Gasat Kadi Wenno Naiparna Laeng?

“ADU a biag ti kinettel ti gasat ken inispalna ti dadduma,” kinuna ti International Herald Tribune. Idi napan a tawen, dagiti panangraut ti terorista kadagiti embahada ti America idiay Kenya ken Tanzania ti nakagudasan ti dandani 200 a tattao ken nakasugatan ti ginasut. Nupay kasta, “ti pannakaitiempona ti nagimbagan dagiti kabayaganen a diplomatiko iti embahada,” kinuna ti periodiko.

Naispalda agsipud ta makimitmitingda iti maysa a lugar iti patakder nga adayo iti nabomba. Ngem maysa a nangato nga opisial ti embahada, a gagangay a tumabuno koma ngem saan a timmabuno ti adda iti lugar nga as-asideg iti nabomba isu a napapatay.

“Naulpit met ti gasat ken ni Arlene Kirk,” kinuna ti periodiko. Idi agawid idiay Kenya a naggapu iti bakasion, imboluntario ni Arlene nga inted ti tugawna gapu ta sobran ti pasahero ti eroplano. Ngem immun-una nga imboluntario ti dadduma a pasahero dagiti tugawda, isu a nakalugan iti eroplano. Kas resultana, nagsubli a nagtrabaho idi aldaw a nabomba ti embahada ket napapatay.

Saanen a karkarna ti kalamidad iti tao. Kaskasdi a nakarigrigat nga ilawlawag ti trahedia. Kadagiti aksidente ken didigra iti intero a lubong, addada matay ngem makalasat ti dadduma. Nupay kasta, saan laeng a kadagiti tiempo ti didigra nga agsaludsod ti dadduma, ‘Apay a napasamak daytoy kaniak?’ Uray pay kadagiti naimbag a bambanag iti biag, kasla nasaysayaat ti gundaway ti dadduma ngem dagiti sabali. Nupay kasla kanayon a narigat ti biag para kadagiti adu, para iti dadduma kasla nalakada laeng a magun-odan ti pagimbaganda. Isu a mabalin a kastoy ti mayimtuodmo, ‘Saan ngata a naiplanon amin daytoy? Ti aya gasat ti mangkonkontrol iti biagko?’

Panangsapul iti Pannakailawlawag

Iti napalabas a 3,000 a tawenen, napaliiw ti maysa a masirib nga ari dagiti di mapakpakadaan a pasamak iti aglawlawna. Impaayna ti sumaganad a panangilawlawag kadagitoy a pasamak: “Ti panawen ken gasat mapasamakda kadakuada amin.” (Eclesiastes 9:11) Mapasamak no dadduma ti di mapakpakadaan. Awan ti pamay-an a mapugtuan dayta. Masansan a dagiti naisangsangayan a pasamak, naimbag man ken dakes ket agpannuray laeng iti pannakaitiempo.

Nupay kasta, mabalin a kapadam dagidiay mamati nga imbes nga ilawlawagda a naiparna laeng dagiti bambanag, patienda nga adda sabali a puersa a mangiturturong​—ti gasat. Ti panamati iti gasat wenno pagtungpalan ket maysa kadagiti kabayaganen ken kasaknapanen a narelihiosuan a pammati ti tao.a Kastoy ti kunaen ni Propesor François Jouan a direktor ti Center for Mythological Research idiay University of Paris: “Awan ti panawen wenno sibilisasion a saan a namati iti dios nga apo dagiti pagtungpalan . . . tapno mailawlawag dagiti amin a di mailawlawag maipapan iti kaaddatayo.” Isu a gagangayen a mangngegtayo dagiti tattao nga agkuna iti: “Dina pay keddeng ti matay” wenno, “Dayta ti naikeddeng a gasatna.” Ngem ania aya ti gasat?

Panangdepinar iti Gasat

Ti sao nga Iloko a “gasat” kaipapananna ti “naipadto a deklarasion, orakulo, nadibinuan a pangngeddeng.” Nupay maipagarup nga adda naiparna a puersa a mangikeddeng iti di maliklikan ken di mailawlawag a masanguanan, kaaduanna, daytoy a puersa ket maipagarup a maysa a dios.

Kastoy ti ilawlawag ti historiador iti relihion a ni Helmer Ringgren: “Ti nasken a ramit ti kinarelihioso isu ti pannakaammo a ti pagtungpalan ti tao ket adda mamaayna wenno saan a basta naiparna, no di ket mabalin a timmaud iti maysa a puersa a nangpanggep ken nangikeddeng iti dayta.” Nupay maipagarup a posible a mabalbaliwan bassit dagiti pasamak, patien ti adu a tattao a maus-usar dagiti tattao a kas awan gawayda nga instrumento iti panagsasalisal a saanda a makontrol. Isu a ‘sanguenda ti gasatda.’

Nabayagen nga inkagumaan dagiti teologo ken pilosopo nga ilawlawag ti gasat. Kastoy ti kuna ti The Encyclopedia of Religion: “Ti kaaduan a kapanunotan maipapan iti gasat, aniaman ti kasasaad, lenguahe, wenno kaipapananna, kanayon nga inaigda iti misterio.” Nupay kasta, maysa kadagiti agkakanat nga ideya, isu ti kapanunotan nga adda natantan-ok a pannakabalin a mangkonkontrol ken mangiturturong kadagiti aramid ti tao. Maipagarup a daytoy a puersa ti nasaksakbay a mangiturturong iti biag dagiti indibidual ken nasnasion, isu a ti masanguanan ket di maliklikan a kas iti napalabas.

Mangikeddeng a Banag

Adda aya pakaigidiatanna a mamatika man wenno saan iti gasat? Kinuna ti Ingles a pilosopo a ni Bertrand Russell: “Dagiti sirkumstansia iti biag ti tattao dakkel ti epektoda iti pannakaikeddeng ti pilosopiada, ngem maisupadi iti dayta, dakkel ti epekto ti pilosopiada iti pannakaikeddeng dagiti kasasaadda.”

Kinapudnona, ti panamati iti gasat​—adda man wenno awan dayta a banag​—maikeddengna no kasano ti panagtignaytayo. Gapu ta patienda a pagayatan dagiti didios dayta, adu ti mangakseptar lattan iti kasasaadda​—uray di nainkalintegan wenno mangirurumen​—a kas man la daytan ti di mabalbaliwan a pakaikarianda iti biag. Isu a ti panamati iti gasat iwaksina ti kapanunotan nga adda sungsungbatam.

Iti kasumbangirna, ti panamati iti gasat inturongna ti dadduma iti sabali a direksion. Kas pagarigan, kuna dagiti historiador nga adu a banag ti nakaigapuan ti irarang-ay ti kapitalismo ken ti industrial a rebolusion. Mairaman kadagitoy ti panamati iti predestinasion. Insuro ti dadduma a Protestante a relihion nga ikeddeng ti Dios nga umun-una ti pannakaisalakan dagiti indibidual. Kastoy ti kuna ti Aleman a sosiologo a ni Max Weber: “Di agbayag, wenno inton agangay, tumaud kadagiti manamati ti saludsod a, Maysaak aya kadagiti napili?” Kayat a maammuan dagiti indibidual no binendisionan ida ti Dios ken naikeddengen a maisalakanda. Inkalintegan ni Weber nga inaramidda daytoy babaen ti “nailubongan nga aramidda.” Ti panagballigi iti negosio ken ti ibabaknang matmatanda a kas pagilasinan iti pabor ti Dios.

Aglablabes ti aramiden dagiti dadduma gapu iti panamatida iti gasat. Idi maikadua a gubat sangalubongan, pinati dagiti nagpakamatay a piloto a Hapones ti kamikaze, wenno “nadibinuan nga angin.” Ti ideya nga adda panggep dagiti didios ken posible ti makipaset iti dayta, ninayonanna ti narelihiosuan a kaipapanan ti nakaap-aprang nga ipapatay. Iti napalabas a dekada, masansan a nagbalin a paulo ti damdamag dagiti nakaam-amak a panangraut dagiti nangisebba ti biagda a managbomba iti Makintengnga a Daya. Adda napateg a paset ti panamati a din mabalbaliwan ti naipagasat kadagitoy a “narelihiosuan a panangraut a pakaisagmakan iti biag,” kuna ti maysa nga encyclopedia.

Ngem apay a nakasaksaknap ti panamati iti gasat? Ti apagbiit a panangusig kadagiti namunganayanna ket mangipaay iti sungbat.

[Footnote]