Panangmatmat iti Lubong
Kasapulan ti Nasaysayaat a Panangidaulo
Maum-uman dagiti tattao iti intero a lubong kadagiti panguluenda. “Ikalintegan ti dadduma,” kuna ti The Wall Street Journal, “a dagiti agdama a papangulo ti lubong ket di makabael a mangtaming iti trabahoda.” Kuna ti dati a presidente ti Francia a ni Valéry Giscard d’Estaing: “Maim-imatangantayon ti maysa a krisis ti pannakaipakat ti demokrasia.” Apay a maum-uma ti publiko? Gapu ta dagiti tattao “ket buriboren dagiti panguluen a nakapuy ken di makabael no nakaro unay dagiti maipasango kadakuada a problema,” kuna ti Journal. Kunana pay: “Masimronda a makaammo a dida makasolbar ken rinukerda no agsapulda iti panangiwanwan. Ket saan laeng a dagiti politiko ti kangrunaan a pakaupayan ti publiko: Kadagiti lugar kas ti Japan ken Italia, pagduaduaan ken di pagtalkan dagiti tattao ti intero a sistema politika.” Nupay maipupuera dagiti gobierno no tiempo a nainget ti ekonomia, “naisalsalumina daytoy a situasion gapu ta kasta ti mapaspasamak a sangsangkagiddan iti nakaad-adu a lugar, ken gapu ta daytat’ mapaspasamak kadagiti partido politika a kumonkontra iti agdama nga agturay.” Saan laeng a ti pannakapasayaat ti ekonomia ti kasapulan tapno maisubli ti panagtalek, kuna ni Mr. Giscard d’Estaing. “Dagiti kagimongantayo masapul nga adda narimat a kalatda iti masanguanan.”
Naikkan iti Legal a Pannakabigbig Dagiti Saksi ni Jehova Idiay Mexico
Idi Mayo 7, nabigbigen dagiti Saksi ni Jehova kas legal a relihion idiay Mexico. Inted kadakuada ti Subsekretario ti Government Interior Department ti maysa a dokumento a mangpatalged iti kasta a pannakabigbig idi Mayo 31. Adda man ngaruden sabali a wayawaya ti relihion idiay Mexico. Idi Abril 1, 1989 ti damo a pannakaipalubos kadagiti Saksi ni Jehova nga agkararag a siwayawaya kadagiti gimong ti kongregasion ken mangusar iti Biblia iti panagbalaybalayda. Nasuroken a 370,000 dagiti Saksi idiay Mexico. Binalbaliwan ti gobierno ti Mexico dagiti lintegna itay napan a tawen tapno ipaayan iti legal a pannakabigbig dagiti relihiuso nga organisasion iti dayta a pagilian.
Awan Serserbi Dagiti Kalintegan ti Tao
Pattapattaen ti UN Center for Human Rights idiay Geneva, Switzerland a “kaguddua iti sangatauan ti biktima dagiti nakaro a pannakalabsing ti kalintegan ti tao,” ipadamag ti periodiko ti Alemania a Süddeutsche Zeitung. Iraman dagitoy a pananglabsing ti panangtutuok, panangrames, ken pannakapapatay gapu iti pannakaadipen, bisin, ken pannakaabuso dagiti ubbing. Pattapattaen ti center a 150 milion agingga iti 200 a milion nga ubbing ti mapilit nga agtrabaho iti nasurok a 50 a dagdaga. Kasta pay met a minilion a tattao ti biktima ti rasismo ken panagilem kadagiti ganggannaet. “Iti yan ti kinapanglaw ken pannakaipuera, awan serserbi dagiti kalintegan ti tao,” kinuna ni Mr. Ibrahime Fall, panguluen ti center. “Agpayso a nakaibaontayo ti tao idiay bulan, ngem agtalinaed a narigat, napeggad, ken masansan a makapapatay ti lubong a pagbibiagantayo.”
Umad-adu Dagiti Ubbing a Balangkantis
“Ipadpadamag dagiti doktor, polis ken trabahador ti kagimongan . . . nga umad-adu dagiti ubbing ken agtutubo a balangkantis gapu ta matmatan ida dagiti kostumer kas ‘natalged a kadenna’ ken mabalin nga awananda iti AIDS,” kuna ti International Herald Tribune ti Paris. Iti nabiit pay a kumperensia ti UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) a naangay idiay Brussels, Belgium, maipapan ti “negosio a sekso ken kalintegan ti tao,” pinasingkedan dagiti eksperto a sidadaan dagiti kustomer nga agbayad iti dakkel kadagiti birhen pay nga ubbing. Nupay bigbigenda a ti sangalubongan nga epidemia ti AIDS ti kangrunaan a makagapu, intudo pay met dagiti eksperto nga adu a paset ti narang-ay nga industria ti sekso ti “namagbalin a kadawyanen ti sibabatad a pananggatang ken panangilako iti sekso ken winaswasdan ti pannakaiparit ti pananggundaway iti sekso kadagiti ubbing.” Ipakita dagiti panagadal ti UNESCO a nasaknap ti problema idiay Benin, Brazil, Colombia, Thailand, ken ti Filipinas. Napattapatta a 800,000 kadagiti 2 milion a babbai a balangkantis idiay Thailand ket ubbing ken agtutubo, ken nasurok a 10,000 a barito nga agtawen iti 6 inggat’ 14 ket agtartrabaho kas balangkantis idiay Sri Lanka.
Dagiti Trabaho ti Maysa a Babai nga Agtagibalay
“Agtrabaho kas maysa a mannakilumba iti marathon . . . ngem awan man lat’ medalia a magun-odanna,” kuna ti inaldaw a periodiko ti Italia nga Il Messaggero iti panangdakamatna iti maysa a kadawyan a babai nga agtagibalay. Ipakita ti panagsirarak nga inwayat ti Rome Institute for Sports Sciences a ti enerhia a mabusbusbos ti maysa a kadawyan a babai iti trabahona nga agtagibalay (nasurok 200 a calorie iti kada oras) ket “maipada iti sumagmamano nga sports.” Nupay ad-adu a calorie ti mabusbos iti dadduma nga sports, agbalin nga ad-adda a maitutop ti estadistika “no usigenyo nga agsasaganad ti trabaho ti maysa nga agtagibalay a babai iti las-ud ti walo nga oras iti kada aldaw.” Aklonen ti kapartakan a managtaray a ni Marisa Masullo: “Ad-adda a mabannogak no agtrabahoak idiay balay ngem no agsansanayak.”
Maysa a Planeta ti Danum
No maiwaras a naimbag iti rabaw ti planeta, ti danum ti lubong ket mangbukel iti maysa a sangalubongan a taaw a 2.5 kilometro ti kaadalemna, kuna ti magasin a People & the Planet. Kinapudnona, nalawa a malaon ti Taaw Pacifico amin a takdang ti daga. Ngem, iti amin a danum a reserba ti daga, 3 porsiento laeng ti tamnay, saan a naapgad. Ket 1 porsiento laeng iti tamnay ti planeta ti nalaka a magun-odan ti sangatauan. Ti dadduma ket nakadulin kadagiti niebe ken yelo wenno adda iti uneg ti daga. Kaskasdi, dayta a 1 porsiento ket umdasen a mangsustento iti dua wenno tallo a daras iti kaadu ti agdama a populasion ti daga. “Daksanggasat,” isennaay ti magasin, “saan unay a nasayaat ti pannakaiwaras ti tamnay ken masaysayang iti sadinoman.” Kabayatanna, sigun iti maysa a pattapatta, dua bilion kadagiti agnanaed iti daga ti agtataeng kadagiti rehion a nakiddit unay ti danum.
Kinapaut Dagiti Basura
Kasano kabayag sakbay a marunot ti kadawyan a basura? Sigun kadagiti bilang nga impablaak ti periodiko ti Italia a Focus, madanonna ti tallo inggat’ innem a bulan sakbay a marunot ti tisyu a papel wenno naibasuran a nateng, 1 inggat’ 2 a tawen ti filter ti dadduma a sigarilio, 5 a tawen iti chewing gum, ken 10 inggat’ 100 a tawen kadagiti lata nga aluminum. Ngem “agtalinaed a di marunot [ti dadduma a plastik] iti adu a siglo . . . Saanda a marunaw iti danum . . . , ket awan mikroorganismo a nakasagana a mangrunot kadagitoy.” Ti polystyrene, kadawyan a maus-usar a pagbalkot ken pagikkan iti taraon ken inumen, ket nalabit marunaw iti unos ti sangaribo a tawen, ket 4,000 a tawen ti masapul a palabsen sakbay nga agsubli dagiti mabuong a botelia iti sigud a nagtaudanda.
Makaakar ti Bukbok
“Makaakar ti bukbok ti ngipen.” Kasta ti impadamag ti Agence France-Presse iti maysa a panagadal nga indauluan ti maysa a dental school idiay Switzerland ken ti World Health Organization. Ipalgak ti panagsirarakda a ti Streptococcus mutans, ti bakteria a pakaigapuan ti bukbok ti ngipen, ket masansan a maiyakar manipud maysa a ngiwat ti miembro ti pamilia iti sabali, kas koma no agkakutsara ti nagannak ken ti anakda wenno ramanan ti mamador ti ubing sakbay nga ipasuso. Kumaro ti peggad sigun iti kaadu ti bakteria nga adda iti katay ti tao. Ti bakteria, a mamagbalin iti asukar kas asido a mangdangran iti ngipen, agparang nga umadu nangnangruna iti ngiwat dagiti ubbing nga agtawen iti maysa agingga iti uppat—tiempo a ti ngipen dagiti ubbing ket nalaka nga agbukbok.
Helmet Kadagiti Siklista
Aghelmetkayo! Daytoy ti balakad ti WHO (World Health Organization) kadagiti siklista. Nupay kinissayan dagiti helmet ti pannakadangran ti ulo iti 75 porsiento, ti Australia laeng ti pagilian a mangikalkalikagum kadagiti siklista nga aghelmetda. Idiay Estados Unidos, dua ket kakatlo kadagiti amin a matmatay a siklista ket gapu iti pannakadangran ti ulo ken utek, ket dagiti ubbing nga agtawen iti 6 inggat’ 14 ti kangrunaan nga agpegpeggad. Insennaay ti WHO: “Narigat a maawatan ti panagmadi [nga aghelmet] dagiti dadduma a siklista, no usigen nga umannugot ti amin a dagiti agmanmaneho iti motorsiklo ket masalakniban dagiti helmet.”
Kagaw ti Tapuk
“Awan ti makaammo no kasanoda a makapan sadiay, ngem adda dagiti kagaw ti tapuk iti ngangngani amin a balay,” kuna ti magasin a Science News. Yantangay saan a makita ti mata ti tao, dagitoy nga invertebrates ket agkaan iti keggang ti kudil a masansan nga aggapu iti tao. Masarakan dagiti kagaw iti akkub ti katre, karpet, ken dagiti de-kutson a muebles. Kasano kaaduda? Inadal dagiti managsirarak a nagusar kadagiti vacuum ken mikroskopio ti tapuk iti dua a naimpektaran a balay. Nakaalada iti maysa a sopa ti maysa a balay iti 7,454 a kagaw iti kada gramo ti tapuk, ken 2,361 pay a kagaw iti kada gramo iti karpet nga adda iti sirok ti sopa.
Nakarkaro Ngem ti Black Death
“Idi maika-14 a siglo a Europa, pinapatay ti Black Death ti agarup 25 milion a tao, wenno maysa iti kada uppat,” kuna ti magasin nga American Health. “Ipamatmat ti kabbaro nga impormasion a no agtultuloy nga agsigarilio dagiti tattao iti agdama a kaadu, 10 a daras nga ad-adu ti papatayen ti sigarilio: aganay 250 milion, wenno maysa iti kada lima a tao a sibibiag ita kadagiti nabaknang a pagilian.” Impamatmat dagiti nasirarakan, a naibasar iti nasaknap a panagadal iti nasurok a sangamilion a tattao, nga ad-adda a makapapatay ti panagsigarilio ngem iti dati a pagarup. “Pagaruptayo idi nga agarup maysa iti uppat a managsigarilio ti matay iti dayta a bisioda,” kuna ni Dr. Richard Peto, maysa a propesor idiay Oxford University ti Inglaterra. “Ngem ammotayon nga aganay maysa ket kakatlo—ken nalabit ad-adu pay—kadagiti amin a managsigarilio ti matay gapu iti dayta. Ti epekto ti panagsigarilio iti kaadu dagiti matmatay iti pagilian lab-awanna unay ti dadduma a makagapu.” Iti 250 milion a manamnama a matay, nasurok a kaguddua isu dagiti agtawen ti 35 inggat’ 69, a mangpaababa iti biagda iti promedio a 23 a tawen gapu iti panagsigarilio.