Kọ Ẹdhoguo-okienyẹ Yọ Oware Nọ A Sae Whaha Ha?

“Makọ oware nọ o via kpobi, mẹ gbẹ rọwo nọ ahwo a wo emamọ udu. Me fi ẹruore họ oware nọ o vọ avọ ozighi, uvuhu, gbe uwhu hu.”—Anne Frank.

ANNE FRANK, ọmọtẹ ọmaha Ju ọrọ ikpe 15, ọye o kere eme iroro eyena fihọ obe riẹ taure ọ tẹ te nwani whu. Bu vi ikpe ivẹ, uviuwou riẹ o jẹ ko oma dhere, dhere uwou jọ evaọ Amsterdam. Ẹruore riẹ kẹ akpọ owoma ọ tẹ raha evaọ okenọ ohwo jọ o dhesẹ oria nọ a rrọ kẹ ahwo Nazi. Ukpe nọ u lele i rie, 1945, uliaro u te kpe Anne fihọ ega uye ọrọ Bergen-Belsen. Oware ovo nana o via kẹ ima ezeza ọ ahwo Ju efa.

Iroro imuomu Hitler re o kpe ahwo jọ soso no họ okienyẹ uyẹ nọ ọ mae rro evaọ ikpe-udhusoi mai nana, rekọ orọnikọ oye ọvo ho. Evaọ 1994 bu vi ubro ima ahwo ọ Tutsi a kpe evaọ Rwanda, fikinọ a no uyẹ “ofa” ze. Yọ evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ na, enwenọ ima ahwo Armenia a whu evaọ okpekufiẹ uyẹ.

Abọ Oyoma Ẹdhoguo-Okienyẹ

Orọnikọ ikpakpe-otu ọvo họ abọ ẹdhoguo-okienyẹ hẹ. Ẹdhoguo-okienyẹ uyerakpọ o keke abọvo-abasoi uyẹ ohwo-akpọ ba uvuhu no. Tubẹ mai yoma, otu ohọre ọ Awhaha-Igbo Akpọ-Soso a kele nnọ bu vi ahwo 200,000,000 e rọ igbo. Erigbo nọ e rọ akpọ na nẹnẹ i bu vi oke ọfa kpobi evaọ ikuigbe. Orọnikọ a be zẹ ai kuẹku evaọ ẹgbede he, rekọ uye nọ a be ruẹ u tube yoma vi orọ erigbo oke anwae dede.

Ẹdhoguo-okienyẹ u mi ima ahwo buobu ẹkẹ-uvẹ rai no. “Enwenọ kẹdẹ kẹdẹ a bi kpe ahwo mi ẹkẹ-uvẹ ohwo-akpọ rai, evaọ oria jọ akpọ na,” ere Ukoko-Erọvrẹ Akpọ-Soso o ta evaọ iyẹrẹ 1996 riẹ. “Enọ uye o be mae bẹ na họ iyogbere gbe enọ akpọ o yoma kẹ, maero kọ eyae, emọ, ekpako gbe enọ ẹmo o le.” Iyẹrẹ na u muẹrohọ nọ: “Evaọ erẹwho jọ, izi orẹwho na e whoma kie kpobi no, fikiere izi e gbẹ riẹ nọ e rẹ thọ eyẹlẹ no obọ egba ha.”

Evaọ etoke 1996 idu ahwo buobu a kare jẹ lahiẹ evaọ erẹwho nọ i bu vi udhusoi. Yọ kẹle na, ahwo idu egba buobu e rayẹ, ẹsejọhọ isoja hayo ẹko ahwo ugbarugba e gba rai no iwou rai. Ahwo a roro nọ ibuobu rai a whu no.

Evaọ uzẹme, emo i re mu kpe ahwo kufiẹ, rekọ i bi yoma viere. Emo ọgbọna nọ a bi fi e be rova dhe ahwo gheghe, te eyae gbe emọ. Yọ enana orọnikọ fiki ebọmbo nọ a bi mu gbolo fihọ ikpewho ho. A be gba eyae gbe emetẹ du wọhọ abọ ohọre isoja, yọ ẹko ahwo ugbarugba i bi mu emọ re a wuhrẹ ai kẹ ugbekpe. Be ta kpahe uruemu utioye na, iyẹrẹ Okugbe Erẹwho ọrọ “Epanọ Ẹmuofio O bi Kpomahọ Emọ” o ta nọ: “Ahwo akpọ nọ e kare uvi uruemu i bi dhe ebuebu ọvo.”

Avro ọ riẹ hẹ inọ ababọ uvi uruemu onana o wha akpọ nọ ẹdhoguo-okienyẹ ọ da fia ze no—makọ orọ uyẹ, uyerakpọ, uzi, hayo isoja. Dede na, onana o rọ oware okpokpọ họ. Bu vi ikpe idu ivẹ gbe egba isoi nọ i kpemu, ọruẹaro Hibru jọ o te bruenu nọ: “Uzi o gbẹ ga ha gbe oziẹ-okiẹrẹe ọ gbẹ rọ họ. Keme iruimuomu e wariẹ ikiẹrẹe họ, fikiere a tẹ be rẹriẹ uzẹme.” (Habakuk 1:4) Dede nọ ẹdhoguo-okienyẹ ọ da fia no anwae ze no, ikpe-udhusoi avọ 20 na o kparobọ wọhọ oge nọ ẹdhoguo-okienyẹ o jọ r’obọ totọ.

Kọ Ẹdhoguo- Okienyẹ U Muẹme?

U muẹme okenọ whọ tẹ be ruẹ uye fiki ẹdhoguo-okienyẹ. U muẹme re keme u re mi uyẹ ahwo buobu ẹkẹ-uvẹ rai nọ a rẹ rọ ruẹ evawere. U te je muẹme keme ẹdhoguo-okienyẹ o be kpare ozighi azẹ ọhaha ze onọ o rẹ lẹliẹ ẹdhoguo-okienyẹ riotọ kri viere.

Udhedhẹ gbe evawere e tamu uvi-ẹdhoguo gaga, rekọ ẹdhoguo-okienyẹ ọ rẹ raha ẹruore gbe irẹro. Wọhọ epanọ Anne Frank o muẹrohọ avọ ọkora na, ahwo a rẹ sae bọ ẹruore rai fihọ otọhotọ ozighi, okpẹtu, gbe uwhu hu. Wọhọ iẹe, mai kpobi ma bi rẹro oware nọ o mai woma.

Isiuru nana o wọ ahwo oruọzewọ jọ no re a j’owọ epanọ a sae rọ wha uvi-ẹdhoguo ziọ okegbe ahwo-akpọ. Fiki onana, Owhowhovia Ehrugbakpọ Ẹkẹ-Uvẹ Ahwo-Akpọ, onọ Ogbẹgwae Okugbe Erẹwho Soso u ro mu evaọ 1948 o ta nọ: “A yẹ ahwo-akpọ kpobi avọ ufuoma a tẹ jẹ rọ ẹrẹrẹ evaọ ọghọ gbe uvẹ. A kẹ rai iroro, yọ a re yeri kugbe ohwohwo evaọ ẹzi eyero-inievo.”

Eme enana e ghinẹ rọ uvi eme, rekọ ahwo-akpọ a gbe thabọ no ẹnyate ute owoma oyena gaga—okegbe okiẹrẹe nọ ohwo kpobi ọ rẹ jọ reawere ẹkẹ-uvẹ ẹrẹrẹ je yeri kugbe ọrivẹ riẹ wọhọ oniọvo. Orugba ẹjiroro ọnana, wọhọ epanọ eme emuhọ Owhowhovia Okugbe Erẹwho na o riobọhọ na, o rẹ te jọ “otọhotọ ufuoma, uvi-ẹdhoguo, gbe udhedhẹ evaọ akpọ na.”

Kọ ẹdhoguo-okienyẹ o ruọ ahwo-akpọ azẹ te epanọ a gbẹ sai ro si ei no ho? Hayo kọ a te rehọ otọhotọ ogaga ọrọ ufuoma, uvi-ẹdhoguo gbe udhedhẹ mu ẹdẹjọ? Otẹrọ ere, ono o ti fi otọhotọ na họ jẹ ruẹ nnọ ahwo kpobi a ti wo erere?

[Picture Credit Line on page 3]

UPI/Corbis-Bettmann