Panangsapul iti Pagtungpalan ti Tao

APAY a nakasaksaknap ti panamati iti gasat? Nakaad-adun a tawen nga ikagkagumaan ti tao nga ibuksilan dagiti misterio ti biag ken ammuen ti panggep dagiti mapaspasamak. “Ditoy a rumsua ti ideya maipapan iti ‘dios’, ‘pagtungpalan’, ken ‘pannakaiparna’, no dagitoy ket resulta ti pannakabalin ti maysa a persona, urnos nga awan pannakibiang ti maysa a persona, wenno napasamak lattan,” kuna ti historiador a ni Helmer Ringgren. Napno ti historia kadagiti pammati, sariugma, ken sarsarita maipapan iti gasat ken pagtungpalan.

Kuna ti asiriologo a ni Jean Bottéro: “Naimpluensiaantayo a nangnangruna iti sibilisasion ti Mesopotamia,” ket innayonna pay a ti kadaanan a Mesopotamia wenno Babilonia ti pakasarakantayo “kadagiti kadaanan a madlaw a reaksion ken ideya ti sangatauan maipapan iti supernatural, ti kadaanan a naipasdek a narelihiosuan nga organisasion.” Ditoy met a masarakantayo dagiti namunganayan ti gasat.

Ti Kadaanan a Nagtaudan ti Gasat

Kadagiti kadaanan a rebbek ti Mesopotamia, iti maaw-awagan itan nga Iraq, natakuatan dagiti arkeologo ti dadduma kadagiti kadaanan a sursurat a pagaammo ti tao. Silalawag nga iladawan kadatayo ti rinibribu a tapi a naisurat iti cuneiform ti biag kadagiti kadaanan a sibilisasion ti Sumer ken Akkad ken ti nalatak a siudad ti Babilonia. Sigun iti arkeologo a ni Samuel N. Kramer, “aburido idi dagiti [taga Sumer] gapu iti parikut a panagsagaba ti tao, nangnangruna ti maipapan kadagiti misterioso a pakaigapuanna.” Ti panagsapsapulda kadagiti sungbat ti nakapanunotanda iti ideya a gasat.

Iti librona a Babylon, kuna ti arkeologo a ni Joan Oates nga “addaan ti tunggal taga Babilonia iti bukodda a dios wenno diosa.” Mamati dagiti taga Babilonia a dagiti didios ti “mangikeddeng kadagiti pagtungpalan ti intero a sangatauan, indibidual man ken grupo.” Sigun ken Kramer, mamati dagiti taga Sumer a “dagiti didios a mangkonkontrol iti cosmos implanoda ken rinugianda ti kinadakes, kinaulbod ken kinaranggas kas napateg a paset ti sibilisasion.” Nasaknap idi ti panamati iti gasat, ket maipatpateg unay dayta.

Impagarup dagiti taga Babilonia a posible a maammuan ti plano ti didios babaen ti panagbuyon​—“maysa a pamay-an ti pannakikomunikar kadagiti didios.” Ti panagbuyon ramanenna ti panangipadles iti masanguanan babaen ti panangpaliiw, panangibuksil, ken panangyulog kadagiti bambanag ken pasamak. Gagangay a maipatarus dagiti parmata, kababalin ti animal, ken masukimat dagiti lalaem. (Idiligmo ti Ezequiel 21:21; Daniel 2:1-4.) Nailanad kadagiti tapi a damili dagiti kellaat wenno naisangsangayan a pasamak a makuna a mangipalgak iti masanguanan.

Sigun iti Pranses nga eskolar kadagiti kadaanan a sibilisasion a ni Édouard Dhorme, “no adalentayo a naimbag ti pakasaritaan ti Mesopotamia, masarakantayo nga adda idi dagiti mammadles ken ti ideya a panagbuyon.” Ti panagbuyon ket napateg idi a paset ti biag. Kinapudnona, kuna ni Propesor Bottéro a “maibilang ti amin a banag a mabalin a puntiria ti panangusig ken pakaammuan iti gasat . . . Nausar ti intero a namaterialan nga uniberso a kas ebidensia a mabalin a pakaammuan iti masakbayan kalpasan ti naannad a panangadal.” Napasnek ngarud dagiti taga Mesopotamia a mangal-alagad iti astrolohia kas pamay-an ti panangpadles iti masakbayan.​​—Idiligmo ti Isaias 47:13.

Kasta met a nagusar dagiti taga Babilonia iti dice wenno panagbibinnunot iti panagbuyon. Iti librona a Randomness, ilawlawag ni Deborah Bennett a dagitoy ti “nangikkat iti posibilidad ti pananggundaway ti tao ket itdenna kadagiti didios ti nalimbong a pamay-an a pangyebkasan iti nadibinuan a pagayatanda.” Nupay kasta, ti desision dagiti didios ket saan a naibilang a din mabalbaliwan. Mabalin a magun-odan ti tulong tapno maliklikan ti dakes a gasat babaen ti panagpakaasi kadagiti didios.

Ti Gasat iti Kadaanan nga Egipto

Idi maika-15 a siglo K.K.P., kanayon ti panaglangen ti Babilonia ken Egipto. Dagiti narelihiosuan nga aramid a nainaig iti gasat ket nairamanda kadagiti naaramid a panagrinnanud iti kultura. Apay nga inawat dagiti Egipcio ti panamati iti gasat? Sigun ken John R. Baines a propesor iti Egyptology idiay University of Oxford, “adu a pammati iti relihion [dagiti Egipcio] ti mainaig kadagiti panangikagumaan a mangtarus ken manganamong kadagiti di maipadles ken ti kinadaksanggasat.”

Ni Isis ket maysa kadagiti adu a didios dagiti Egipcio, a nadeskribir a kas “mangiturturong iti biag, mangiturturay iti gasat ken pagtungpalan.” Inalagad met dagiti Egipcio ti panagbuyon ken astrolohia. (Idiligmo ti Isaias 19:3.) Kastoy ti kuna ti maysa a historiador: “Saan a malimitaran ti laingda nga agsaludsod kadagiti didios.” Ngem, saan laeng a ti Egipto ti kakaisuna a sibilisasion a nangtulad iti ideya ti Babilonia.

Grecia ken Roma

No maipapan kadagiti narelihiosuan a banag, “saan a naliklikan ti kadaanan a Grecia ti nasaknap ngem nakaro nga impluensia ti Babilonia,” kuna ni Jean Bottéro. Ilawlawag ni Propesor Peter Green no apay a nakalatlatak ti panamati iti pagtungpalan idiay Grecia: “Iti agpangpangadua a lubong, a sadiay kagurgura dagiti tattao ti manungsungbat kadagiti desisionda, ken talaga a masansan a patienda a maus-usarda laeng nga alikamen, nga iturturong laeng ti Gasat a misterioso ken din mabalbaliwan, ti indiktar ti dios a bilin [gasat nga inkeddeng dagiti didios] ket maysa idi a pamay-an ti panangiplano a naimbag iti masakbayan ti indibidual. Mabalin nga ipadles ti inkeddeng ti Gasat no la ket ta addaan ti tao kadagiti naisangsangayan a laing wenno pannakaawat. Nalabit saan a kasta ti kayat ti tao a mangngegan; ngem no mapakdaaran, uray kaskasano ket makapagsagana a nasaksakbay.”

Malaksid ti panangpatalged iti masakbayan dagiti indibidual, ti panamati iti gasat ket nausar met a pammutbuteng kadagiti sinasaur a panggep. Nakatulong ti gasat a mangparukma kadagiti tattao, ket gapu iti dayta, sigun iti historiador a ni F. H. Sandbach, “ti panamati a ti Dios ti mangiturturay iti intero a lubong mabalin a makaawis kadagiti agtuturay.”

Apay? Ilawlawag ni Propesor Green a daytoy a pammati “ket nainkasigudan a mangikalintegan​—iti moral, teolohikal, lenguahe​—nga agpaay iti sosial ken napolitikaan a sistema: dayta idi ti kabilgan ken kasisikapan nga instrumento a pinartuat dagiti agtuturay a Hellenista tapno maitultuloyda ti turayda. Gapu ta patienda nga aniaman a mapasamak kaipapananna a naikeddengen a mapasamak; ket tangay parparaburan ti Dios ti sangatauan, sigurado a mapasamak ti naikeddeng a pasig amin a pagimbagan.” Iti kinapudnona, dayta “inkalinteganna ti naulpit a panagimbubukodan.”

Nalawag a makita iti literatura dagiti Griego a gagangay a maakseptar ti gasat. Mairaman kadagiti kadaanan nga estilo ti literatura a sadiay napateg ti paset ti gasat isu ti epiko, ti sariugma, ken ti trahedia. Iti mitolohia dagiti Griego, nairepresentar ti pagtungpalan ti tao babaen iti tallo a diosa a naawagan ti Moirai. Ni Clotho ti para tibbi iti sinulid ti biag, ni Lachesis ti nangikeddeng ti kaunday ti biag, ket ni Atropos ti nanggibus iti biag no nagpatinggan ti naikeddeng a tiempo. Addaan met dagiti Romano iti umasping iti dayta a tallo a didios nga inawaganda iti Parcae.

Nagagaran dagiti Romano ken dagiti Griego a nangammo iti posible a pagtungpalanda. Isu a tinuladda ti astrolohia ken ti panagbuyon manipud iti Babilonia ken pinasayaatda pay dagitoy. Portenta wenno partaan ti pinangawag dagiti Romano iti paspasamak a nausar a pangipadles iti masakbayan. Omina ti nayawag kadagiti mensahe nga inyeg dagitoy a partaan. Idi maikatlo a siglo K.K.P., limmataken ti astrolohia idiay Grecia, ket idi 62 K.K.P., nagparang ti kaunaan a horoscope dagiti Griego. Interesado unay dagiti Griego iti astrolohia ta sigun ken Propesor Gilbert Murray, “inapektaran [ti astrolohia] ti Helenistiko nga isip a kas ti panangapektar ti kabarbaro a sakit kadagiti umili ti nasulinek a puro.”

Iti panangikagumaanda a mangammo iti masanguanan, masansan a nagusar dagiti Griego ken dagiti Romano kadagiti mammadles wenno mangkukulam. Babaen kadagitoy, naikuna a nakisarita dagiti didios kadagiti tattao. (Idiligmo ti Aramid 16:16-​19.) Ania ti epekto dagitoy a pammati? Kastoy ti kinuna ti pilosopo a ni Bertrand Russell: “Sinuktan ti panagbuteng ti namnama; ti panggep ti biag ket liklikan ti kinadaksanggasat imbes a mangaramid iti aniaman a pakagunggonaan.” Dagiti umasping a tema nagbalin met a tema a mapagsusupiatan iti Kakristianuan.

Dagiti “Nakristianuan” a Debate Maipapan iti Gasat

Dagiti immuna a Kristiano nagbiagda iti maysa a kultura a naimpluensiaan a naimbag kadagiti ideya dagiti Griego ken Romano maipapan iti pagtungpalan ken gasat. Kas pagarigan, dagiti makunkuna nga Amma ti Simbaan, nagpannurayda a naimbag kadagiti surat dagiti Griego a pilosopo a kas kada Aristotle ken Plato. Maysa a parikut a pinadasda a risuten isu ti, Kasano a ti ammona-amin ken mannakabalin-amin a Dios, “Daydiay mangibagbaga manipud punganay iti pagnguduan,” isu met laeng ti Dios ti ayat? (Isaias 46:10, NW; 1 Juan 4:8) No ammo ti Dios ti pagnguduan ken ti punganay, inrasonda, sigurado ngarud a nasaksakbay idin nga ammona nga agbasol ti tao ken dagiti nakaam-amak a pagbanagan daytoy.

Kadagiti immuna a Kristiano, ni Origen a maysa kadagiti adu ti gapuananna a mannurat, inkalinteganna a maysa kadagiti napateg a banag a tandaanan isu ti ideya a siwayawaya a panagpili. “Kinapudnona, nagadu ti bersikulo iti Kasuratan a nakalawlawag a mangpasingked iti kaadda ti wayawaya nga agpili,” insuratna.

Kinuna ni Origen a ti panangipagarup nga adda sabali a puersa a makimbiang kadagiti aramidtayo “ket saan nga agpayso wenno nainkalintegan, no di ket dayta ti sasao daydiay agtarigagay a mangdadael iti kapanunotan a siwayawaya a panagpili.” Inkalintegan ni Origen a nupay mabalin nga ammuen ti Dios a nasaksakbay dagiti pasamak sigun iti panagsasaganadda, dina kayat a sawen a pataudenna ti pasamak wenno adda nasken a maaramid tapno mapasamak dayta. Nupay kasta, saan nga immanamong ti amin.

Ti dakkel ti impluensiana nga Ama ti Simbaan a ni Augustine (354-​430 K.P.), pinagbalinna a narikut ti argumento babaen ti pananglaglag-anna iti paset ti siwayawaya a panagpili kadagiti pasamak. Nangipaay ni Augustine iti teolohikal a pakaibatayan ti predestinasion iti Kakristianuan. Dagiti sinuratna, nangnangruna ti De libero arbitrio, ti kangrunaan a nausar kadagiti saritaan idi Edad Media. Kamaudiananna nakagtengen ti debate iti kangitingitanna idi Repormasion, ket nakaron ti pannakabingaybingay ti Kakristianuan maipapan iti isyu a predestinasion.a

Nasaknap a Pammati

Nupay kasta, saan laeng a ti Makinlaud a lubong ti mamati iti gasat. Iti panangiparangarangda iti panamatida iti pagtungpalan, sawen ti adu a Muslim ti “mektoub”​—adda a naisurat​—no mapasaranda ti didigra. Nupay agpayso nga ipaganetget ti adu kadagiti relihion iti Daya ti paset ti indibidual iti personal a pagtungpalan, kaskasdi nga addada pakakitaan iti panamatida iti gasat kadagiti pannursuroda.

Ti karma iti Hinduismo ken Budismo, kas pagarigan, isu ti di maliklikan a pagtungpalan a resulta dagiti aramid iti napalabas a panagbiag. Idiay China, dagiti kaunaan a sursurat a natakuatan ket nailanad kadagiti balay ti pawikan a nausar iti panagpadles. Mairaman met ti gasat iti pammati dagiti katutubo iti kontinente ti America. Dagiti Aztec, kas pagarigan, nangpartuatda kadagiti kalendario ti gasat tapno maipakita ti pagtungpalan dagiti indibidual. Gagangay met ti panamati iti gasat idiay Africa.

3Aktual nga ipakita ti nasaknap a pannakaanamong ti panamati iti gasat a talaga a kasapulan a mamati ti tao iti natantan-ok a pannakabalin. Kastoy ti bigbigen ni John B. Noss, iti librona a Man’s Religions: “Iti nadumaduma a pamay-an kunaen ti amin a relihion a ti tao saan a makapagbiag, ken dina kabaelan ti agbiag a bukbukodna. Nasken a mainaig ken agdepende pay ketdi kadagiti pannakabalin iti Nakaparsuaan ken iti Kagimongan malaksid iti bagina. Nalawag man wenno saan, ammona nga isu ket saan nga agwaywayas a sentro ti puersa a makapagtakder a naisina iti lubong.”

Malaksid pay a nasken a mamatitayo iti Dios, nasken met a maawatantayo no ania ti mapaspasamak iti aglawlawtayo. Nupay kasta, adda naggidiatan ti panangbigbigtayo iti mannakabalin-amin a Namarsua ken ti panamati nga ikeddengnan ti pagtungpalantayo. Ngem ania ti pasettayo iti pannakatubay ti pagtungpalantayo? Ania ti paset ti Dios?

[Footnote]

[Ladawan iti panid 5]

Ti astrolohikal a kalendariodagiti taga Babilonia, 1000 K.K.P.

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Ladawan iti panid 7]

Namati dagiti Griego ken Romano a ti pagtungpalan ti tao ket inkeddeng dagiti tallo a diosa

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Ladawan iti panid 7]

Ni Isis iti Egipto, “ti mangiturturay iti gasat ken pagtungpalan”

[Credit Line]

Musée du Louvre, Paris

[Ladawan iti panid 8]

Dagiti kaunaan a sursurat dagiti Tsino a nailanad kadagiti balay ti pawikan a nausar idi iti panagpadles

[Credit Line]

Institute of History and Philology, Academia Sinica, Taipei

[Ladawan iti panid 8]

Dagiti sinial ti zodiac agparangda iti daytoy a kahon ti Persia

[Credit Line]

Impalubos ti British Museum ti pannakaretratona