“Apresiarenmi Dagiti Kawesmi”
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO
IDI damo a dimteng dagiti Kastila ditoy Mexico idi maika-16 a siglo, natakuatanda ti nadumaduma a kultura dagiti Aztec, Maya, ken dadduma pay. Naan-anay kadi a pinukaw dagiti taga Europa dagitoy a kultura? Saan. Addada pay laeng. Agarup 12 a milion nga umili ti Mexico ti direkta a kaputotan dagiti etniko a grupo sakbay a dimteng ni Columbus iti America. Adu ti mangus-usar kadagiti kadaanan a lenguaheda. Nagpaidumada met gapu kadagiti napintas a kawesda.
Ti makin-abagatan a laud nga estado ti Oaxaca, ti lugar nga addaan iti kaaduan a nadumaduma a kultura iti Mesoamerica ken aduan iti tattao a nadumaduma ti estilo ti kawesda. Sadiay a makitatayo dagiti Chontal, nga agpannuray iti agrikultura, panagtaraken kadagiti baka, agraman panaganup ken panagapit iti taraon ken materiales iti bakir tapno pagbiagda. Aduan iti prutas, nateng, ken sabong dagiti bangkag ti tunggal pamilia. Ipakpakita dagiti Chontal ti panagayatda iti nakaparsuaan babaen ti panangbordada kadagiti sukog ti animal ken sabong iti nalabaga ken nangisit a blusa ti babbai. Arkosan met dagiti babbalasang ti buokda kadagiti namaris a ribon.
Dagiti agnanaed iti Isthmus of Tehuantepec a kadua dagiti Chontal ket dagiti Huave ken Zapotec nga agpada ti panagkawkawesda; ngem kaskasdi a mailasin dagiti umili iti dayta a lugar no ania nga etniko a grupo ti nagtaudan ti maysa a babai babaen ti kawesna. Maibaga pay ketdi dagiti Zapotec, nga awaganda ti bagida a tattao manipud kadagiti ulep, no sadino a bario ti naggapuan ti maysa a babai babaen ti wagas ti panangurnosna iti kawesna. Us-usaren dagiti Chinantec ti nalablabor a disenio manipud iti makin-amianan a paset ti isu met la nga estado. Ipalgak dagiti Chinantec a babbai ti pakasaritaan dagiti inapoda kadagiti simbolo a naiborda iti awan manggasna a kawesda a maawagan iti huipil. Kadagiti pormal nga okasion, agbadoda kadagiti nagpipintas ti bordana a kawes a maawagan iti “dakkel a tian” iti lenguaheda.
Dagiti babbai a Mixtec, nga agnanaed kadagiti estado ti Oaxaca, Guerrero, ken Puebla, ket kaay-ayoda met ti panagborda. Iti maysa a rehion, arkosan dagiti babbai ti lanilia a blusada iti estilo a maawagan “aramidennak no kabaelam.” Kas iti dadduma pay a Mexicano, dagiti Mixtec manipud iti kosta ti agus-usar pay la iti tela nga inusar idi dagiti inapoda ginasut a tawen ti napalabasen. Ti agdama a pamay-an ti panagabelda ket makita iti museo kadagiti pigurin ken drowing sakbay a dimteng dagiti Kastila.
Nakagargarbo ti kawes dagiti lallaki a Maya ken Aztec. Ita, saanen a kas iti dati ti panagkawes ti kaaduan a grupo dagiti katutubo. Ngem adda pay laeng ti nabati nga impluensia dayta a gagangay nga estilo sakbay a dimteng dagiti Kastila, kas kadagiti Huichol. Ti bordado a Huichol a kawes, a simbolo iti takder iti kagimongan, ket addaan kadagiti komplikado a disenio ken kanayonan nga arkos ti agkasapulan iti tiempo tapno maadal ken maapresiar ti amin a detalye.
Ti kasayaatan ti pannakapreserbana a kawes sakbay a dimteng dagiti Kastila ket masarakan iti komunidad dagiti Nahuatl iti Cuetzalan, iti estado ti Puebla. Dagiti babbai sadiay ket agusar iti nalabor nga arkos ti ulo a naisallapid kadagiti buokda (retrato iti panid 26) ken ti quechquemitl, a nasileng a kagay wenno palingay. Kastoy met a bambanag ti naidrowing kadagiti kadaanan a sinurat.
Ti kabambantayan iti estado ti Chiapas ket addaan iti nakaay-ayat nga agduduma nga etniko a grupo, a dadduma kadakuada ti agkakabagian met laeng. Dagiti umili a Tzotzil, Tzeltal, ken Tojolabal ket agkawes iti ibilangda a paginaldawda a kawes ngem talaga a naisangsangayan a buya para kadagiti sangaili.
Adu sadiay ti agar-aramid met kadagiti bukodda a tela. Saan kadi nga apresiarem ti pamilia a nagtaudam no agpaisuroka ken ni nanangmo no kasano nga aramidem ti bukodmo a kawes? Aramiden dagiti babbai a Tzotzil kadagiti nalamiis a kabambantayan ti Chiapas ti intero a proseso ti panangpukis iti karnero sada bugguan ti naikkat a dutdot, sagaysayen, tibbien, ken koloran kadagiti natural a tina sakbay nga ablenda kas tela. “Narigat iti damo,” siraragsak a malagip ni Petrona, maysa a balasang a taga Chamula, “ngem maragsakanak unay idi inaramidko ti damok a delana a nagua [pandiling] ken binordaak ti damo a lanilia a blusak. Inaramidko met ti tela a barikesko.” Kalpasan a nasursurona dayta a trabaho, maawatanmin no apay a kastoy ti kinunana: “Apresiarenmi dagiti kawesmi.”
Kadagiti konserbatibo unay a rehion iti Yucatán Peninsula, agus-usar dagiti Maya a babbai iti hipil. Daytat’ nalawa a puraw a kawes a nabordaan kadagiti namaris a disenio, a pagkawes iti inaldaw. Masansan a karaman ti lace a naguas iti daytoy a kawes. Kadagiti espesial nga okasion, dagiti nataengan ken ubbing a babbai—taga bario man ken siudad—ti maragsakan unay nga agkawes iti terno, maysa a nalablabor a kita ti hipil.
Kadagiti sangaili, nakanginngina dagita a gagangay a kawes dagiti Mexicano. Ngem mabalin a tagiragsaken dagiti katutubo daytoy a kinaluho uray no napanglaw ti kaaduan kadakuada agsipud ta isuda a mismo ti agar-aramid kadagitoy a kawes.
Nakaay-ayat a kapadasan ti tumabuno kadagiti Nakristianuan a gimong ti 219 a katutubo ti lenguaheda a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova idiay Mexico. Dagitoy ti okasion a mabalin nga agkawes dagiti makigimong iti pormal a bado a tinawidda kadagiti inapoda—ket anian a nagpintas dagitoy a kawes!
[Mapa iti panid 26]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
YUCATÁN
PUEBLA
OAXACA
CHIAPAS
[Ladawan iti panid 26]
Naguas dagiti Maya
[Ladawan iti panid 26]
Borda dagiti Zapotec
[Ladawan iti panid 26]
Zapotec, Oaxaca
[Ladawan iti panid 26]
Maya, Yucatán
[Ladawan iti panid 26]
Nahuatl, Puebla
[Ladawan iti panid 26]
Tzotzil, Chiapas