Panangmatmat iti Lubong
“Ti di Am-ammo a Planeta”
Nasarakan ti tallo a di pagaammo idi a kakikita dagiti sunggo idiay natutudo a kabakiran ti Amazon iti dua la a tawen. Iti sangalubongan, adda promedio a tallo a kabbaro a kita ti billit a matakuatan iti kada tawen. Ag-1,200 a kita ti abal-abal ti nasarakan iti pannakaadal ti 19 a kayo idiay Panama, ket 80 porsiento kadakuada ti saan pay a naammuan idi. Kuna ti magasin nga UNESCO Sources: “Adu a kita ti biag ti agtalinaed a ditay pay ammo.” Kas pagarigan, “napattapatta nga agtalinaed a maklasipikarto pay laeng ti 40 porsiento kadagiti lames iti tamnay ti Sud America. . . . Ket anianto ti masarakan iti nasaknap ken di pay natakuatan nga uneg ti taaw?” Dumakkel ti parikut no usigenyo ti nagadu a bilang ti babbabassit a kita ti biag: ti bacteria, fungi, nematode, arachnid, insekto, ken mulmula a matakuatanto pay laeng. Iti laeng “maysa gramo a daga iti tropiko, kas pagarigan, ket aglaon iti ag-90 milion a bacteria ken mikrobio.” Pattapattaen ti dadduma a ti bilang dagiti parsua ditoy daga mabalin a “madanonna ti 200 a milion,” kuna ti UNESCO Sources. Agpapan pay iti nasaknap a panagtakuat, ti daga ket agtalinaed a “di am-ammo a planeta.”
Ti Napartak a Pannakabalbaliw ti Nasayaat a Kababalin ti Canada
“Iti kumurang a maysa a kaputotan, dagiti taga Canada—Ingles man ken Pranses—inlaksidda ti autoridad ti iglesia, ti estado ken dagiti monopolia ken oligopolia a nausar a mangipaay iti kinanam-ay ken urnos iti tiendaan ken iti kagimongan,” ipadamag ti The Toronto Star. Apay? Kayatda ti dagus a namaterialan a pannakapnek. Adda gandat a “manggun-od iti isuamin” itan. “Sinukatan ti secular humanism ti Judio-Kristiano a moral a paglintegan, sinukatan ti material hedonism ti Katoliko nga ortodoksia. No manmano ti situtulok a mangitantan iti pannakapnek iti maipagarup a biag kalpasan ipapatay, ti pay ngata panaglakay,” innayon ti Star. Saanen a mamatmatan ti Dios kas supernatural a persona. Isu nga awan ti panagbuteng, awan ti pannakariknat’ basol. Agsagaba dagiti naespirituan nga interes bayat nga amin a panagregget ket maiturong iti panagpapas kadagiti gunggona ti namaterialan a lubong.
Pannakaipakpakauna ti Maika-20 a Siglo
Adda kadi asinoman a nagbiag iti napalabas a siglo a makapanunot kadagiti kabaruan a pannakapataud dagiti kotse, pangpasahero a lugan, elektroniko a musika, ken fax machine? Idi 1863, impadles ti Pranses a nobelista a ni Jules Verne, nalatak kadagiti sinurat a kas iti Around the World in 80 Days ken ti 20,000 Leagues Under the Sea, dagidiay nga irarang-ay ken ad-adu ngem iti napalabas a di naipablaak a nobela a napauluan Paris in the 20th Century. Nupay linaksid dayta ti managipablaak ni Verne kas adayo pay a mapasamak ken di nakapapati, ipaulog dagiti nabiit pay a natakuatan a sinurat ti nakaskasdaaw ti kinaumisona a pannakailadawan ti biag iti maika-20 a siglotayo, agraman dagiti kabaruan nga armas, ti silia elektrika, polusion, ken panaglilinnetlet ti trapiko. Impakpakauna ni Verne ti yaadu ti populasion a mapukpukaw ti interesda iti napalabas a klasikal a kalat ken kultura, maysa a kagimongan nga inadipen ti komersialismo ken naadikto iti teknolohia. Kinuna ti International Herald Tribune ti Paris: “Saan laeng nga impadles ni Verne ti adu a gapuanan ti moderno a teknolohia, no di ket naanagna met ti dadduma kadagiti nakaam-amak nga ibungada.”
Ilalanlan ti Krimen Idiay Japan
Mapadpadasan ti Japan, nga agingga itay nabiit ket maibilang pay laeng a nawaya iti krimen, ti yaadu ti krimen nga ipabasol dagiti polis iti ikakapuy ti ekonomia, yaadu dagiti mangipuslit iti paltog, ken ti kumapkapuy a bileg ti organisado a krimen. Sigun iti opisial ti polis a ni Takaji Kunimatsu, nadanonen dagiti mainaig-paltog a krimen ti kangatuan a tukad, ket no mabaybay-an, “pagpeggaden[nanto] unay ti urnos ti kagimongan” ti Japan. Sigun iti Mainichi Daily News, umad-adu met dagiti krimen nga inaramid ti “ordinario a tattao,” a no dadduma ket maigapu iti “di makissayan a danag gapu iti nailet a pagbiagan iti siudad.” Tapno matulongan dagiti agindeg iti siudad a makalung-aw, nangipaay ti propesor iti sosiolohia a ni Susumu Oda kadagiti sumaganad a singasing: Taginayonen ti kalalainganna a panangpadayaw, kas iti panangsubad kadagiti kablaaw, panagkuna iti “despensarennak” no kasapulan, ken yiisem “tapno mapaksiat ti aniaman a panangipagarup iti gura.” Sursuruenyo ti arte ti nadayaw a panagkedked. Yugaliyo ti panangusar kadagiti mangsalaknib a kawar kadagiti ruangan. Ibilang dagiti polis kas gagayyem. Ket “dikay ibilang ti panagsanay iti martial arts kas pamay-an a mangsalaknib iti bagiyo manipud iti krimen—ad-adda a pakaigapuan dayta ti nakaro a pannakadangran.”
Dagiti Peggad ti Pannakayalison ti Dara
“Rinibon a tawen a nasukimat ti suplay a dara ti Canada manipud ita ket adda pay laeng dagiti peggad iti pannakayalison ti dara,” impadamag ti The Toronto Star. Iti panagtestigona iti saklang ti komision a mangim-imbestigar iti kinatalged ti suplay a dara ti Canada, kinuna ni Dr. William Noble ti St. Michael’s Hospital: “Addada (peggad) ken kanayonto nga addada.” Dagiti peggad ti pannakayalison ti dara iramanna “ti isuamin manipud allergic a reaksion agingga iti pannakayakar ti AIDS manipud iti naidonar a dara,” kuna ti Star. Kuna dagiti eksperto a manangyalison iti dara nga umad-adu a pasiente ita ti madanagan a maakaran iti AIDS manipud iti dara. Kuna ni Dr. Noble: “Awan lumabas nga aldaw a dikam agsasarita maipapan iti ‘Mangyalisonak ngata wenno saan?’”
Dagiti Paset ti Bagi ti Oso
“Dakdakkel a panguartaan ti ilegal a pannakailako dagiti paset ti bagi ti black bear manipud Canada ngem ti pannakiraman iti sangalubongan a panagnegosio iti droga,” kuna ti The Toronto Star. Naisangsangayan ti panagtarigagay dagiti mangngagas babaen iti kadawyan a medisina, iti apro ken saka ti black bear kadagiti nabakbaknang a pagilian ti Asia, kas iti China, Abagatan a Korea, Japan, Taiwan, ken Hong Kong. “Pinattapatta ti maysa a mangipatungpal-linteg nga opisial ti California a ngimmina agingga iti nasurok a $1 a milion (E.U) ti ‘street value’ (ti presiona iti kaudian a pakailakuanna) ti sangakilo nga apro ti oso idiay Asia apaman a ti apro ket ‘nalaokanen’ iti apro ti baka wenno baboy,” kuna pay ti Star. “No pagdiligen, napattapatta a ti street value ti cocaine idiay Metro Toronto ket $100,000 iti kada kilo.” Kuna ni Carole Saint-Laurent, nga espesialista kadagiti agpegpeggad a parsua iti World Wildlife Fund/Canada: “Narang-ay a negosio dayta.” Adda panagamak iti agtultuloy a yaadu dagiti agkalikagum iti paset ti bagi ti oso. Adun ti napukaw iti populasion dagiti oso idiay Asia.
Dagiti Agpegpeggad a Parsua Idiay Brazil
“Tallo a daras nga ad-adu ti tropikal a kabakiran ti Brazil ngem iti aniaman a pagilian, isu ti kaunaan iti lubong nga addaan biolohikal a kinanadumaduma, ken kaskasdi nga addaan iti kaaduan a sabasabali nga ayup a mamalia, 460 a kita, iti teritoriana,” kuna ti periodiko nga O Estado de S. Paulo. “Ngem ti Brazil met laeng ti kangrunaan nga agpegpeggad dagiti parsuana, 310, a 58 ket mamalia.” Nupay awan pay ti mamalia a naan-anayen a nagpukaw, “agpegpeggad ti 12 porsiento kadagiti mamalia ti Brazil,” kas “ti lion tamarin, a masarakan laeng idiay Brazil.” Dadduma nga agpegpeggad a parsua ket “agnanaed iti maiparit a luglugar a ti aniaman a panangbasák iti taengda ti mangituggod iti pannakapukawda.” Sigun iti periodiko, maibilang a nagpukawen ti maysa a parsua no 50 a tawen ti limmabas nga awan man la aniaman a kitana ti nasarakan a bulos.
Dagiti Tao iti Planeta
Sigun iti estadistika ti UNFPA (United Nations Population Fund), nadanonnan ti 5.66 a bilion ti bilang ti tattao iti planeta idi ngalay ti 1994. Napattapatta nga umadu ti bilang iti 6 a milion inton 1998, 8.5 a bilion inton tawen 2025, ken 10 a bilion inton 2050, a mapasamak ti gistay amin a yaadu iti Asia, Africa, ken Latin America. Ti Africa, buyogen ti tinawen a kapartak ti yaadu ti populasion a 2.9 porsiento, ti kapartakan ti yaaduna a rehion iti lubong. Ti Europa ti kababaan—0.3 porsiento. Kunaen pay ti UNFPA nga inton agngudo ti siglo, lima la tawenen manipud ita, kagudua iti populasion ti lubong ti agnaedto kadagiti siudad. Iti dayta a tiempo, 300 a siudad kadagiti napanglaw a pagilian ti aglaonto iti nasurok a sangamilion a tattao, no idilig iti 125 a siudad itatta.
Ti Kualidad Dagiti Relasion ti Tulbek
“Ti kita ti relasion nga adda kadagiti agtutubo—saan a ti kita ti pamilia—ti mangipamatmat no agusar man dagiti agtutubo iti droga wenno maaddaan iti problema iti kababalin,” kuna ti The Toronto Star. Impalgak ti maysa a panagadal ti Addiction Research Foundation iti 2,057 nga agtutubo idiay Ontario a “ti kasasaad dagiti relasion ti pamilia ket addaan nabilbileg nga impluensia ngem iti istruktura a mismo ti pamilia,” kinuna ni sientista nga Ed Adlaf. Nasaysayaat nga amang dagiti agtutubo nga addaan nasayaat a relasion iti pamilia, nupay addaanda iti nangampon wenno agsioman wenno agsolsolo nga inna, ngem dagidiay kompleto ti pamiliada ngem saan a nasayaat ti relasionda. “Basbassit ti bilang dagiti delingkuente kadagidiay kanayon a mangibaga iti problemada kadagiti nagannakda,” kinuna ti Star. “Dagidiay pulos a saan a makisarita iti aniaman kadagiti nagannakda maipapan kadagiti parikut ti kaaduan a managinum iti arak, manangabuso iti droga, ken delingkuente.” Ti kaadu a tiempo a busbosen dagiti agtutubo kadagiti pamiliada, ti kualidad dagiti relasion, ken no bilang sipsiputan dagiti nagannak wenno saan ti yan ken aktibidad dagiti annakda ti kangrunaan a pangkissay kadagiti parikut. Kinuna ni Adlaf: “Napateg ti mangbusbos iti panawen ken yurnos dagiti bambanag tapno maaddaan iti tiempo a kadua dagiti annak.”