Panangmatmat iti Lubong
Panangbilang Kadagiti Bituen
Minatmatanyo kadin ti nabituen a langit iti rabii ken pinanunotyon no mano a bituen ti makitayo? Nabiit pay a sinungbatan ti magasin a Sky & Telescope daytoy nabayagen a saludsod, ket ti sungbat saan a kas iti kinasimple ti ipagpagarup ti maysa. Kinuna ti magasin a sigun kadagiti pagreperensiaan dagiti astronomo, makita ti kadawyan a managpaliiw ti 2,862 a bituen iti langit a kalalainganna ti kinasipngetna a ruar ti siudad kadagiti makin-amianan a latitude. Ngem saan nga agparang amin dagitoy a bituen iti ngatuen ti horizon iti lugar iti aniaman a naituding a panawen; adu ti sumingising ken lumnek. Kasta pay met nga adu a bituen ti nalaka a makita no ti direkta nga adda iti ngato ket di makita no as-asidegen iti horizon. Ngamin, kadagita a nababa nga altitude, ti lawag ti bituen masapul a sarutenna ti nasaksaknap nga atmospera ti daga tapno makita ti managpaliiw. Ingudo ti Sky & Telescope nga iti maysa a managpaliiw iti latitude nga 40 degrees iti amianan, agarup 1,809 a bituen ti makitanto iti intero a makatawen.
Dagiti Kangrunaan a Mammapatay Idiay Estados Unidos
Ania dagiti kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay idiay Estados Unidos? Inammo ti maysa a nabiit pay a panagadal a naipablaak iti The Journal of the American Medical Association ti kangrunaan a makinruar a bambanag, wenno saan a maikeddeng iti genetiko a pakabuklan ti tao, a pakaigapuan dagiti ipapatay iti makatawen. Kalpasan ti maysa a nasaknap a pannakasurbey dagiti estadistika, ti konklusion ti panagadal ket kadagiti 2,148,000 nga ipapatay idiay Estados Unidos idi 1990, agarup 400,000 ket maigapu iti panagtabako; 300,000 ket maigapu iti kababalin ti pannangan ken panagehersisio; 100,000 ti maigapu iti nalabes a panaginum iti arak; 90,000 maigapu iti mikrobio; 60,000 maigapu kadagiti makasabidong nga impluensia kas kadagiti mangmulit iti aglawlaw wenno taraon wenno danum; 35,000 maigapu kadagiti armas; 30,000 maigapu iti kababalin iti sekso; 25,000 maigapu kadagiti aksidente iti kalsada; ken 20,000 maigapu iti maiparit a panagusar iti droga. Gapuna, nasarakan ti panagadal a dagita a makinruar nga impluensia ti nakaigapuan ti kagudua ti amin nga ipapatay iti maysa a tawen.
Ubbing ken Gubat
Kabayatan ti napalabas a sangapulo a tawen, napaneknekan a ti gubat ket napegpeggad nga amang kadagiti sibilian—nangnangruna kadagiti ubbing—ngem kadagiti soldado, sigun iti maysa a nabiit pay a damag manipud iti ahensia ti panangsaranay ti Britania a Save the Children. Naadaw ti pannakangiwat ti ahensia iti ballasiw-taaw iti maysa a report ti Associated Press a nagkuna: “Sibilian ti 9 iti tunggal 10 a matay iti gubat. Masansan unay nga ubbing dagiti matay—ket talaga nga ad-adda nga isuda ti matay iti gubat ngem kadagiti soldado.” Binilang ti 25-panid a report dagiti natay nga ubbing iti sangalubongan iti napalabas a dekada, a mangipaay iti nakalkaldaang nga estadistika. Nasurok a 1.5 milion nga ubbing ti napapatay kadagiti gubat iti intero a lubong; nasurok nga 4 a milion ti nabaldado, nabulsek, nadangranan iti utek, wenno napukolan; nasurok a 12 milion ti napukawan iti pagtaengan; 10 milion ti nagbakuit; 5 milion ti napilitan nga agbiag kadagiti kampo a pagbakuitan, ken 1 milion ti naisina kadagiti pamiliada. Maysa iti tunggal 200 nga ubbing iti lubong ti napabutngan iti gubat iti napalabas a dekada ken agkasapulan iti tulong tapno maparukmada ti emosional a panagleddaangda.
Iodine iti Asin
Pattapattaen ti United Nations Children’s Fund a ti kurang nga iodine iti pannangan apektaranna ti kinasalun-at ti ag-600 milion a tattao. Mairaman kadagidiay naapektaran, patienda a gapu iti kurang [nga iodine] ti pakaigapuan ti pannakayanak ti agarup 100,000 a maladaga iti kada tawen kas cretin (natiltil ti bagida ken adda kurkurangda maigapu iti nakaro a thyroid deficiency) ken mangdangran iti pisikal ken mental nga itatanor ti sabali pay a 50 milion nga ubbing. Ti kurang nga iodine ti pakaigapuan met ti biel (goiter), ti ileletteg ti glandula ti thyroid. Nalaka ti pananglapped iti kurang ti iodine—agusarkay laeng iti asin nga addaan iodine. Maipatpatungpal ti panangikabil iti iodine iti suplay ti lubong nga asin kabayatan ti tawen 1995 ken ti panangpukaw kadagiti sakit a mainaig iti kurang nga iodine inton tawen 2000.
“Nabendisionan Manen” ti Istadium
Ireport ti periodiko a La Repubblica a maysa a team ti football idiay Pescara, Italia, ti nabiit pay a nagpatulong iti maysa a Katoliko nga obispo tapno mapaksiat ti “kinamalas” a mangsapsaplit kadakuada. Tangay nauman iti nabayagen a “kinamalas” a masansan a maipabasol iti istadium, kiniddaw ti presidente ti team ti nainget a pannakibiang ti klero. Adda tiempo iti napalabas, a binendisionan ti maysa a padi ti istadium, ket nangabak ti team iti simmaganad a pannakisalipna. Manginanama dagiti trabahador, manangsuporta, ken managay-ayam a timmabuno iti “pannakabendision manen”—maysa a selebrasion ti Misa babaen iti obispo a nagtakder iti mismo a paggianan dagiti managbuya iti istadium—a nasaysayaatto ti magapuanan ti team iti daytoy a tiempo. Idi damo a naglukat ti istadium, nabendisionan met dayta, ngem “nabatad a napukawen ti bileg ti pannakaiwaris ti insienso idi inagurasionna,” kuna ti La Repubblica.
80,000 a Ginggined iti 40 a Tawen
“Inrekord ti estasion ti seismology idiay Bensberg nga asideg ti Cologne [Alemania] ti nasurok a 80,000 a ginggined iti amin a paset ti lubong,” ipadamag ti Frankfurter Allgemeine Zeitung. Daytoy ti inyanunsio ni Propesor Ludwig Ahorner, manangaywan iti estasion, a mangad-adal kadagiti ginggined ken panagdayyeg iti 40 a tawen. Kasano a mairekord ti estasion dagiti ginggined a mapaspasamak iti dadduma a paset ti lubong? Babaen ti panangusarda kadagiti instrumento a sensitibo unay nga uray la madlawda ti bassit la a panagdayyeg ti daga a maigapu kadagiti dalluyon nga umablat idiay North Sea Coast no agbagyo iti kalam-ekna, ag-200 a kilometro ti kaadayona. Napasamak idi Abril 1992 ti kapigsaan a ginggined idiay Alemania a nairekord ti estasion. Narukod dayta a 5.9 iti Richter scale.
Ti Dakkel a Berde a Pader
Ti pannakabigbig ket mabalin a magun-odan met laengen ti Great Wall ti China, a medio sibaballigi a namagsanud kadagiti rimmaut a puersa dagiti Mongol adun a siglo ti napalabas. Sigun iti Science News, manipud pay idi 1950’s, adu a kita ti kaykayo ti naimula iti igid ti pader. Daytoy Dakkel a Berde a Pader, kas pannakaawagna, ket buklen ti ag-300 milion a kaykayo. Ti panggepna: agserbi a salaknib kadagiti bagyo a tapuk a makagteng iti China manipud Gobi Desert ken dadduma a natikag a lugar. Dagiti resulta? Idi 1950’s, napasaran ti siudad ti Beijing ti 10 aginggat’ 20 a bagyo ti tapuk iti tunggal primavera, a gistay 1 kilometro ti panagsipngetna iti 30 agingga iti 90 nga oras iti kada bulan. Ngem idi 1970’s, bimmassit ti bilang dagiti bagyo iti nakurkurang ngem lima iti kada primavera, a nakaigapuan ti saanna unay a panagsipnget iti nakurkurang ngem sangapulo nga oras iti kada bulan. Adawen ti Science News ti maysa nga atmospheric chemist a nagkuna a dagitoy a naintar a kakaykayuan “ket nalabit maysa kadagiti kasayaatan a programa a pangbalbaliw iti panniempo iti maika-20 a siglo.”
Ti Satanismo Idiay Pagbaludan
Impawil dagiti opisial ti pagbaludan idiay Colorado, E.U.A., iti maysa a balud ti kalintegan a mangaramid kadagiti sataniko a ritual iti seldana. Iparit ti maysa a pagalagadan iti pagbaludan ti Gobierno ti panagdayaw iti Diablo; kasta pay met, a nagdidiskusionan dagiti opisial a dadduma kadagiti banag a kiniddaw ti balud a pagdaydayawanna—a pakairamanan ti ababa a kayo a sarukod, gong, nangisit a roba, kandela ken kandelerio, kopita, ken insienso—ti posible a mausar kas armas. Nupay kasta, nabiit pay a binaliktad ti hues ti Gobierno idiay Denver ti desision, a nangibilin a ti balud ket addaan kalintegan a naibasar iti konstitusion a mangalagad iti relihionna idiay pagbaludan. Inngudo pay ti hues a saan a naibasar iti konstitusion ti pammilin maibusor iti panagdayaw iti Diablo. Sigun iti report ti Associated Press, insurat ti hues iti pammilinna: “Nasken nga itedtayo iti diablo ti kukuana.” Ikarkaro ti balud ti sentensiana a sangapulo-tawen kas dusa iti panagkumawna.
Nalimed a Rikrikna Idiay South Seas
Ipalgak ti maysa a report agpaay iti naibasar idiay Fiji a Pacific Conference of Churches a mariribukan dagiti panguluen ti nakaramuten nga iglesia iti yaadu ti aw-awaganda a NRGs (New Religious Groups) idiay Sud Pacifico. Kangrunaanna, dagiti NRG a makukuestionaran isu ti Assemblies of God, dagiti Seventh-Day Adventist, dagiti Mormon, dagiti Saksi ni Jehova, ken dagiti miembro ti relihion a Baha’i. Ag-20 porsiento kadagiti taga puro ti kimmapponen kadagitoy a grupo, kuna ti report ni Manfred Ernst. Agreklamo dagiti iglesia a laplapdan dagiti NRG ti napolitikaan a panagbalbaliw agsipud ta adda sumagmamano kadakuada ti di makiraman kadagiti napolitikaan a partido wenno movimiento ti protesta; dadduma dinto makimiembro kadagiti union. “Sigun ken Ernst,” kinuna ti Mainichi Daily News, “ti NRGs ket lumatlatak tangay din makaallukoy dagiti nakaramuten a Kristiano nga iglesia.”
Panangusig ti Argentina iti Panangrames
Manipud Enero agingga iti Oktubre 1994, maysa laeng a probinsia ti Argentina, ti Córdoba, ti nangireport iti 254 a kaso ti panangrames. Kinuna ti periodiko ti Buenos Aires a Clarín a ti maysa a report ti polis manipud Córdoba “inwaksinan ti sariugma a mangim-impluensia kadagiti seksual a panaglabsing.” Dagiti manangrames ket saan a kanayon a nalulok laeng iti sekso a mangarudok kadagiti di am-ammo a biktima iti sidong ti pananglinged ni sipnget; sigun iti daytoy a report, 4 iti tunggal 10 a tattao a narames ket nabiktima iti mismo a pagtaenganda babaen kadagiti bukodda nga amma, agsioman, wenno dadduma a kabagian. Ipakita dagiti dadduma nga estadistika iti report ti polis a ‘kadagiti 254 a kaso [ti panangrames] a naipadamag ita a tawen, 36 porsiento ti napasamak kadagiti pagtaengan dagiti biktima; 23 porsiento apaman a makapanawda kadagiti pagsasalaan; 13 porsiento kadagiti publiko a kalsada; 10 kadagiti bakante a lote; 6 porsiento kadagiti lugar ti konstruksion; ken 3 porsiento kadagiti tay-ak a pagay-ayaman iti football, kadagiti rest room iti estasion ti bus, kadagiti selda ti pagbaludan, ken kadagiti pangpasiar a bus.’ Nagngudo ti report babaen ti panangdakamatna a narisuten ti polis ti 66.54 porsiento kadagiti kaso.