Dagiti Kemikal​—Gayyem ken Kabusor?

MANGARAMIDTAY iti adu a desision iti biag babaen ti panangtingiting kadagiti pagimbagan ken pagdaksan. Kas pagarigan, adu a tattao ti gumatang iti lugan gapu iti nam-ay nga ipaayna. Ngem masapul a tingitingenda ti gasto iti panangtagikua ti lugan​—seguro, pannakairehistro, panagdaan​—ken ti panangsalimetmet a nasayaat ti kasasaad ti lugan, no maidilig iti kasta a nam-ay. Amirisenda met ti peggad ti pannakadangran wenno ipapatay gapu kadagiti aksidente. Kasta met laeng ti kasasaad dagiti sintetiko a kemikal​—masapul a matingiting dagiti pagimbagan ken pagdaksanda. Alaenyo kas pagarigan ti kemikal a maawagan MTBE (methyl tertiary butyl ether), maysa a banag a mainayon iti gasolina tapno mapapartak ti pannakauram ti gasolina ken kissayanna ti maipugso nga asuk.

No maminsan, maigapu iti MTBE, ti angin iti adu a siudad ti Estados Unidos ita ti kadalusan ngem idi napalabas nga adu a tawenen. Ngem “adda nagdaksan” ti nadaldalus nga angin, impadamag ti New Scientist. Mabalin ngamin a makapakanser ti MTBE, ket nakastrek daytan kadagiti pinullo a ribu a tangke ti gasolina iti uneg ti daga, a masansan a mangkontaminado iti danum iti uneg ti daga. Kas resultana, ti maysa nga ili ita ket masapul a gumatang iti 82 a porsiento a danumna iti ruar ti ili, a paggastuanda a tinawen iti $3.5 a milion! Kuna ti New Scientist a daytoy a didigra ti “nalabit agbalin a maysa kadagiti kakaruan a parikut ti EU iti polusion ti danum iti uneg ti daga a mabalin nga agpaut iti adu a tawen.”

Gapu ta mangdadaelda iti aglawlaw ken mangdangranda iti salun-at, dadduma a kemikal ket naiparitda ken saandan a mailaklako. ‘Ngem apay,’ nalabit imtuodenyo, ‘a mapasamak daytoy? Saan kadi a mapadas a naan-anay dagiti amin a kabbaro a kemikal no makasabidongda sakbay a mailakoda?’

Dagiti Parikut iti Panangpadas no Makasabidongda

Kinapudnona, ti panangpadas no makasabidong dagiti kemikal ket naglaok a siensia ken panangpugpugto. “Saan nga ammo dagiti mangtingtingiting iti peggad ti nalawag a nagdumaan ti ‘natalged’ ken ‘di natalged’ a pannakaapektar iti aniaman a kemikal,” kuna ni Joseph V. Rodricks iti librona a Calculated Risks. Pudno dayta uray kadagiti agas, nga adu kadagitoy ti sintetiko a mapataud. “Uray ti kaannadanen a panangpadas,” kuna ti The World Book Encyclopedia, “dina kanayon a maipalgak a mabalin a patauden ti agas ti di inanamaen a makadangran nga epekto.”

Adda naisigud a limitasion dagiti laboratorio. Kas pagarigan, saanda a naan-anay a matulad ti epekto ti kemikal iti naiduma ken narikut a kasasaad ti makinruar a lubong. Ti lubong iti ruar ti laboratorio ket addaan iti ginasut, rinibu pay ketdi, a nadumaduma a sintetiko a kemikal, nga adu kadagitoy ti mabalin a makaapektar iti maysa ken maysa agraman kadagiti sibibiag a banag. Dadduma kadagitoy a kemikal ket di makadangran no bukbukodda, ngem no agtitiponda, iti ruar wenno uneg ti bagitayo, mangpataudda kadagiti kabbaro, makasabidong a naglalaok a kemikal. Agbalin a makasabidong ti dadduma a kemikal, makapakanser pay ketdi, kalpasan laeng a binalbaliwan idan ti metabolismo ti bagi.

Gapu kadagita a karit, kasano a maikeddeng dagiti mangtingtingiting iti peggad ti kinatalged ti kemikal? Ti kadawyan a pamay-an ket ikkan dagiti animal iti laboratorio iti naikeddeng a kaadu ti kemikal ken kalpasanna padasen dagiti resulta kadagiti tao. Kanayon kadi a mapagtalkan daytoy a metodo?

Mapagtalkan Aya ti Panangipadas Kadagiti Animal?

Malaksid iti pannakaibangon dagiti moral a saludsod maipapan iti kinaranggas kadagiti animal, ti panangipadas iti sabidong kadagiti animal pataudenna ti dadduma pay a saludsod. Kas pagarigan, talaga a masansan nga agduduma ti epekto dagiti kemikal iti nadumaduma nga animal. Ti bassit laeng a nasamay a sabidong a dioxin papatayenna ti kabaian a guinea pig, ngem masapul a mamin-5,000 a daras a mapaadu dayta tapno mapapatay ti maysa a hamster! Agduduma ti epekto ti adu a kemikal uray kadagiti asideg nga agkabagian a kita ti utot ken marabutit.

Isu a no ti epektona iti maysa a kita ti animal dina sigurado a maikeddeng ti epektona iti sabali a kita, kasano a masigurado dagiti managsirarak a ti maysa a kita ti kemikal ket sitatalgedto nga usaren dagiti tattao? Kinapudnona, talaga a saanda a masigurado.

Sigurado a narigat ti trabaho dagiti kemiko. Masapul a pagustuanda ti kayat dagiti tattao nga agtarigagay iti partuatda, ay-aywenda dagidiay maseknan maipapan iti pagimbagan dagiti animal, ken ipasingkedda kadagiti konsiensiada a natalged dagiti produktoda. Gapu kadagitoy a rason, agek-eksperimento itan ti dadduma a laboratorio a padasenda dagiti kemikal kadagiti patpatanorenda a selula ti tao. Nupay kasta, tiempo laeng ti makaibaga no mapagtalkan ti maipanamnama a kinatalgedda.

No Di Naballigi ti Panangpadas ti Laboratorio

Ti pestisidio a DDT, nga adu pay laeng ti masarakan iti aglawlaw, ket maysa a pagarigan ti kemikal a di umiso a naiwaragawag a natalged idi damo a nairuar. Naammuan dagiti sientipiko idi agangay a ti DDT ket agpaut iti organismo, a kas met laeng ti mapasamak kadagiti dadduma a makasabidong. Ania dagiti nakalkaldaang a pagbanagan daytoy? Bueno, ti food chain, a buklen iti minilion a babassit a parsua, kalpasanna ti ikan, ken kamaudiananna dagiti tumatayab, oso, otter, ken agtultuloyen, agserbi a sibibiag a sarangusong, a mangurnong kadagiti sabidong iti maudi a mangan. Iti maysa a kaso, ti populasion dagiti grebe, maysa a kita ti tumatayab iti danum, dina mapessaan ti uray maysa la a piek iti las-ud ti nasurok a sangapulo a tawen!

Epektibo unay dagitoy a nabiag a sarangusong ta dadduma a kemikal, nupay dandani di madlaw iti danum, maurnong ti nakaskasdaaw a kaaduda kadagiti maudi a mangan. Dagiti balyena a beluga iti Karayan St. Lawrence idiay Amianan nga America ti nagsayaat a pagarigan. Nakaad-adu ti sabidongda ta masapul a maibilangda a napeggad a basura no matayda!

Dadduma a kemikal nga adda iti adu nga animal ti natakuatan nga agpammarang a hormone. Ket nabiit pay a natakuatan dagiti sientipiko ti di madmadlaw a panangsabidong dagitoy a kemikal.

Dagiti Kemikal a Mangtulad Kadagiti Hormone

Dagiti hormone ket napateg a kemikal a mensahero iti bagi. Babaen ti daratayo, mapanda iti dadduma a paset ti bagitayo, a sadiay mabalin a tignayen wenno lapdanda ti maysa a panagandarna, kas ti panagdakkel wenno ti siklo ti panagpaadu. Makapainteres ta, ti maysa a nabiit pay a naiwarnak a padamag ti World Health Organization (WHO) kinunana nga ipamatmat ti “napartak nga umad-adu a nasientipikuan nga ebidensia” a dadduma a sintetiko a kemikal, no maipauneg iti bagi, singaenda dagiti hormone babaen ti makadangran a panangtulad wenno pananglappedda kadakuada.

Mairaman kadagiti kemikal dagiti PCB,a dioxin, furan, ken dadduma pay a pestisidio, agraman dagiti arinsaed ti DDT. Tangay dagitoy a kemikal ket maawagan a mangriribuk iti endocrine, mabalin a singaenda ti panagandar ti endocrine system ti bagi, ti pagtataudan dagiti hormone.

Maysa a hormone a tultuladen dagitoy a kemikal ket ti estrogen a hormone ti babai. Sigun iti panagadal a naipablaak iti Pediatrics a warnakan ti medisina, ti dumegdegdeg a kinasaknap ti nasapa a panagbalasang dagiti adu a babbai ket mabalin a mainaig iti addaan estrogen a produkto a mausar iti buok ken kasta met dagiti adda iti aglawlaw a kemikal a mangtultulad iti estrogen.

Ti pannakaapektar ti lalaki iti sumagmamano a kemikal iti kritikal a tiempo ti panagdakkelna mabalin a dakes dagiti epektona. “Impakita dagiti eksperimento,” kuna ti report iti magasin a Discover, “a dagiti PCB a maipaay iti espesipiko a tiempo ti panagdakkel mapagbalinna a kabaian dagiti kalakian a pag-ong ken buaya wenno ‘di maikeddeng ti seksona’ a parsua.”

Mainayon pay, dagiti makasabidong a kemikal pakapuyenda ti resistensia, a pagbalinenda dagiti animal a nalaka a maimpeksionan iti virus. Kinapudnona, kumarkaro ken pumarpartak ti panagsaknap ti panangimpeksion ti virus ngem idi, nangnangruna kadagiti animal a maudi iti food chain, kas kadagiti dolphin ken dagiti tumatayab iti baybay.

Kadagiti tattao, dagiti ubbing ti kangrunaan nga apektaran dagiti kemikal a mangtultulad kadagiti hormone. Idiay Japan, dagiti ubbing nga impasngay dagiti babbai a nakapangan iti lana ti tuyo a kontaminado iti PCB sumagmamano a tawen ti napalabasen “nagsagabada iti pisikal ken mental a pannakatiltil, parikut iti kababalin agraman ti kinakurang ti ganaygay ken sobra a kinaalikuteg, abnormal a kinabassit ti mabagbagida, sa nababbaba ti IQ-da iti lima a punto ngem ti gagangay,” kuna ti magasin a Discover. Ti panangeksamen a naaramid kadagiti ubbing a naapektaran iti adu a PCB idiay Netherlands ken idiay Amianan nga America ipalgakda dagiti umasping a dakes nga epekto iti pisikal ken mental a panagdakkelda.

Impadamag ti WHO, a mabalin a mainaig met dagitoy a kemikal iti iyaadu dagiti kanser a “sensitibo iti hormone” kadagiti lallaki ken babbai, kas iti kanser ti suso, lateg, ken prostate. Mainayon pay, iti adu a pagilian, ti nakadkadlaw nga ibabassit ti promedio a bilang ti semilia kadagiti lallaki, kasta met ti kalidad ti semilia, mabalin a mainaig iti immadu a panagusar kadagiti kemikal. Iti dadduma a daga, ti promedio a bilang ti semilia ket bimmassit iti dandani kagudua iti 50 a tawen!

Iti napalabas nga artikulo, naadaw ti maysa a doktor a nagkuna nga “agek-eksperimentotayo a kaputotan.” Kasla agpayso ti imbagana. Agpayso nga adut’ nagunggonatayo kadagiti pinartuattayo a kemikal, ngem awan gunggona dagiti dadduma. Nasiribtayo ngarud, no liklikantayo ti di kasapulan a pannakaapektar kadagiti kemikal a mabalin a makadangran kadatayo. Nakaskasdaaw ta adu kadagitoy ti adda kadagiti pagtaengantayo. Ti sumaganad nga artikulo salaysayenna no ania ti maaramidantayo a mangsalaknib iti bagitayo kadagiti mabalin a napeggad a kemikal.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 7]

Makasabidong unay dagitoy a balyena ta maibilangda a napeggad a basura no matayda

[Credit Line]

©George Holton, The National Audubon Society Collection/PR