Kukeba Bukine

LAURA FERMI muka Enrico Fermi shayuka wa bya sayansi waambile’mba: “Kubula kuyuka bintu kechi kwawama ne.” Bamo bakonsha kukana bino byambo ne kwamba’mba kijitu bulongo kubula kuyuka bintu. Nangwa byonkabyo, bavula bakonsha kwamba’mba bino byambo bya kine, pano bino kechi mu bya sayansi byonka ne, bino ne mu mbajitu ikwabo ya bwikalo. Bulubi bwalengela bantu bavula mwaya ntanda kululuta myaka yavula kwa kubula kwikala na maana alumbuluka, byubilo byawama, kabiji kwibalengela kwikala mu mfishi ya ku mupashi.—Efisesa 4:18.

O ene mambo bantu baji na maana o bakebela kuyuka bukine. Bakeba kuyuka ene mambo o twaikelako ne kiketumwekela kulutwe na lwendo. Bantu baesekaeseka mashinda avula bingi mu kukeba kuyuka bukine. Twayai twisambeko pacheche mashinda amo.

Nanchi Kupichila mu Bupopweshi Nyi?

Kwesakana na mafunjisho a ba Buddha, muntu wa jizhina ja Siddhārtha Gautama watendekeshe buno bu Buddha kyamukolele bingi ku muchima pa kumona bantu saka bayanda ne kufwa. Waipwizhe bafunjishi ba bupopweshi bwa ki Hindu kuba’mba bamukwasheko “kutana jishinda ja bukine.” Bafunjishi bamo bamubujile’mba wafwainwa kusankilapo bintu byonse ne kwikanya kuba’mba alangulukenga bulongo. Ne kya kine Gautama wasajilepo kulondela byo bamubujile kuba’mba jo jishinda ja kutainamo bukine.

Bamo bengijisha muchi ulengela muntu kumona binzhimwenzhimwe pa meso kuba’mba jo jishinda ja kutainamo bukine. Kya kumwenako, lelo jino, ba mu Chechi ya Native America bengijisha kichi kya peyote kilengela muntu kutendeka kumona binzhimwenzhimwe kuba’mba kyo “kiyukanyikisha bya kutana maana.”

Ntemwamaana umo wajingako mu kitota kya myaka ya bu 18 wa jizhina ja Jean-Jacques Rousseau waambile’mba, yense muntu ubena kulomba kya kine wakonsha kutambula bukwasho bwa ku mupashi kwi Lesa. Mu ñanyi jishinda? Kupichila mu kuteleka “ku byamba Lesa.” Rousseau waambile’mba, umvwe mwauba bino, ko kuba’mba byo mukalangulukanga pa bintu ne jiwi ja mu muchima wenu byo jikemubulanga “bikemutangijilanga mu ino ntanda mwaimbwa ñoma na bichi, muji bantu beubilatu byo bakeba bene.”—History of Western Philosophy.

Abya Kupichila mu Kulanguluka Nyi?

Bantu ba mu oa moba a kwa Rousseau bakaine bingi bino byambo byo aambile pa mambo a bupopweshi. Kya kumwenako, Frenchman Voltaire, waambile’mba, bupopweshi kechi bwakonsha kufunjisha bantu bukine ne, bwalengelatu bantu ba mu kibunji kya Europe kwikala ba bilubi, kubanga bingelekezha, ne kwitumpa mu byubilo byabula kufwainwa mambo a Kubula Kuyuka Bintu.

Uno Voltaire waishile kwikala mu kipanyi kya bantu baambile’mba bo batana bukine ku Europe. Bantu ba mu kino kipanyi batendekele kulondela mafunjisho a Bangiliki a kuba’mba ndangulukilo ya bantu ne sayansi o mashinda a kutainamo bukine. Muntu mukwabo wa mu kipanyi kya bantu baambile’mba bo batana bukine, aye Bernard de Fontenelle waambile’mba maana a bantu akalengela bantu kutwajijila kufika ne “mu kikota kya myaka bantu mo bakayuka bukine kya kuba’mba myaka yonse yapitapo kuba yaesakanako ne.”—Encyclopædia Britannica.

Ino yo milanguluko imo ilanguluka bantu pa bya kutana bukine. Nanchi kine kujipo “lutangijilo lwa kine” ko twakonsha kufunda bukine nyi? Akitangai mutwe walondelapo muyuke byo twakonsha kutana bukine.

[Bipikichala pa peja 3]

Gautama (Buddha), Rousseau, ne Voltaire bakebele mashinda apusana pusana a kutainamo bukine