Panangmatmat iti Lubong
Dagiti Kabiitan a Rumang-ay a Dakes a Negosio
Ti pananginegosio iti tattao “ti kabiitan a rumang-ay a dakes a negosio iti lubong,” kuna ti direktor heneral ti United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention a ni Pino Arlacchi. Sigun ken ni Mr. Arlacchi, mapattapatta nga agarup 200 a milion a tattao ti kontrolado dagiti negosiante. Nupay 11.5 a milion a tattao ti naala idiay Africa bayat ti 400 a tawen ti panangtagabo, nasurok a 30 a milion a babbai ken ubbing ti nayakar iti uneg ken naipanaw manipud ti Abagatan a daya nga Asia iti napalabas laeng a sangapulo a tawen. Kaaduan ti napagtrabaho kadagiti babassit ken narugit a pabrika wenno kadagiti seksual a panggep. Insingasing ni Mr. Arlacchi a dagiti gobierno nga awananen kadagiti linteg a mangiparit iti panagtagabo ti mangpanday koma manen kadagitoy.
Panangtutuok ken Kinaulpit Idiay Europa
“Ti ipapatay kabayatan ti kapilitan a panangideporta, panangtutuok iti pagbaludan, sistematiko a panangmaltrato dagiti polis, agraman ti etniko ken narelihiosuan a panangirurumen” ti dadduma kadagiti maim-imatangan a panangabuso iti natauan a kalintegan idiay Europa, sigun iti impadamag ti Amnesty International. “Nupay tagtagiragsaken ti adu a tattao idiay Europa dagiti kangrunaan a natauan a kalintegan, ti dakes a kababalin idiay Europa a maikontra iti reputasionna kas baluarte dagiti natauan a kalintegan ken wayawaya ket mapaspasaran pay laeng ti dadduma a tattao, agraman dagiti agsapsapul iti pagkamangan ken dagiti etniko ken relihioso a minoria,” kuna ti pagiwarnak. “Mapaneknekan daytoy gapu iti iyaadu ken kasansan dagiti alegasion maipapan iti kinaulpit dagiti polis. Manipud United Kingdom agingga idiay Azerbaijan, sagsagabaen dagiti tattao ti . . . naulpit, di natauan wenno nakaro a panangmaltrato dagiti polis.” Masansan a di maidarum dagiti makimbasol, sigun iti organisasion. Dakamatenna ti sumaganad a pagarigan: “Idi Hulio [1999], natakuatan ti European Court of Human Rights a nasalungasing ti Francia dagiti internasional a pagalagadan maipapan iti panangtutuok ken di mangidumduma a panangbista” iti kaso ti maysa nga imigrante nga imbalud dagiti polis. Innayon ti report nga “iti ngudo ti tawen, dagiti akusado a polis ket adda pay laeng kadagiti posisionda.”
Maikari Dagiti Lallakay ken Babbaket iti Panagraem
Sigun iti innem a bulan a panagadal, ti inuubingan a panagsao ket masansan a mausar kadagiti balay a pagtaraknan. Ngem ipadamag ti Aleman a pagiwarnak iti salun-at nga Apotheken Umschau a saan laeng a mangikkat iti dignidad dagiti lallakay ken babbaket ti pannakisarita iti kasta a wagas no di ket makadangran iti salun-atda. Naipadamag a makadangran iti salun-at ti kasta a kinaawan panagraem. Kuna ni Christine Sowinski a kameng ti German Association of Elderly Care: “No manmano a maraem dagiti lallakay ken babbaket, nasapsapa a kumapuy ti bagi ken panunotda.” Insingasingna a saan koma a mausar dagiti manglais ken inuubingan a termino no maaywananda, “tangay ti kangrunaan a kababalin ket maapektaran ti lenguahe nga usarem.”
Napapaut ti Panagbiag Dagiti Relihioso a Tattao?
“Ti kanayon a pannakipaset kadagiti narelihiosuan nga aktibidad ket kakuykuyog ti nasalsalun-at a bagi ken napapaut a panagbiag, sigun iti panangusig iti estadistika ti 42 a nadumaduma a panagadal a naipablaak nanipud idi 1977 a nangtaming iti daytoy nga isyu,” kuna ti Science News. “Sigun kadagiti sientista, napaneknekan a karkarna ti kaadu dagiti napapaut ti biagda kadagiti makipaspaset iti narelihiosuan nga aktibidad, nangnangruna iti serbisio publiko.” Naidatag ti sumagmamano a rason kadagiti natakuatan—ti panangliklik kadagiti peligroso nga aramid, kinatalged ti panagasawa, saan unay a panagleddaang gapu kadagiti banag a saan a direkta a makontrol, masansan a pannakipulapol iti tattao, ken positibo a rikna ken kababalin. Ingudo ti maysa a damag: “Ti masansan nga itatabuno kadagiti narelihiosuan a misa wenno gimong ket natakuatanen . . . a nainaig iti naunday a panagbiag, nangnangruna kadagiti babbai. Imbaga dagiti masansan a makigimong wenno makimisa . . . nga ad-adda a napasaranda ti pannaranay ti padada a tattao, saanda unay a maldaang, ken nasalsalun-atda.”
Maysan a Bilion ti Populasion ti India
Idi Mayo 11, 2000, naipadamag a maysan a bilion ti populasion ti India. Nupay kasta, inlawlawag ti Associated Press: “Nasken ti kinaannad iti panangikeddeng no kaano a nadanonen ti India ti bilang a 1 a bilion iti pagilian nga 42,000 nga ubbing ti maipasngay iti kada aldaw ken nagbassit ti magun-odan a medikal a rekord.” Gapu iti iyaadu ti populasion, kumarkaro ti bisin ken kinaawan adal, agpapan pay kadagiti dakkel a nagrang-ayan iti edukasion ken pannakapataud ti taraon. Nupay nakurapay ti minilion, ti kappasngay ket maibilang kas ti manamnama a para sapul, daydiay makabaelto nga agtrabaho tapno adda pagbiag ti pamilia.
Linapdan Dagiti Kayatna Koma nga Ispalen
“Saanen nga intuloy ti maysa a marino a taga California ti agsolsolo a panaglayagna a mangballasiw iti Taaw Pacifico gapu iti panggepna a mangispal kadagiti balyena . . . kalpasan a naranaan ti dua a balyena,” kuna ti The New York Times. Rinugian ti marino a ni Michael Reppy ti aglayag idiay San Francisco sa agpa-Yokohama, Japan koma. Kayatna nga isu ti kaunaan nga agbalin a kapartakan a makaballasiw iti taaw babaen ti 18 a metro a lantsana a napanaganan Thursday’s Child, “tapno maiwaragawag ti kasasaad dagiti nakakulong a balyena.” Ngem iti damo nga aldaw ti panaglayagna, dua a balyena ti “sipapartak a limmabas,” isu a narigatan unay a mangkontrol iti lantsa. “Natakuatanna nga awanen ti makimbaba a paset ti timon, a nalabit nadungpar ti maysa kadagiti limmabas a balyena,” kuna ti Times. Natungday met laeng ti panggepna idi 1997 “a mangallukoy iti pannakaasikaso ti kasasaad dagiti animal iti taaw” idi napattog ti lantsana ag-500 a kilometro manipud Tokyo.
Maus-usar Pay Laeng ti DDT a Pangparmek iti Malaria
“Ti pestisidio a DDT, a naiparit idiay Europa ken EU iti dandani 30 a tawen, nalabit maliklikanna ti sangalubongan a panangiparit gapu iti kinasamayna a mangpaksiat kadagiti lamok a pakaigapuan ti maysa kadagiti kangrunaan a mammapatay iti lubong—ti malaria,” kuna ti magasin a BBC Wildlife. “Nupay makasabidong unay a compound ti DDT ken napaneknekan a makadangran kadagiti atap nga animal, kuna dagiti mangitantandudo iti salun-at a dayta pay laeng ti kapatgan nga igam kontra malaria, ti sakit a mangpappapatay iti 2.7 a milion a tattao iti kada tawen ken pakaigapuan ti nakaro a panagsakit ti nasurok a 500 a milion.” Nupay supsuportaran ti World Health Organization ti pannakaiparit ti DDT iti panagtalon, ikalinteganna a mausar koma a pangkontrol iti malaria agingga a mapartuat ti natalged ken nasamay nga alternatibo.
Nagsubli Dagiti Pawikan!
Naparegta dagiti managitalimeng ita a tawen a nakakita ti kaaduan a panagitlog dagiti pawikan nga Olive Ridley iti makindaya a kosta ti India nanipud idi ngalay ti dekada 1980. Sigun iti magasin a maseknan iti aglawlaw a Down to Earth, nakaskasdaaw daytoy gapu ta dinadael ti bagyo ti kosta iti estado ti Orissa idi 1999. Daytoy a kosta ti kadakkelan iti lubong a pagitlogan dagitoy a parsua nga agpegpeggad a maungaw. Idi nagbaetan ti Marso 13 ken 20, nasurok a 1,230,000 a pawikan ti simmanglad, ket 711,000 kadakuada ti nagitlog, nupay 28,000 a pawikan ti natay gapu kadagiti pagkalap a trawler nga adda iti asideg iti takdang. Nadumaduma ti mamagpeggad iti biag dagiti pawikan—dagiti alingo ken aso nga agsida iti itlog, dagiti mangnganup a mangsuplay iti karne ti pawikan kadagidiay pagay-ayatda a sidaen dayta, ken dagiti trawler nga awanan iti “alikamen a manglapped iti iseserrek dagiti pawikan” kadagiti iketda.
Impugso ti Chernobyl
Ti nuklear a didigra idi 1986 idiay Chernobyl ti “gapu a 50,000 ti baro a maaddaan iti kanser iti thyroid kadagiti agtutubo nga agnanaed iti naapektaran unay a rehion,” kuna ti The Guardian ti London. Sigun iti report ti World Health Organization, nasurok a pito a milion a tattao ti naapektaranen ket mabalin a saan a pulos a maammuan ti eksakto a bilang. Tallo a milion nga ubbing ti rumbeng a maagasan, ket adu ti nasapa a matay. Idiay Ukraine, 73,000 a tattao ti permanente kano a mabaldado. Inutilen ti agarup 23 a porsiento kadagiti nakipaset iti panagdalus, ket kontaminadon ti kakalima kadagiti kabakiran idiay Belarus. Iti pakauna ti report, kinuna ti Secretary-General iti UN a ni Kofi Annan: “Ti Chernobyl ket maysa a sao a kayattayo koma a lipaten,” ngem “nasurok a 7 a m[ilion] kadagiti padatayo a tattao ti saan a makalipat. Gapu iti napasamak, inaldaw nga agsagsagabada pay laeng.”
Simbaan iti Computer
Panggep ti arkidiosesis dagiti Katoliko idiay Winnipeg, Manitoba, Canada nga “irugi ti pannakausar ti maysa a network ti computer a mangted gundaway kadagiti matalek nga agmennamenna, agkompesar, ken agpabalakad babaen ti computer,” kuna ti Calgary Herald. Mangnamnama ti direktor iti komunikasion para iti arkidiosesis, a ni Richard Osicki, a ti network ti mangparegta iti adu nga agkunkuna a Kristiano, tapno agbalinda manen nga aktibo tangay agarup 75 a porsiento kadakuada ti saan a pulos a makimismisa. “Manglukatkami iti simbaan a saan a kas kadagiti makita a simbaan. Kayatmi a sawen, mabalinmo ti makikomunikar iti Dios bayat a nakatugawka iti sango ti computer-mo,” kinunana.