Dagiti Pader a Manglapped iti Komunikasion
MAYSA a misionero ti Watch Tower ni Robert nga agindeg idiay Sierra Leone, Makinlaud nga Africa. Maysa nga aldaw kalpasan la unay ti isasangpetna iti pagilian, bayat a magmagna iti kalsada, nadlawna nga iyik-ikkis dagiti ubbing iti lugar ti: “Puraw a lalaki! Puraw a lalaki!” Ni Robert, a nangisit nga Americano, timmalliaw a mangsapul iti puraw a lalaki, ngem awan ti asinoman sadiay. Kalpasanna nabigbigna nga isu ti ik-ikkisan dagiti ubbing!
Awan met ketdi ti dakes iti iyik-ikkisda. Iyeb-ebkas laeng dagiti ubbing ti pannakabigbigda a sabali a kultura a naiduma iti kulturada ti tinaudan ni Robert. Ti panangawagda ken Robert a puraw a lalaki isut’ kasayaatan a pamay-an a panangyebkasda iti dayta a nagdumaan.
No Kasano nga Impluensiaan ti Kultura ti Kinataotayo
Nakalawlawag ti saklawen ti depinasion ti kultura a “pakabuklan dagiti pagraramánan a kapanunotan, . . . dagiti kustombre, patpatien, ken pannakaammo a mangilasin iti wagas ti panagbiag.” Masursurotayo ti adu a naimbag a kababalin ti kultura babaen iti direkta a panangisuro, ngem adu met ti matuladtayo a ditay mapupuotan dayta. Kinuna ti maysa a managsirarak: “Manipud iti kanito a pannakaipasngay [ti maysa nga ubing] dagiti ugali a nakaipasngayanna ti mangtubay iti kapadasan ken kababalinna. Inton makapagsaon, isut’ maysan a bassit a parsua a natubay babaen iti kulturana, ket inton agmataengan ken kabaelannan ti makipaset iti ar-aramid ti kulturana, dagiti ugalina ti ugali ti kulturana, dagiti pammatina ti pammati ti kulturana, dagiti imposible kenkuana isu dagiti imposible iti kulturana.”
Iti adu a pamay-an, pagbalinen ti kultura a nalaklaka ti panagbiag kadatayo. Kas ubbing, dagus a masursurotayo no kasano nga ay-aywen ti nagannaktayo. Ti pannakaammo iti awaten ken di awaten ti kagimongantayo iturongnatayo a mangaramid kadagiti pangngeddeng maipapan iti pamay-an ti panagtignaytayo, ti isuottayo, ken ti pamay-an ti pannakilangentayo iti sabsabali.
Siempre, ti kinataotayo saan laeng nga agpannuray iti kasasaad ti kulturatayo. Iti tunggal kultura adda nagdudumaan ti tattao. Ikeddeng met ti genetics ti kinataotayo, dagiti kapadasantayo iti biag, ken adu pay a banag. Nupay kasta, maysa a lente ti kultura a pakakitaantayo iti lubong iti aglawlawtayo.
Ti kulturatayo, kas pagarigan, ikeddengna saan laeng a ti pagsasao a sawentayo no di ket ti pamay-an ti panagsaotayo. Iti deppaar ti Makin-amianan a Daya, ipatpateg dagiti tattao ti nasigo nga abilidad a mangyebkas iti bagida babaen iti adu a sasao, nga usarenda ti panangulit-ulit ken metaphor. Maisupadi iti dayta, pagtalinaeden dagiti tattao iti dadduma a pagilian ti Adayo a Daya a kalalainganna ti pannakisao. Iparangarang ti maysa a replan a Hapones daytoy a panangmatmat: “Mapukawka babaen iti ngiwatmo met laeng.”
Ikeddeng ti kulturatayo ti panangmatmattayo iti tiempo. Idiay Switzerland, no maladawka iti sangapulo a minuto iti tulagan, mainanama nga agpadispensarka. Iti dadduma a pagilian, mabalin a maladawka iti maysa wenno dua nga oras ket saan a mainanama ti aniaman a panagpadispensar.
Isuronatayo met ti kulturatayo kadagiti prinsipio. Panunotenyo laengen no adda mangibaga kadakayo: “Lumuklukmegka. Talaga a lumuklukmegka!” No dimmakkelka iti kultura nga Africano a sadiay maipatpateg ti kinalukmeg, mabalin a maragsakanka iti komento. Ngem no napadakkelka iti kultura iti Laud a sadiay matarigagayan unay ti kinakuttong, ti prangka a komento mabalin a rurodennaka.
‘Ti Pamay-antayo ti Kasayaatan!’
Ti masansan unay a manglapped iti panagsasarita dagidiay nagduduma ti kulturada isu ti panangipagarup ti tattao iti sadinoman a ti bukodda a kultura nasaysayaat. Pagarupen ti kaaduan kadatayo a dagiti patpatientayo, prinsipio, tradision, estilo ti panagkawkawes, ken kapanunotantayo maipapan iti kinapintas ti umiso, husto, ken nasaysayaat ngem ti aniaman a pagpilian. Agannayastayo met a mangipato iti sabsabali a kultura sigun iti prinsipio ti bukodtayo a grupo. Ti kasta a panagpampanunot maawagan ethnocentrism (panangipagarup a natantan-ok ti pulída). Kuna ti The New Encyclopædia Britannica: “Nalabit . . . maikuna a dandani sapasap ti ethnocentrism. Ibilang dagiti miembro ti dandani amin a kultura iti lubong ti bukodda a wagas ti panagbiag a kas natantan-ok ngem uray pay ti kaasitgan unay a kaarrubada.”
Dua gasut a tawenen ti napalabas, maysa nga Ingles a lalaki nga agaw-awit iti igam sibabatad a kinunana maipapan iti banag: “[Manipud iti] makitkitak, maag dagiti ganggannaet.” Nagsurat ti editor ti libro a nagparangan dagitoy a naadaw a sasao: “[Daytoy ti] mabalin a dandani sapasap a rikna a nayebkas pay laeng idi.”
Nakaad-adu dagiti pagarigan ti di panangikankano kadagiti sabali a kultura. Nupay daytat’ orihinal nga insurat ti maysa nga Aleman a mannurat iti nobela idi dekada ti 1930, ti sumaganad a naadaw masansan a maipabiang iti lider ti Nazi a ni Hermann Göring: “No mangngegko ti sao a kultura, alaek ti rebolberko.”
Dagiti nakaro nga ethnocentric a kapanunotan mabalin nga agturong iti panangidumduma, a mabalin nga agturong iti gura ken pannakidangadang. Ni Richard Goldstone ti abogado nga agpapaay iti International Criminal Tribunal a mangim-imbestigar kadagiti krimen iti gubat idiay Rwanda ken ti dati a Yugoslavia. Maipapan kadagiti kinaulpit kadagitoy dua a dangadang, kinunana: “Mabalin a mapasamak iti sadinoman daytoy a banag. Ditoy, adda dua a nagsina a lugar, a nagduma ti kultura ken historiada, ngem agasping ti kinaranggas nga inaramid ti agkaarruba. Daytoy a kita ti naranggas a panagdangadang ti pulí wenno relihion maysa laeng a panangidumduma a nagbanag iti kinaranggas. Ti nabiktima a grupo ibilang dagiti nangbiktima a di maiparbeng a bigbigen a tao wenno nalabit nademoniuan. Apaman a kastoy ti maaramid, awanen ti panagteppel ti ordinario a tattao a gagangay a manglapped kadakuada [a] mangaramid kadagiti kasta a nakaam-amák a bambanag.”
Panangpalawa iti Panirigantayo
Gagangay a ti tattao a pilientayo a gayyemtayo isu dagidiay kas kadatayo met laeng, tattao a kapada ti kababalintayo ken ipatpategtayo. Agtalek ken maawatantayo ida. Ditay maalumiim a kaduada. No matmatantayo ti kababalin ti sabali a tao a kas karkarna wenno abnormal, nalabit umanamong ti gagayyemtayo kadatayo agsipud ta ti gagayyemtayo kapadatay ida iti idumduma.
Ania, ngarud, ti magun-odantayo iti pannakikomunikar iti sabsabali, a naiduma kadatayo gapu iti nagtaudan a kultura? Maysa a rason ti nasayaat a komunikasion a tumulong kadatayo a mangawat kadagiti rason no apay nga agpanunot ken agtignay ti dadduma a kasta. Kuna ni Kunle, maysa a taga Makinlaud nga Africa: “Maiparit unay iti adu nga ubbing idiay Africa ti agsao bayat a mangmanganda. Iti sumagmamano a pagilian ti Europa, nupay kasta, maiparparegta ti panagsasarita no tiempo ti pannangan. Ania ti mapasamak no makilanglang ti taga Europa iti taga Africa? Agsiddaaw ti taga Europa no apay a siuulimek a mangmangan ti taga Africa. Kabayatanna, agsiddaaw ti taga Africa no apay a tumanagari ti taga Europa a kasla maysa a billit!” Nabatad, kadagita a kasasaad, nga adut’ maaramidan ti pannakaawat ti tunggal maysa iti nagtaudan a kultura tapno maikkat ti panangidumduma iti kagimongan.
Bayat a maam-ammotayo ti tattao iti sabali a kultura, saantay laeng a maparang-ay ti pannakaawattayo iti sabsabali no di ket nasaysayaat met ti pannakaawattayo iti bagitayo. Nagsurat ti maysa nga anthropologist: “Ti laeng pagaammo dagiti agindeg iti kaunggan ti baybay isu ti danum. Maammuannanto laeng ti kaaddana no gapu iti aksidente isut’ mairuar iti rabaw ket mayam-ammo iti angin. . . . Ti abilidad a mangkita nga interamente iti kultura ti bukodna a kagimongan . . . sapulenna ti bassit a panangusig a manmano a mapasamak no maaramid man.” Nupay kasta, babaen ti pannakailangentayo iti sabali a kultura, kaslatayo iti agindeg iti baybay a nayam-ammo iti angin; maammuantayo “ti danum (aglawlaw)” iti kultura a pagtataengantayo. Nakasaysayaat ti panangyebkas ti mannurat a ni Thomas Abercrombie iti banag: “Ti maysa a pulos a di naawis iti ganggannaet a kultura dinanto maapresiar dagiti manglapped nga impluensia ti bukodna a kultura.”
Kas panggupgop, ti panangapresiar iti sabali a kultura pabaknangenna ti panagbiagtayo babaen ti panangpalawana iti panirigantayo, tapno nasaysayaat ti pannakaawattayo iti bagitayo ken iti sabsabali. Nupay ti tawid a kultura ken ti ethnocentric a kapanunotan mabalin a lapped iti komunikasion, di rumbeng nga agbalinda a kasta. Mabalin nga ikkaten dagiti lapped.
[Blurb iti panid 6]
“Ibilang dagiti miembro ti dandani amin a kultura iti lubong ti bukodda a wagas ti panagbiag a natantan-ok ngem uray pay ti kaasitgan unay a kaarrubada.”—The New Encyclopædia Britannica
[Ladawan iti panid 7]
Masursurotay a tagiragsaken dagiti naimbag a banag iti sabali a kultura
[Picture Credit Line iti panid 6]
Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.