Dagiti Natauan a Kalintegan ken Dagiti Agdama a Panaglabsing
NABIIT pay nga adda nagapuanan dagiti mangitantandudo iti natauan a kalintegan. Umuna, pinagkaykaysada ti nasurok a 1,000 nga organisasion kadagiti 60 a pagilian iti movimiento a maawagan International Campaign to Ban Landmines (ICBL). Kalpasanna, indagadagda ti maysa nga internasional a tulagan a mangiparit kadagitoy nga igam. Kalpasanna, ti ICBL ken ti di maum-uma a direktorna, ti Americano nga aktibista a ni Jody Williams, inabakda ti Premio Nobel Maipaay iti Kappia para iti 1997.
Nupay kasta, dagita a gapuanan mapasamakda a pagpanunotan. Kas kunaen ti Human Rights Watch World Report 1998, ti kinasapasap dagiti natauan a kalintegan ket “masupsupiat [pay] laeng.” Ket saan laeng a mapabasol dagiti makunkuna a babassit a diktador a gobierno. “Dagiti dadakkel a pannakabalin,” kuna ti report, “impakitada ti nakadkadlaw a panagannayas a di mangikankano kadagiti natauan a kalintegan no napaneknekanda a di makagunggona dagitoy iti ekonomia wenno iti nasayaat a pannakaibanag ti pagimbaganda—maysa a pakariribukan nga agpadpada iti Europa ken ti Estados Unidos.”
Para iti minilion a tattao iti intero a lubong, imposible a baybay-an dagiti pananglabsing kadagiti natauan a kalintegan. Ti inaldaw a kasasaadda ket daddadaelen pay laeng ti panangidumduma, kinapanglaw, bisin, pannakaidadanes, panangrames, pannakaabuso ti ubbing, panangtagabo, ken naranggas nga ipapatay. Para kadagitoy a biktima, dagiti nasayaat a kasasaad a naikari kadagiti nabunton a tulagan maipapan iti natauan a kalintegan ket saan pay a magun-odan iti lubong a pagbibiaganda. Kinapudnona, para iti kaaduan iti sangatauan, uray dagiti kangrunaan a kalintegan a nailista iti 30 nga article iti Universal Declaration of Human Rights ket saan pay a natungpal a kari. Kas pagarigan, amirisenyo iti apagbiit no kasano nga agbalin nga epektibo iti inaldaw a panagbiag ti dadduma kadagiti natan-ok a kalintegan a nadakamat iti Declaration.
Padapada ti Isuamin?
Amin a tattao naipasngay a siwayawaya ken padapada iti dignidad ken kalintegan.—Article 1.
Ti immun-una a porma ti Article 1 ti Universal Declaration kinunana: “Agpapada ti amin . . . a lallaki.” Nupay kasta, tapno masigurado a daytoy a sasao ket saan nga ipapan a naipuera dagiti babbai, dagiti miembro a babbai a kadua ti nangporma a komision impapilitda a masukatan ti lenguahe. Nangabakda, ket ti sasao nga “agpapada ti amin . . . a lallaki” nagbalin nga “agpapada ti amin . . . a tattao.” (Kuami ti italiko.) Ngem ti kadi panangbalbaliw iti lenguahe daytoy nga article binalbaliwanna ti kasasaad dagiti babbai?
Idi Disiembre 10, 1997, Human Rights Day, ti First Lady ti Estados Unidos a ni Hillary Clinton, imbagana iti UN nga itultuloy ti lubong a “tratuen dagiti babbai a saan a naan-anay nga umili.” Nangted iti sumagmamano a pagarigan: Kadagiti napanglaw iti lubong, 70 a porsiento ti babbai. Babbai ti dua a kakatlo kadagiti 130 a milion nga ubbing iti lubong a di makapageskuela. Babbai ti dua a kakatlo kadagiti 96 a milion iti lubong a di nakaadal. Kasta unay met ti panagsagaba dagiti babbai gapu iti kinaranggas iti pagtaengan ken iti seksual a kinaranggas, nga agingga ita, kuna ni Mrs. Clinton, “maysa kadagiti saan unay a maipadpadamag ken nasaknap a panaglabsing iti natauan a kalintegan iti lubong.”
Dadduma a babbai ti biktima ti kinaranggas uray sakbay a maipasngayda. Nangnangruna kadagiti dadduma a pagilian iti Asia, iregreg ti dadduma nga inna dagiti sikogda a babbai agsipud ta kaykayatda ti annak a lallaki ngem iti babbai. Iti dadduma a lugar, ti panaggusto kadagiti annak a lallaki ngem kadagiti babbai pinagbalinna a napigsa a panguartaan ti genetic testing a pagpilian iti sekso ti sikog. Inyanunsio ti maysa a klinika a pangammuan iti sekso ti sikog dagiti ituktukonna a serbisio babaen ti panangisingasing a nasaysayaat ti gumasto itan iti $38 a mangiregreg iti sikog a babai ngem ti gumasto iti $3,800 inton agangay a mangbayad iti sab-ongna. Epektibo dagita nga anunsio. Natakuatan ti maysa a panagadal a naaramid iti maysa a dakkel nga ospital iti Asia a nairegreg ti 95.5 a porsiento kadagiti sikog a nailasin a babbai. Iti dadduma a paset ti lubong, adda met panaggusto iti anak a lalaki. Idi napagsaludsodan ti dati a kampeon ti boksing iti E.U. no mano ti pinutotna, isut’ simmungbat: “Maysa a lalaki ken pito a kamali.” Kuna ti publikasion ti UN a Women and Violence a ti “panangbalbaliw iti kababalin ken kapanunotan dagiti tattao maipapan kadagiti babbai sapulenna ti napaut a tiempo—saan a nakurkurang a maysa a kaputotan, kuna ti adu, ken nalabit at-atiddog pay.”
Annak a Di Nangtagiragsak iti Kinaubingda
Awan ti siasinoman a matagabo wenno maadipen; maiparit ti amin a porma ti panangtagabo ken ti pananginegosio iti tagabo.—Article 4.
Kadagiti papeles, napukawen ti panangtagabo. Pinirmaanen dagiti gobierno ti nagadu a tulagan a mangiparit ti panangtagabo. Nupay kasta, sigun iti Anti-Slavery Society ti Britania, a pagaammo kas ti kabayaganen iti lubong nga organisasion maipapan iti natauan a kalintegan, “ad-adu dagiti tagabo itatta ngem idi.” Ti moderno-aldaw a panangtagabo iramanna ti nadumaduma a pananglabsing iti natauan a kalintegan. Ti inkapilitan a panagtrabaho ti ubbing makuna a maysa kadagiti porma ti panangtagabo a mapaspasamak ita.
Maysa a nakalkaldaang a pagarigan ni Derivan, taga Sud America a barito. ‘Agkulkulatlat dagiti babassit nga imana gapu iti panagiggemna kadagiti nakersang a bulong ti sisal, linabag ti mula a pagaramid iti kutson. Ti trabahona ket alaenna dagiti bulong iti bodega sana ipan dagitoy iti pagprosesuan a makina a 90 a metro ti kaadayona. Kalpasan ti 12-oras a panagtrabahona iti agmalem, nayakarnan ti sangatonelada a bulong. Nangrugi a nagtrabaho ni Derivan idi agtawen iti lima. Itatta, 11 ti tawennan.’—World Press Review.
Pattapattaen ti International Labour Office a kakapat a bilion nga agtawen iti 5 agingga iti 14 ti ubbing nga obrero itatta—maysa a buyot dagiti babassit a trabahador a dandani kas iti kadakkel ti nagtitipon a populasion ti Brazil ken Mexico! Adu kadagitoy nga ubbing a saan a nakapadas iti kinaubing ti agtrabaho kadagiti pagminasan, mangiguyod kadagiti pagkargaan a napno iti karbon; agasak kadagiti kapitakan tapno agburas wenno agani; wenno agrukob nga agabel kadagiti alpombra. Uray dagiti ubbing unay—tallo-, uppat-, ken lima-tawenda—magrupo-grupoda nga agarado, agbunubon, ken agtudtod kadagiti kataltalonan manipud parbangon agingga iti sumipnget. “Dagiti ubbing,” kuna ti makinkua iti daga iti maysa a pagilian ti Asia, “nalaklaka a manteneren ngem dagiti traktora ken nalalaingda ngem dagiti baka.”
Panangpili ken Panangbaliw ti Maysa iti Relihionna
Tunggal maysa adda kalinteganna a siwayawaya nga agpanunot, mangusar iti konsiensia ken maaddaan iti relihion; daytoy a kalintegan iramanna ti wayawaya a mangbalbaliw iti relihionna.—Article 18.
Idi Oktubre 16, 1997, inawat ti UN General Assembly ti “temporario a report maipapan iti pannakaikkat ti amin a kita ti narelihiosuan a panangidumduma.” Ti report, nga insagana ti Special Rapporteur of the Commission on Human Rights, inlista ni Abdelfattah Amor dagiti agtultuloy a pananglabsing iti Article 18. Iti panagsaona maipapan iti nagadu a pagilian, inadaw ti report ti adu a kaso iti ‘panangriribuk, pammutbuteng, di umiso a panangtrato, panangaresto, panangibalud, panagpukaw, ken panangpapatay.’
Kasta met, ti 1997 Human Rights Reports, nga inurnong ti U.S. Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, ipatuldona nga uray dagiti pagilian a nabayagen a mangal-alagad iti demokrasia “inkagumaanda a lapdan ti wayawaya ti grupo dagiti minoria a naiduma ti pammatida, nga ibilangda ida amin a kas ‘kulto.’” Mangpataud dagita a pagannayasan iti pakaseknan. Kuna ni Willy Fautré, presidente ti adda idiay Brussels nga organisasion ti Human Rights Without Frontiers: “Ti wayawaya iti relihion ti maysa a kasayaatan a mangipamatmat iti wayawaya ti kaaduan a tattao iti aniaman a kagimongan.”
Nasakit a Bukot Ngem Awanan Kuarta
Tunggal maysa nga agtrabaho adda kalinteganna nga umawat iti maitutop ken nasayaat a tangdan a mangipasigurado kenkuana ken iti pamiliana iti natan-ok a panagbiag a maikari iti tao.—Article 23.
Nalabit makategged dagiti agtubbo idiay Caribe iti tallo a doliar iti maysa nga aldaw, ngem dagus a makautangda iti makinkukua ti plantasion gapu iti abang ken alikamen. Kasta met, saan a kuarta ti maibayad kadakuada no di ket voucher. Ngem tangay ti laeng tianggi ti kompania iti plantasion ti madanon dagiti agtubbo, mapilitda a gumatang iti manteka, bagas, ken utong sadiay. Nupay kasta, kas bayad iti serbisio a panangawatda iti voucher dagiti trabahador, kissayan ti tianggi ti 10 agingga iti 20 porsiento ti gatad ti voucher. Kinuna ni Bill O’Neill, katulongan a direktor iti Lawyers Committee for Human Rights, iti brodkas ti UN iti radio: “Iti ngudo ti panagaapit, awan ti maiggamanda a kuarta iti adu a lawas, adu a bulan a makapasakit ti bukot a panagtrabahoda. Awan uray sentimo a naurnongda, ken naikarigatanda laeng ti nagbiag iti dayta a tiempo.”
Pannakaaywan ti Salun-at ti Isuamin?
Tunggal maysa addaan iti kalintegan iti panagbiag a makaipaay iti nasayaat a salun-at ken pagimbagan para kenkuana ken iti pamiliana, agraman ti taraon, kawes, pagtaengan ken pannakaaywan ti salun-at.—Article 25.
‘Da Ricardo ken Justina ket taga Latin America a napanglaw a mannalon nga agnanaed iti lugar a 80 a kilometro ti kaadayona iti kaasitgan a siudad. Idi nagsakit ni Gemma, ti balasitangda, impanda iti asideg a pribado a klinika, ngem dagiti kameng ti ospital dida kayat nga agasan ti ubing agsipud ta nabatad a di kabaelan ni Ricardo a bayadan dagiti magasto. Kabigatanna, immutang ni Justina kadagiti kaarrubana iti pagpletena ket nagbiahe iti nawatiwat a napan iti siudad. Idi nakagteng ni Justina ken ti balasitangna iti bassit nga ospital ti siudad, naibaga ken Justina nga awan ti kama a bakante ket masapul nga agsublinto iti kabigatanna. Agsipud ta awan kabagianna iti siudad ken awan kuartana a pagabang iti kuarto, pinalabasna ti rabii iti maysa a lamisaan iti tiendaan ti publiko. Kinepkepan ni Justina ti ubing tapno maimengan ken masalakniban, ngem awan mamaayna. Natay ni bassit a Gemma iti dayta a rabii.’—Human Rights and Social Work.
Iti intero a lubong, 1 iti kada 4 a tattao ti agbibiag laeng iti maysa a doliar (E.U.) iti maysa nga aldaw. Sangsanguenda ti isu met laeng a makapapatay a parikut a kas kada Ricardo ken Justina: Mabalin ti agpaagas iti pribado a klinika ngem saan a kabaelan, ket nupay kabaelam ti agpaagas iti klinika ti gobierno awan met ti maipaay a panangagas. Nakalkaldaang ta nupay ti nasurok a sangabilion a napanglaw iti lubong adda ‘kalinteganda nga agpaagas,’ awan pay laeng ti magun-odanda a pannakaagas.
Saan nga agpatingga ti nakaam-amak a listaan ti pannakaabuso dagiti natauan a kalintegan. Dagiti kasasaad a kas iti naipadamag nga immuna mabalin a maulit iti ginasut a milion a daras. Nupay kasta unay ti panangikagumaan dagiti organisasion ti natauan a kalintegan ken nupay adda kinapasnek ti rinibu nga aktibista a talaga a mangirisgo iti biagda tapno maparang-ay ti kasasaad dagiti lallaki, babbai, ken ubbing iti sangalubongan, tagtagainep pay laeng ti natauan a kalintegan para kadagiti amin. Addanto kadi pay dayta? Talaga nga addanto, ngem masapul a mapasamak nga umuna ti sumagmamano a panagbalbaliw. Usigen ti sumaganad nga artikulo ti dua kadagitoy.
[Picture Credit Line iti panid 8]
Impaay ti MgM Stiftung Menschen gegen Minen (www.mgm.org)
[Picture Credit Line iti panid 9]
RETRATO 148051 a kukua ti UN/J. P. Laffont—SYGMA
Retrato a kukua ti WHO/PAHO ni J. Vizcarra