Aglaplapusanan nga Inaramid-Tao a Kemikal
DAYTOY a siglo mabalin la ketdi nga awagan a panawen ti chemistry. Dagiti inaramid-tao a naglalaok a kemikal binalbaliwanda ti biagtayo. Dagiti pagtaengan, opisina, ken paktoriatayo napnoda kadagiti aerosol, artipisial a pagpasam-it, kosmetiko, tina, tinta, pinta, pestisidio, agas, plastik, pagpalamiis, sintetiko a lupot—nakaad-adu ti bilang dagiti kemikal.
Tapno mapnek ti kasapulan ti lubong kadagitoy a produkto, sigun iti World Health Organization (WHO), ti tinawen a sangalubongan a mapataud a kemikal ket aggatad iti agarup $1.5 a trilion. Ipadamag ti WHO nga agarup 100,000 a kemikal ti mailaklakon ken adda manipud 1,000 agingga iti 2,000 a kabbaro a mainayon iti tunggal tawen.
Nupay kasta, daytoy nga aglaplapusanan a kemikal gutugotenna dagiti saludsod maipapan iti panangapektarda iti aglawlaw agraman ti salun-attayo. Nabatad a padpadasentayo dagiti ditay pay ammo wenno napadasan idi a kasasaad. “Pasetnatay amin ti agek-eksperimento a kaputotan, ket ditayto maammuan dagiti naan-anay nga epektoda iti adu a dekada iti masakbayan,” kinuna ti maysa a doktora.
Ad-adu a Kemikal, Ad-adu a Peggad?
Dagiti tattao a masansan a maapektaran kadagiti mangmulit a kemikal, kuna ti WHO, ket “dagiti napanglaw, di nakaadal a tattao a bassit laeng wenno awan pay ketdi ti umno a pannakasanay wenno simple a pannakaammoda maipapan iti pagdaksan dagiti kemikal a direkta wenno saan a direkta a pakaapektaranda iti kada aldaw.” Talaga a pudno daytoy kadagiti pestisidio. Ngem maapektarantay amin kadagiti kemikal.
Kuna ti libro nga A Green History of the World, nga ad-adu ti polusion ti di kumurang a 20 a porsiento kadagiti bubon ti California, agraman dagiti pestisidio, ngem iti natalged a limitasion nga ipalubos dagiti autoridad. “Idiay Florida,” kuna pay ti libro, “naserraan ti 1,000 a bubon gapu ta kontaminadoda; idiay Hungary 773 nga ili ken purok ti addaan iti danum a saan a mabalin nga inumen, idiay Britania ad-adu ti polusion iti sangapulo a porsiento kadagiti aquifer ngem ti natalged a limitasion nga ipalubos ti World Health Organization ket iti dadduma a paset ti Britania ken Estados Unidos ti danum nga aggapu iti gripo saan a maipainum kadagiti kappasngay a maladaga gapu ta adu ti laokna a nitrate.”
Ti mercury ket sabali pay a nasken ngem mabalin a makasabidong a kemikal. Apektaranna ti aglawlaw babaen kadagiti simborio ti industria agingga kadagiti binilion a silaw a fluorescent. Kasta met, adda buli kadagiti adu a produkto, manipud gasolina agingga kadagiti pinta. Ngem kas iti mercury, makasabidong dayta, nangnangruna kadagiti ubbing. No malang-ab ti asuk ti addaan buli a gasolina, mabalin a kissayanna ti agingga iti “uppat a punto ti IQ (kinalaing)” ti ordinario nga ubing, kuna ti maysa a report a naggapu idiay Cairo, Egipto.
Sigun iti United Nations Environment Programme, tinawen a 100 a tonelada a mercury, 3,800 a tonelada a buli, 3,600 a tonelada a phosphate, ken 60,000 a tonelada a pagdalus ti sumrek iti Baybay Mediteraneo gapu iti ar-aramid dagiti tao. Nalawag ngarud nga agpegpeggaden ti baybay. Ngem saan laeng a dayta. Kinapudnona, inwaragawag ti United Nations ti 1998 nga Internasional a Tawen ti Taaw. Iti sangalubongan, agpegpeggad dagiti amin a taaw, nangnangruna gapu iti polusion.
Nupay ti teknolohia ti kemikal impaayannatayo iti adu a napateg a produkto, adu kadagitoy ti usaren ken ibellengtayo a pakaigapuan ti dakkel a pannakadadael ti aglawlaw. “Im-impluensiaan[natay] kadi ti irarang-ay” kas nabiit pay a kinuna ti maysa a kolumnista ti periodiko?
[Kahon iti panid 4]
Dagiti Kemikal ken Kemikal a Reaksion
Ti termino a “kemikal” agaplikar kadagiti amin a kangrunaan a substansia a mangbukel iti lubong iti aglikmuttayo, agraman ti nasurok a sangagasut a nasken nga elemento, kas iti landok, buli, mercury, karbon, oksiheno, nitroheno. Dagiti naglalaok a kemikal, wenno kombinasion dagiti nadumaduma nga elemento, iramanna dagiti banag a kas iti danum, asido, asin, ken alkohol. Adu kadagitoy a naglalaok a kemikal ti tumaud lattan.
Ti “kemikal a reaksion” madepinar kas “maysa a proseso a ti maysa a banag ket mapagbalin a sabali a kemikal.” Ti apuy ket kemikal a reaksion; baliwanna ti mauram a banag—papel, gasolina, hidrohena, ken dadduma pay a banag—a naan-anay a naiduma a substansia. Di agressat ti adu a mapasamak a kemikal a reaksion, agpadpada iti aglawlawtayo ken iti unegtayo.
[Ladawan iti panid 3]
Dagiti napanglaw ti ad-adda nga agsagaba kadagiti mangmulit a kemikal