Panangmatmat iti Lubong
Di Makapapatay nga Armas
Sirsiraraken ti gobierno ti E.U. ti posibilidad iti panangusar kadagiti di makapapatay nga armas a pakidangadang, sigun iti The Wall Street Journal. Mabalin a kabalan ti moderno a teknolohia dagiti soldado iti masanguanan a mangaramat kadagiti di makapapatay iti tattao nga elektromagnetiko a generator a mangdadael iti radar, telepono, kompiuter, ken dadduma a napateg a kagawaan dagiti kabusor. Madama met nga ar-aramiden dagiti laboratorio dagiti “‘combustion inhibitor’ a mangpasardeng iti makina dagiti lugan, agraman dagiti kemikal a mangdadael iti sumagmamano a kita ti goma,” kuna ti Journal. Nupay kasta, dadduma kadagitoy nga armas ti mamagpeggad iti biag ti tao. Kuna pay ti Journal a “dagiti napigsa a laser a nairanta a mangdadael iti optic ti tangke ti kabusor ti mamagbettak met iti mata dagiti soldado. Dagiti maaw-awit nga armas a microwave a padpadasen dagiti Espesial a Puersa ti E.U. ti mamagulimek iti komunikasion dagiti kabusor ngem mabalinanda met nga uramen dagiti lalaem.”
Pannakakugit ken AIDS
Agparang nga adda pagsayaatan ti pannakakugit dagiti lallaki a manglapped kadagiti iyakar-sekso a sakit, kas iti AIDS, kuna ti magasin ti Francia a La Revue Française du Laboratoire. Isitar ti magasin ti tallo nga agsisina a panagadal ti medisina a mangipakita a ti pannakakugit ti lalaki (ti pannakaikkat ti makinsango a kudilna) ket makatulong a mangkissay iti ilalanlan ti AIDS. Impakita ti panagsirarak kadagiti songgo idiay laboratorio a dagiti tisyu iti makinsango a kudil ti lalaki ti addaan ad-adu a selula a nalaka a maakaran iti impeksion ti mikrobio ti AIDS ngem iti dadduma a tisyu. Kasta met nga impalgak ti maysa a panagadal idiay Canada a naangay iti 140 a nadumaduma a rehion ti Africa ti ilalanlan ti AIDS kadagiti grupo a di agpakpakugit ngem kadagidiay agpakpakugit. Impakaammo ti maysa pay a panagadal ti sumagmamano a kaso ti impeksion kadagiti nalulok nga Americano a nakugit.
Di Nakaadal nga Ubbing
Rinibo nga ubbing idiay Bolivia ti di umaw-awat iti umno nga edukasion. Sigun iti diario ti Bolivia a Presencia, ipalgak ti 1992 a census nga adda 2,268,605 nga ubbing idiay Bolivia nga amindat’ ages-eskuela koma. Ngem ipakita dagiti rekord ti Ministri ti Edukasion a kabayatan dayta a tawen, 1,668,791 laeng ti naawat kadagiti eskuelaan ti pagilian. Kaipapanan daytoy nga 600,000 nga ubbing ti di immawat iti umno nga edukasion. Kuna pay ti Presencia a kadagidiay nakastrek idiay eskuelaan, 102,652 ti simmardeng iti dayta met la a tawen.
“Ti Panawen ti Kinaliday”?
Naiyanakkay kadi kalpasan ti 1955? Ngarud, mamitlo a daras nga ad-adda nga agsagabakayo iti nakaro a panagleddaang iti sumagmamano a gundaway iti biagyo ngem dagiti apongyo. Daytoy ti konklusion ti maysa nga internasional a panagadal a nakairamanan ti nasurok a 39,000 a tao iti siam a pagilian. Iti panangipadamagna iti panagadal, kunaen ti International Herald Tribune a dagiti makagapu ti panagleddaang iti tiempotayo mabalin nga iramanda dagiti rigat ti industrialisasion, pannakaisarang kadagiti makasabidong a banag, pannakapukaw ti pammati iti Dios wenno ti biag kalpasan ti ipapatay, ken, iti dadduma a babbai, ti dida panagbalin a napintas. Isingasing ti Tribune a mabalin a masaksaksianen ti sangatauan ti “bannawag ti Panawen ti Kinaliday.”
Ti Panagpeggad ti Mahogany
Kakapat ti maysa a milion kadagiti Indian ti Brazil iti kabakiran ti Amazon ket agpegpeggad a mapukawan iti nakaisigudan a pagtaenganda. Sigun iti pangulo ti serbisio ti gobierno kadagiti Indian, ti “kangrunaan a peggad” aggapu iti negosio ti mahogany. Ti ilegal a pannakapukan dagiti kayo a mahogany ti nagbanag iti pannakaaramid ti 3,000 kilometro nga ilegal a dalan iti abagatan ti Estado ti Pará, ipadamag ti The Guardian ti Londres. Iti tunggal pannakapukan ti mahogany, agingga iti 20 a dadduma a kayo ti mairaman. Iti panangdalusda iti kabakiran, luklukatan dagiti naagum a negosiante ti gundaway dagiti agnaed ken minero ti balitok, agraman ti rinibo a sawmill. Iti nabatbati laengen a 32 a tawen a suplay iti agdama a bilang ti mapukpukan, ti mahogany, kas ti dadduma nga Indian, sangsanguenna ti nalidem a masanguanan.
Panangilako Kadagiti Makasabidong a Basura
Gapu iti kinangina ti pannakaproseso dagiti basura tapno mausar, “ilaklako dagiti nabaknang a pagilian dagiti makasabidong a basurada kadagiti napanglaw a pagilian,” kuna ni Sebastião Pinheiro ti Institute of Environment and Renewable Natural Resources ti Brazil. Kas impadamag ti magasin a Veja, impakita ti maysa a panagadal nga “agarup maysa a milion a tonelada dagiti napeggad a basura ti mailaklako iti kada tawen kadagiti Napanglaw a pagilian.” Aniat’ aramidenda kadagiti importado a makasabidong a basura? Pangpaandarda kadagiti kabbaro a planta ti koriente. “Ikalintegan dagiti napanglaw a pagilian ti kapanunotan a rumbeng a mangparnuayda iti panggedan iti aniaman a pamay-an,” kuna ti maysa a mamalakad ti ahensia iti aglawlaw ti Brazil. Kaskasdi, adut’ tumaud a saludsod iti sangalubongan. Iyimtuod ti Financial Times ti Londres: “Rumbeng kadi a dagiti pangngeddeng maipapan iti lugar dagiti paktoria ti maikeddeng babaen ti panangpattapatta iti lugar a ti biag ti tao ket di unay napateg?” Nasagibar a kuna pay ti Veja: “Agparang a ti sungbat ket wen.”
Kinakurang iti Bitamina-A
Iti kada tawen, mabulsek ti agingga iti kagudduat’ milion nga ubbing a di pay ageskuela gapu ta dida mangmangan kadagiti taraon nga addaan bitamina A. Matay ti dua kakatlo kadagitoy nga ubbing sumagmamano a bulan kalpasan ti pannakabulsekda. Sigun iti World Health Organization, mapaspasamak daytoy kangrunaanna idiay Africa, Asia, ken Latin America a sadiay bassit laeng ti makmakan dagiti tao a duyaw a prutas ken nateng, berde unay a nateng, bulbulong a nateng, ken dadduma pay a taraon nga addaan bitamina A. Iti intero a lubong, 40 milion nga ubbing ti agkurang iti bitamina A, ket 13 milion kadagitoy ti addan depekto ti matada. Ti kinakurang iti bitamina A ti mabalin met a mangtiltil, mangpakaro kadagiti impeksion, ken ipapatay dagiti maladaga ken ubbing.
Kumapuy ti Utek a Di Mawatwatwat
Makagunggona kadi iti utek ti napaut a dina pannakawatwat? Sigurado a saan, kinuna ni Propesor Bernd Fischer idiay Medical Trade Fair sadi Düsseldorf, Alemania. Impamatmat dagiti naammuanna a “pinaneknekanen dagiti eksperimento a kumapuy ti abilidad ti tao nga agpanunot kalpasan la unay ti sumagmamano nga oras a di panangusar iti dayta,” kas impadamag ti Der Steigerwald-Bote. Binalakadan ti propesor dagidiay agbakasion nga agbalinda koma nga aktibo imbes nga aginana laeng. “Kas iti di mawatwatwat a piskel,” kinuna ti diario, “kalpasan ti nabayag a nainana a bakasion, kasapulan manen ti utek ti tallo a lawas sakbay a mapasublina ti dati nga abilidadna.” Dagiti isport, panagay-ayam, ken makapainteres a babasaen ti naikuna a manglapped iti ikakapuy ti utek kabayatan ti panagbakasion.
Makasabidong nga Angin
“Ti polusion ti angin ti mamagpeggad unay iti salun-at iti dadduma kadagiti kadakkelan a siudad ti lubong, ket nagbalinen a di maliklikan a paset ti biag ti asinoman a taga siudad.” Kastat’ kunaen ti nabiit pay a report nga impablaak ti World Health Organization ken ti United Nations Environment Program. Ti padamag a naibatay iti nasientipikuan a panagadal kadagiti 20 a siudad, ipakitana a dagiti lugan ti kangrunaan a mangmulmulit iti angin. Itudona met a ti agdama a bilang dagiti lugan iti sangalubongan, nga itan ket 630 milion, ket mabalin nga agdoblento iti sumaganad a 20 wenno 30 a tawen. Ti polusion ti angin dangranna ti aangsan ken ti puso a mangituggod iti nakaro a sakit, kinabaldado, ken ipapatay.
Dagiti Misionero Idiay Africa
Sigun iti American Journal of Tropical Medical Hygiene, ti agdama a kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay dagiti Americano a misionero idiay Africa isut’ aksidente, tumor, ken atherosclerosis. Kadagiti makaakar a sakit, ti viral hepatitis ti kangrunaan a mangpapatay, sarunuen dagiti sakit kas ti malaria, rabies, tipus, Lassa fever, ken retrovirus. Ngem impakita ti maysa a surbey manipud 1945 inggat’ 1985 a ti kaadu ti ipapatay dagiti Americano a misionero idiay Sahara ti Africa ket kaguddua laeng kadagiti padada nga Americano idiay Estados Unidos. Pudno daytoy nupay no idiay Africa maminduat’ kaadu dagiti matay iti aksidente ken uppat a daras ti panagpeggad a mapapatay.
Bugguanyo ti Im-imayo!
Nupay adun ti napartuat ti moderno a siensia ti medisina a pangontra iti sakit, kunaen dagiti sientista a ti panangbuggo iti im-imayo iti sabon ken danum ti kasayaatan pay laeng a pamay-an a manglapped iti pannakaiyakar dagiti sakit. Ipadamag ti diario ti Francia a Le Figaro nga iti nabiit pay a panagadal maipapan iti kinadalus idiay Alemania, Francia, ti Netherlands, ken Switzerland, nagpammarang dagiti managsirarak kas managtarimaan wenno dyanitor kadagiti pangpubliko a kasilias dagiti hotel, restaurant, opisina, eskuelaan, ken paktoria. Naduktalanda a 1 iti 4 a tao ti saan nga agbugbuggo iti im-imana kalpasan ti panangusarna iti kasilias ket kakapat kadagidiay agbugbuggo ti saan nga agsabsabon. Kunaen dagiti sientista nga iti sangalubongan, agparang a ti ima ti kangrunaan a mangiyakar iti sakit.
Relihion Idiay Finland
Kinuna ti The European nga idiay Finland, 9 kadagiti 10 iti agarup lima a milion nga umilina ti kameng ti Lutheran State Church. Daytoy a dakkel a porsiento dagiti Lutherano a Finn ti mangipapaay iti simbaanda iti 1.5 inggat’ 2.5 porsiento iti sueldoda, ngem kunaen ti simbaan a ti kinakirang ti kuarta ti manglapped iti pannakaordin ti sangagasut a kabbaro a padi ken mapilitanda a serraan ti sumagmamano a simbaanda iti daytoy a tawen. Pagduaduaan no tulongan ti nasurok nga uppat a milion a Lutherano idiay Finland ti simbaan. Kunaen ti The European nga “awan nasged a tarigagay ti kaaduan a Finn a maaddaan iti aktibo a paset kadagiti ganuat ti Simbaan ngem iti itatabuno kadagiti naintiempuan a seremonia ti Simbaan bayat ti Krismas ken Domingo Paskua.” Kuna pay ti diario nga “iti kaaduan a Finn, ti panagbayad iti buis ti kanayonan ti pannakainaigda iti maysa a relihion.”