti tubo (ta uray dagiti gambang a tubo ket masilpoda babaen iti buli a lanang) ken ti gasolina nga addaan buli. Kadagiti eskuelaan ken opisina, dagiti paginuman a fountain addaanda kadagiti tangke ti danum a nalanang ti nagsaipanda iti buli. Maysa nga opisial iti EPA (U.S. Environmental Protection Agency) pattapattaenna: “Agarup 20 porsiento iti pannakaisarang iti buli agtaud iti inumen a danum.” Ti Agency for Toxic Substances and Disease Registry ti gobierno impadamagna a ti buli “kadagiti pagpalamiis ti danum a de koriente mabalin a nakaad-adu, ket mabalin a makaipaay iti nakaro a peggad iti pannakasabidong kadagiti amin a tao, saan laeng a kadagiti ubbing.”
Mainayon pay iti parikut, dagiti nagannak mabalin a makaiyawidda iti buli babaen kadagiti kawes a pagtrabahoda ket ad-adda pay a maisarang dagiti annakda. Napattapatta a dandani walo a milion a trabahador idiay Estados Unidos laeng ti naisarangen iti buli iti aglawlaw ti pagtrabahuanda. Dakkel a porsiento dagitoy ti babbai.
Dagidiay a mangidulin kadagiti inumen a de alkohol wenno dadduma a likido kadagiti sarming a bote nga addaan iti buli agpegpeggadda met, yantangay ti buli manipud iti sarming mabalin a sumagepsep iti inumen. Kasta met, dagiti alikamen a naaramid iti ceramic a saan a naurno iti nakapudpudot a temperatura mabalin a mangiyakarda ti sangkabassit a buli iti taraon. Maysa nga agassawa, kas pangarigan, ti gimmatang iti maysa a set dagiti tasa bayat iti panagbiaheda iti gangannaet a pagilian. Naammuanda a dagiti tasa mangiruruarda iti 300 a daras nga ad-adu a buli ngem ti ipalubos dagiti pagalagadan ti salun-at iti pagilianda. Nagsakit ti nakaro dagiti agassawa kalpasan ti panangusarda kadagiti tasa iti apagbiit a tiempo. Mainayon pay, dagiti lanang kadagiti lata ti taraon, a maus-usar pay laeng kadagiti dadduma a pagilian, ti mangipapaay iti dadduma a porsiento iti saan unay a nakaro a pannakasabidong iti buli.
Dagiti agrayo iti armas agpegpeggadda met iti pannakasabidong iti buli. Apay? Bueno, dagiti kallabes a panagadal impakitada a dagidiay a masansan a mapan kadagiti lugar a sadiay ti pagsanayan dagiti tattao a mangpuntiria addaanda iti adu unay a buli manipud iti pannakalang-abda iti tapuk ti buli. Ti panagbettak ken ti mikroskopiko a panagwara dagiti bala a buli bayat ti panaglasatda iti kanyon ti paltog mangipugso iti buli iti angin, ket malang-ab ti pimmaltog dayta agingga iti barana, ipadamag ti magasin a Science News. Dadduma a nailista a sintomas isut’ nakaro a pannakaraman iti buli ken ti panagkuyegyeg ti ima gapu iti pannakaapektar ti utek. Dadduma a panagadal ipamatmatna a mabalin nga agpeggad met dagiti miembro ti pamilia iti nakaro a pannakaisarang iti buli manipud kadagiti agus-usar iti pistol a mangiyawid iti tapuk ti buli kadagiti kawesda.
Gapu ta gagangay unayen ti pannakasabidong iti buli ken nakapegpeggad kadagiti ubbing ken kadagiti nataengan, nalawagen ti sumaganad a saludsod: Ania ti maaramidan a manglapped iti dayta?
[Kahon iti panid 7]
Kasano Kaadu a Buli ti Kabaelan ti Bagi?
KASANO kaadu a buli ti sobra? Kasano kaadu ti kabaelan nga agsepen ti bagi a sitatalged? Nupay pagdedebatean pay laeng dagiti sientista dagita a saludsod, adu a pagilian ti nangipaulogen kadagiti linteg a manglapped iti pannakasabidong iti buli, uray manipud laeng iti buli iti pintura. Ti Australia nangipaulog ti kasta a linteg kadagiti libro iti lintegda idi nasapa pay a 1920’s. Ti Gran Britania, Grecia, Poland, ken Sweden nangipaulogda kadagita met laeng a linteg iti maudi a paset dayta a dekada. Ti Estados Unidos impaulogna laeng ti Lead Paint Poisoning Prevention Act idi 1971.
Nupay kasta, nangaramiden ti Estados Unidos kadagiti nakaing-inget a linteg iti daytoy a tay-ak nanipud idin. Idi 1985 ti CDC (U.S. Centers for Disease Control) impababana ti maawat a kaadu ti buli iti dara iti 25 microgramo (25 milionth iti maysa a gramo) a buli iti tunggal decilitro (agarup kakalima iti .55 litro) a dara. Daytat’ kagudua iti kaadu ti buli a tinukoy ti siruhano heneral idi 1970, a 60 microgramo iti tunggal decilitro. Ngem bayat ti panaglabas ti adu a tawen, ad-adu a panagadal ti nangisingasing a dagiti ubbing mabalin a madangranda babaen iti nababbaba a kaadu ti buli. Gapuna idi 1991 ti CDC impababana manen ti maawat a kaadu iti nakurkurang ngem kagudua, nga imbabana dayta agingga iti 10 microgramo iti tunggal decilitro.
Nupay adda nakaro a panagsusuppiat kadagiti kangrunaan a panagadal a nangtignay itoy a panagbalbaliw, dadduma a panagadal dimtengda kadagita met laeng a resulta. Dua a panagadal idiay Scotland, kas pangarigan, innaigna ti nakababbaba a 11 microgramo iti tunggal decilitro a kaadu ti buli iti dara iti nakapuy a kinalaing ken dagiti parikut iti kababalin kadagiti ubbing. Ken kas napaliiw iti Bangkok Post idi pangrugian ti 1992, dagiti linteg a kas ti linteg ti Thailand a mangsalaknib kadagiti nataengan manipud iti buli mabalin a dina salakniban dagiti ubbing—nangnangruna dagiti di pay naipasngay.
[Kahon/Ladawan iti panid 8]
Pannakasabidong iti Buli—Parikut Idi Ugma
MABALIN a maus-usaren ti buli idi 3000 K.K.P. Dagiti Egipcio idi ugma inusarda dayta iti eskultura ken panagdamili, dagiti taga Fenicia ken Caldea inlakoda dayta, ket dagiti Griego iti Atenas mininasda dayta iti agarup pito a siglo. Ngem dagiti Romano, bayat ti panagturay dagiti Cesar, ti nakadiskubre nga immuna iti pakausaran ti buli iti industria—ket nagbayadda iti nangina gapu iti dayta a nadiskubreanda.
Dagiti Romano inawaganda dayta iti plumbum. Dagiti nasigo a trabahador linukotda dagiti dadakkel a pedaso ti buli a pagbalinen a 15 a gagangay ti kaatiddogna a tubo a nasaknap a mausar a pagayusan ti danumda. Agpadpada dagiti Romano ken dagiti Griego ti nangipaay iti pagtuladan kadagiti moderno a tubero a mamagsisilpo kadagiti tubo a buli. Iti kasta minilia a tubo ti mapagsisilpo a pagayusan ti danum iti nawatiwat a distansia. Nangporma met dagiti Romano kadagiti pagikkan ti danum a buli, pagikkan iti arak, ken paglutuan. Naaramid dagiti naandur iti panniempo a pedaso ti buli a pagatep.
Ngem agsipud ta saanen a kabbaro ti pannakausar ti buli, ti kinapudno a pagsakitenna dagiti tattao ket saan met a kabbaro. “Iti agarup 2,000 a tawenen,” kuna ti magasin a Science News, “nabigbig dagiti kagimongan ti buli kas makasabidong ngem agtalinaed a masmasdaawda no kasano ti panangsabidongna.” Nupay kasta, kaaduan kadagiti Romano idi ugma ti makaammo kadagiti pudno a peggad ti buli. Sigun ken Jerome Nriagu iti Canadian National Water Research Institute, gagangayen nga inayonda iti arakda ti syrup ti ubas a naipaburek kadagiti paglutuan a buli. Inadaw ti magasin a Newsweek ni Nriagu a kunkunana: “Maysa a kutsarita iti kasta a syrup ket mabalin nga umdasen a mamataud iti nakaro a pannakasabidong iti buli.” Ket dagiti pangulo a Romano uminumda iti adu nga arak. Pattapattaen ni Nriagu a dagiti natatan-ok a Romano imminumda iti manipud maysa agingga iti lima a litro nga arak iti inaldaw!
“Makuna a maysa kadagiti rason iti pannakarbek ti lubong a Romano,” ipadamag ti The Medical Post iti Canada, “isu ti agtultuloy nga ugalida a mangpasam-it iti arakda babaen iti buli.” Kunaen ti maysa a report: “Ti pannakasabidong gapu iti kasta unay a panangusar iti metal kadagiti alikamen, armas, kosmetiko, pagikkan iti arak, ken tubo ti danum ti mabalin nga isut’ makagapu iti kinamauyong dagiti emperador ti Roma ken iti kinalupes ken kaadu dagiti maalisan isu a saan a makapaadu dagiti agturay iti mangsuno kadakuada.”
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 10]
Buli iti Let-ang
NO MANAGAYATKAYO iti atap a biag, mabalin a mariribukankayo a makaammo nga adda agingga iti tallo a milion a tumatayab iti danum a matay iti tinawen iti pannakasabidong iti buli. Ditoy met, ti pannakasabidong iti buli ket naawagan “di makita a sakit” yantangay masansan a di madmadlaw. Ipadamag ti U.S. Department of the Interior nga iti tunggal tumatayab a mapatay dagiti managanop, 0.23 kilogramo a bala a buli manipud kadagiti paltog ti matinnag iti aglawlaw. Dagiti biologo a nangala iti sample iti sumagmamano a centimetro a lansad dagiti baresbes, libtong, ken danaw nakasarakda kadagiti dadduma a lugar iti nasurok a 250,000 a bala a buli iti tunggal ektaria! Dagiti napukaw a padagsen ti iket a buli mulitanda met ti tukok.
No malpasen ti tiempo ti panaganop, dagiti pato ken dadduma a tumatayab iti danum nga agsapsapul iti taraonda maalimonda dagitoy a bala. Tallo agingga iti sangapulo nga aldaw kalpasanna, makagtengen ti sabidong iti darada ket maiyayus kadagiti kangrunaan nga organo—ti puso, ti dalem, ken dagiti bekkel. Inton maika-17 agingga iti maika-21 nga aldaw, maawanen ti puot ti tumatayab ket matayen. Dagiti bald eagle masabidonganda iti buli babaen ti pannakaalimonda iti bala a buli nga adda iti bagi dagiti tumatayab iti danum a kanenda. Nanipud idi 1966, nasurok a 120 kadagitoy a mammano a tumatayab a mangan kadagiti padada a tumatayab ti nasarakan a natay gapu iti pannakamulit iti buli—nasurok a kagudua dagitoy idi 1980. Siempre, daytoy a bilang irepresentarna laeng dagidiay agila a nasukimat dagiti bagida ken naikeddeng ti makagapu iti ipapatayda; nalabit dayta ket sangkabassit laeng a paset ti nakagupgopan.