Kitango 3
Lesa wa Kine Ye Ñanyi?
1. Mambo ka bavula o betabila mawi atanshi a mu Baibolo?
BYOMUTALA mwiulu mwabula makumbi kimye kya bufuku, nanchi kechi mukumya pakumona tubangabanga twavujisha nenyi? Ibyepi byo mwakonsha kulondolola byo twaishileko? Kabiji ibyepi pa bipema bya pano pantanda—maluba akema bulongo, bañonyi bemba nyimbo yawama, bibanyama bya ngovu bitelwa’mba whale bivubauka pa kwenda mutulunga twa mema? Kubala kukoka. Abino byonse kechi byaishilekotu abyo bine ne. Oene mambo bavula o betabila mawi atanshi a mu Baibolo akuba’mba: “Mu ntendekelo Lesa walengele bya mwiulu ne ntanda.”!—Ntendekelo 1:1.
2. Baibolo yambapo mbaka pe Lesa, kabiji itutundaika kubaka?
2 Bantu baabenamo pakatampe bingi pa mambo a kwa Lesa. Bamo balanguluka’mba Lesa ngovutu kechi muntu ne. Mamilyoni a bantu bapopwela bashakulu bakala, mambo baitabila kuba’mba Lesa waikesha kwalepesha kya kuba’mba kechi bakonsha kumusolomoka ne. Pano bino Baibolo isolola kuba’mba Lesa wa kine muntu wa kine kine umwesha lusekelo mwi atweba bantu. Oene mambo o itutundaikila ‘kumukeba Lesa,’ kwamba’mba: “Kechi uji kwalepa ne atweba bonse ne.”—Byubilo 17:27.
3. Mambo ka kulenga kipasha kya kufwanyikizha mwekelo ya kwa Lesa o kubula kukonsha kubiwa?
3 Nanchi Lesa umweka byepi? Bakalume banji bamo bamonapo kala bimwesho bya lukumo bya kwikalapo kwanji. Mu bino bimwesho wimwesha aye mwine nobe waikala pajitanda, kabiji ne koaji kwatulankenenga mintetenga ilenga moyo. Nangwa kikale byonkabyo, abo bamwene bimwesho bya uno mutundu kechi balumbulwilepo mwekanyikilo ya kilungi kyanji nangwa pachechetu ne. (Danyela 7:9, 10; Lumwekesho 4:2, 3) Kiji bino na mambo a kuba’mba “Lesa ye Mupashi”; kechi uji na mubiji wa buntu ne. (Yoano 4:24) Mu bukishinka, kafwako nangwa umo wakonsha kulenga kipasha kyaluñama kya kwa Mulenga wetu ne, mambo “kafwako muntu wamwenepo Lesa nagwa pachechetu ne.” (Yoano 1:18; Kulupuka 33:20) Bino, Baibolo itufunjisha byavula bingi pe Lesa.
LESA WA KINE UJI NA JIZHINA
4. Ñanyi bilumbo bijimo bwaluluzhi abyo Baibolo byoingijisha kwi Lesa?
4 Mu Baibolo, Lesa wa kine wayukanyikilwa ku bilumbo nabiji byakuba’mba “Lesa wa bulume bonse,” “Mwine Wakila,” “Shakapanga,” “Mufunjishi Mukatampe,” “Nkambo,” ne “Mfumu wa myaka.” (Ntendekelo 17:1; Masalamo 50:14; Musapwishi 12:1, NW; Isaya 30:20, NW; Byubilo 4:24; 1 Timoti 1:17) Kutoñamina pa bino bilumbo kwakonsha kwitukwasha kukoma mu kuyuka Lesa.
5. Lesa jizhina janji ye ñanyi, kabiji bimye binga byo jimweka mu Binembelo bya Kihebelu?
5 Nangwa kikale byonkabyo, Lesa uji na jizhina jiikajila jitanwa bimye 7,000 mu Binembelo bya Kihebelutu bunke—jitanwamo javujishatu kukila ne pa bino bilumbo. Pa myaka 1,900 yapitapo, Bayudea na mambo a kuchina mipashi bekilekele kutela jizhina ja kwa Lesa. Kihebelu kya mu Baibolo kechi kya nembelwepo na mavawelo ne. Onkao mambo, kafwako jishinda jakuyukilamo mobatelelanga abo ba Mosesa, Davida, nangwa bakwabotu ba mu bimye bya kala ano makonsonanti ana (יהוה) alenga jizhina ja kwa Lesa ne. Basambi bamo bafunjisha balanguluka kuba’mba kampepo jizhina ja kwa Lesa bejitelanga’mba “Yahweh,” bino kechi bayukishatu bulongo ne. Ntongwelo ya mu Kikaonde yakuba’mba “Yehoba” kabiji ne mobejitongwela mu milaka ikwabo yavula, yaingijishiwa pa myaka bitota byavula bingi.—Monai Kulupuka 6:3 ne Isaya 26:4 mu Baibolo ya Kikaonde.
MAMBO O MWAFWAINWA KWINGIJISHISHA JIZHINA JA KWA LESA
6. Masalamo 83:18 aamba’mba ka pe Yehoba, kabiji ñanyi mambo o twafwainwa kwingijishisha jizhina janji?
6 Jizhina ja kwa Lesa jiikajila, Yehoba, jimupusanyako ku balesa bakwabo bonse. Oene mambo jino jizhina o jitainwa javujishatu mu Baibolo, kikatakata mu binembelo byayo bya Kihebelu. Bakatuntulula bavula bakankalwa kwingijisha jizhina ja kwa Lesa, pano bino Masalamo 83:18 mu kumvwanyikisha amba kuba’mba: “Anweba yenka, wa jizhina ja Yehoba, Yenu Mwine Wakila wa panopantanda ponse.” Onkao mambo kyafwainwa kuba’mba twingijishenga jizhina ja kwa Lesa ja kyanjikyanji kimye kyotwamba pe aye.
7. Bwaluluzhi bwa jizhina ja Yehoba bwitufunjisha kika pe Lesa?
7 Jino jizhina Yehoba ke verb ya Kihebelu yalumbulula’mba “kwikalako.” Mujojo jishinda, jizhina ja kwa Lesa jilumbulula “Ulengela Kwikalako.” Yehoba Lesa mujojo jishinda wiyukisha aye mwine kwikala Wankebelo Mukatampe. Kimye kyonse ulengela nkebelo yanji kwikala ya kine. Lesa wa kine bunke yewafwainwatu jino jizhina, mambo bantu kechi bayuka kuba’mba kana milanguluko yabo ikakonshenkanyi nangwa ne. (Yakoba 4:13, 14) Yehoba bunketu yewakonsha kwamba’mba: “Byo bikekala ne byambo byami bilupuka mu kanwa kami. . . . ne kulumbulukila mu kyonkakya kintu kyo nebitumijile.”—Isaya 55:11.
8. Ñanyi nkebelo Yehoba yoabijikile kupichila mwi Mosesa?
8 Bashakulu Bakihebelu abo ba Abalahama, Izaka, ne Yakoba bonse ‘baichilenga pa jizhina ja kwa Yehoba,’ bino kechi bayukishe bwaluluzhi bwakwana bwa jizhina ja kwa Lesa ne. (Ntendekelo 21:33; 26:25; 32:9; Kulupuka 6:3) Panyuma Yehoba byo asolwele nkebelo yanji ya kupokolola bana babo, bena Isalela, kufuma mu buzha mu Ijipita ne kwibapa “kyalo kyavula mukaka ne buki,” kya mwekelenga nobe kuba kyakonsheka ne. (Kulupuka 3:17) Nangwatu byonkabyo, Lesa wakonkomwene pa bwaluluzhi bwa jizhina janji bwa myaka kupichila mu kubula ngauzhi wanji Mosesa mba: “Ukebabule bena Isalela amba: Yehoba, Lesa wa bashakulu benu, Lesa wa Abalahama, ne Lesa wa Izaka, ne Lesa wa Yakoba, ye wantuma ko muji. Jino jo jizhina jami ja pee, kino kyo kya kumvulukilako myaka ne myaka.”—Kulupuka 3:15.
9. Felo wamumwene byepi Yehoba?
9 Mosesa wabujile Felo, mfumu wa Ijipita, kukasulula bena Isalela kuya na kumupopwela Yehoba mungyetu. Bino Felo, aye yebamonanga nobe lesa kabiji wapopwelanga balesa bangi ba kina Ijipita, waasukile kuba mba: “Yehoba ye ñanyi kya kuba’mba ñumvwe jiwi janji ne kukasulula bena Isalela? Kechi namuyuka Yehoba ne, kabiji kechi nakonsha kukasulula bena Isalela ne.”—Kulupuka 5:1, 2.
10. Mu Ijipita wa kimye kya kala, kyubilo ka Yehoba kyo aubile pa kufikizha nkebelo yanji kubena Isalela?
10 Kepo Yehoba aubilepo kyubilo kimo kuba’mba afikizhe nkebelo yanji, kwingijila mwayila bwaluluzhi bwa jizhina janji. Waletele myalo jikumi pa bena Ijipita ba mu bimye bya kala. Mwalo wapeleleko waipaile babeji babena Ijipita bonse, kubikapotu ne mubeji wamulume wa kwa Felo wa bwitote. Kepo bena Ijipita bakebeshetu kuba’mba bena Isalela bayenga. Nangwa kikale byonkabyo, bena Ijipita bamo baumvwishishe bulume bwa kwa Yehoba kyakuba’mba benungile ku bena Isalela pa kufuma mu Ijipita.—Kulupuka 12:35-38.
11. Kyakukumya ka Yehoba kyo amwesheshe pa Kalunga Kachila, kabiji balwanyi banji wibakanjikizhe kuyuka ka?
11 Felo wakosele muchima pamo ne nzhita yanji, ne makalaki ayo a nkondo bitota, wilutolele lubilo kuya na kukwata bazha banji jibiji. Bena Ijipita byo bafwenyenye kwipi, mukukumya Lesa waabenye Kalunga Kachila kuba’mba bena Isalela babuke pa mushiji wauma. Balwanyi babo bebapupijilenga byo bafikile pakachi ka kalunga, Yehoba ‘wakyombeshe bitanga bya ku makalaki abo ne kwibinemesha pa kwenda.’ Bashilikale bakina Ijipita batamine miteto amba: “Twayai, tunyeme, tufume ku meso a bena Isalela, mambo Yehoba ubenakwibalwila ne kwitulwisha atweba bena Ijipita.” Bino bakelelwe. Ponkapo mema ejingile aku ne kuku asambakene ne kupitatu laa “pa makalaki ne pa ba pa bambili ne pa nzhita yonse ya kwa Felo ibalondejilenga mu kalunga ka mema.” (Kulupuka 14:22-25, 28) Mujojo jishinda Yehoba wilengejile aye mwine jizhina jikatampe, kabiji ne kino kintu kechi kyalubiwako kufika ne buji lelo ne.—Yoshua 2:9-11.
12, 13. (a) Jizhina ja kwa Lesa jalumbulula ka kwi atweba lelo? (b) Ñanyi kintu bantu kyo bafwainwa kufunda bukijibukiji, kabiji mambo ka?
12 Jizhina Lesa joelengejile aye mwine jiji na bwaluluzhi bukatampe bingi kotuji lelo. Jizhina janji, Yehoba, ye mulaye wakuba’mba ukalenga nkebelo yanji yonse kufikizhiwa. Kino kivwangamo ne kufikizha nkebelo yanji itanshi yakuba’mba ntanda yetu yaluke ke paladisa. (Ntendekelo 1:28; 2:8) Pakuba mba kino kikobiwe, Lesa ukafumyapo bonse balengulula bumfumu bwanji lelo, mambo walondolola mba: “Kepo bakayuka’mba amiwa yami Yehoba.” (Ezikyo 38:23) Kepo Lesa akafikizha mulaye wanji wa kulubwila bapopweshi banji mu ntanda ipya ya bololoke.—2 Petelo 3:13.
13 Bonse bakeba kutalwa bulongo kwi Lesa bafwainwa kufunda kwita pa jizhina janji mu lwitabilo. Baibolo ilaya kuba’mba: “Bonse [beta] pa jizhina ja [Yehoba, NW] bakapuluka.” (Loma 10:13) Ee, jizhina ja kuba’mba Yehoba, jiji na bwaluluzhi bukatampe bingi. Kwita pe Yehoba kwikala Lesa ne Mupokolweshi wenu kwakonsha kwimutangijila ku lusekelo lubula kupwa.
BYUBILO BYA LESA WA KINE
14. Ñanyi byubilo bikatampe bya kwa Lesa abyo Baibolo byo yaambapo?
14 Kufunda pa kupokololwa kwa bena Isalela kufuma mu Ijipita kumwesha byubilo bikatampe bina Lesa byoaji nabyo byaesekana mubololoke. Ñingijilo yanji kwi Felo yasolwele bulume bwanji bwakuchinya. (Kulupuka 9:16) Jishinda ja kukumya Lesa joaingijilemo na lolwa lukatazho lwakobankana jamwesheshe mana akubula kwesakenyako. (Loma 11:33) Wasolwele bololoke bwanji kimye kyo akabishe bakalengulula bakosa michima, bakanyanchijila ba bantu banji. (Mpitulukilo ya mu Mizhilo 32:4) Kyubilo kyakijisha kya Lesa bo butemwe. Yehoba wamwesheshe butemwe bwanji bwakijisha kupichila mukufikizha mulaye wanji ku bana ba kwa Abalahama. (Mpitulukilo ya mu Mizhilo 7:8) Kabiji wamwesheshe butemwe pa kuswisha bena Ijipita bamo kusankilapo balesa babubela ne kumwenamo pakatampe kupichila mukwimana ku lubaji lwa kwa Lesa wa kine.
15, 16. Mu ñanyi mashinda Lesa mo a mweshesha butemwe?
15 Pa kutanga Baibolo, musakumona kuba’mba butemwe kyo kyubilo kyakijisha kya kwa Lesa, kabiji wikimwesha mu mashinda avula. Ku kyakumwenako, bwajinga butemwe bwamulengejile kwikala Mulenga ne kwabana bumi bwa lusekelo patanshi pamo na bilengwa bya mupashi. Abo bamalaika bitota ne bitota bya mamilyoni bamutemwa Lesa kabiji bamutotaika. (Yoba 38:4, 7; Danyela 7:10) Kabiji Lesa wamwesheshe butemwe kupichila mu kulenga ntanda ne kwiinengezha bulongo kuba’mba bantu bekalemo sa basangalala.—Ntendekelo 1:1, 26-28; Masalamo 115:16.
16 Tumwenamo pakatampe mu butemwe bwa kwa Lesa mu mashinda avula a kukankalwa kubala. Kitanshi, Lesa walenga mibiji yetu mujishinda jawamisha kuba’mba twiyowe bumi. (Masalamo 139:14) Butemwe bwanji bumweshiwa mambo witupa “mvula mwiulu ne myaka ya kuba kajo kavula, kasa ekusha michima [yetu] na kajo ne lusekelo.” (Byubilo 14:17) Kabiji Lesa “uselesha juba janji ku babi ne ku bawama pamo; ne kunokesha mvula pa baoloka ne pa babula koloka pamo.” (Mateo 5:45) Butemwe bo butundaika Mulenga wetu kwitukwasha kutana kuyuka Lesa ne kumwingijila na lusekelo atweba bapopweshi banji. Kine kine, “Lesa ye butemwe.” (1 Yoano 4:8) Bino bumuntu bwanji buji na mbaji yavula.
“LESA WA LUSA NE WA BIBUSA”
17. Kika kyo tufunda pe Lesa mu buku wa Kulupuka 34:6, 7?
17 Panyuma ya kwabuka Kalunga Kachila, bena Isalela bakikabijilenga kuyuka Lesa bulongo. Mosesa wiumvwine kuba’mba wakabijilenga kuno kuyuka kabiji walombele’mba: “Inge natalwa bulongo ku meso enu, mumbule mashinda enu namba ngyuke byo muji namba ntalwe bulongo ku meso enu.” (Kulupuka 33:13) Mosesa wafikile pakuyuka Lesa bulongo byo aumvwine kubijika kwa kwa Lesa kwakuba’mba: “Yehoba, Yehoba, Lesa wa lusa ne wa bibusa, ubanda kuzhingila, wayula na butemwe bubula kwaluka ne bukishinka, umwesha butemwe bubula kwaluka ku biumbi bya bantu, ne kulekela bantu bumbulwakoloka bwabo ne mizhilulwila yabo ne bubi bwabo, bino kechi ukebalekatu kwa kubula kwibakabisha ne.” (Kulupuka 34:6, 7) Lesa wesakanya butemwe bwanji na bololoke, kechi uzhikijila bantu balengelamotu mambo kubifumamo bya kuba bibi ne.
18. Nanchi Yehoba wimwesha byepi kwikala wa lusa?
18 Byonka Mosesa byo afunjile, Yehoba umwesha lusa. Muntu walusa umvwina bayanji lusa kabiji weseka kwibakwasha. Mujojo jishinda Lesa wamwesha lusa ku bantu kupichila mu kwibanengezhezha bukwasho bwa myaka ne myaka bwa kufumyapo buyanji, bulwazhi, ne lufu. (Lumwekesho 21:3-5) Bapopweshi ba kwa Lesa bakonsha kutanwa mu bya malwa na mambo a byubilo biji mu ino ntanda ibi, nangwa kampe abo bene bakonsha kwitaya mu lukatazho na mambo akwingijila mu jishinda ja bumbulwamana. Bino inge mukwikepesha baalukila kwi Yehoba kuba’mba ebakwashe, ukebatekenesha ne kwibakwasha. Mambo ka? Mambo akuba umwesha lusa lwavula ku bapopweshi banji.—Masalamo 86:15; 1 Petelo 5:6, 7.
19. Mambo ka o twafwainwa kwambila’mba Lesa wabibusa?
19 Bantu bavula bekala pa bufumu bayanjisha bingi bakwabo. Mu kupusanako, Yehoba byo ajipo na bibusa ku bakalume banji bekepesha! Nangwa aye ye uji na luusa lukatampe mu kulengwa konse, umwesha lusa lwakijisha mu mashinda avula bingi ku bantu bonse. (Masalamo 8:3, 4; Luka 6:35) Kabiji Yehoba wa bibusa ku bantu, wasuka misanshijilo yabo ya kushinkamika ya kulomba kutalwa bulongo koaji. (Kulupuka 22:26, 27; Luka 18:13, 14) Nangwa kikale byonkabyo, Lesa kechi ukanjikizhiwa kumwesha lusa ku muntu yense ne. (Kulupuka 33:19) Onkao mambo, twafwainwa kumwesha lusanchilo lukatampe pa lusa ne bibusa bya kwa Lesa.—Masalamo 145:1, 8.
UBANDA KUZHINGILA, WABULA MISALULULO, KABIJI WABOLOLOKE
20. Kika kimwesha kuba’mba Yehoba kechi uzhingila bukijine kabiji kechi uji na misalululo ne?
20 Yehoba kechi uzhingila bukiji ne. Bino, kino kechi kyalumbulula’mba inge paikala kilubo utalapotu ne, mambo waingijilepo kimye kyo aonawine Felo wakosele muchima ne nzhita yanji mu Kalunga Kachila. Kabiji Yehoba kechi uji na misalululo ne. Mujojo jishinda, bantu banji batajilwe bulongo, abo bena Isalela, mukupita kwa kimye bataile kutalwa bulongo kwi aye na mambo a kutwajijila kuba bibi kwabo. Lesa utambwila bapopweshi banji bakine bafuma mu mikoka yonse ya bantu, bino bonkatu balulukila ku mashinda anji aoloka.—Byubilo 10:34, 35.
21. (a) Lumwekesho 15:2-4 witufunjisha kika pe Lesa? (b) Kika kiketupezhezhako kuba bintu Lesa byo aamba’mba byawama?
21 Mu Baibolo buku wa Lumwekesho walondolwesha pa buneme bwa kufunda “byubilo byaoloka” bya kwa Lesa. Witubula kuba’mba bilengwa bya mwiulu bimba’mba: “Anweba [Yehoba, NW] Lesa, Wa bulume bonse, mingilo yenu yo ikatampe ne ya kukumya; ne anweba Mfumu wa myaka mashinda enu aoloka ne a kine. [Yehoba], ñanyi ukabula kwakamwa ne kutumbijika jizhina jenu? mambo anweba yenka mwazhila; mambo mikoka yonse ya bantu ikeya ne kupopwela ku meso enu; mambo byubilo byenu byaoloka byamweka.” (Lumwekesho 15:2-4) Tumwesha moyo wa kwakamwa Yehoba, nangwa kumushingikisha, kupichila mu kwalulukila ku kyo aamba’mba kyawama. Akye kikala kyapeela kotuji kupichila mukwivulula atwe bene mana a kwa Lesa ne butemwe bwanji. Mikambizho yanji yonse yaikelako buwame bwetu.—Isaya 48:17, 18.
“YEHOBA LESA WETU YE UMOTU”
22. Mambo ka baitabila mu Baibolo o babujila kupopwela Balesa Basatu?
22 Bena Ijipita ba mu bimye bya kala bapopwelanga balesa bangi, pano bino Yehoba ye “Lesa ukeba kumupopwelatu aye yenka bunke bwanji.” (Kulupuka 20:5, NW) Mosesa wavulwile bena Isalela mba “Yehoba Lesa wetu ye Yehoba umotu.” (Mpitulukilo ya mu Mizhilo 6:4) Yesu Kilishitu wabwezhezhepo ano mawi. (Mako 12:28, 29) Onkao mambo, abo baswa Baibolo kwikala Kyambo kya kwa Lesa kechi bapopwela bulesa busatu muji bantu basatu nangwa’mba Balesa Basatu mu umo ne. Ne kyambo kya lufunjisho lwa “Balesa Basatu” kechi kitanwapo mu Baibolo ne. Lesa wa kine ke Muntu umotu, wapusanako ne Yesu Kilishitu. (Yoano 14:28; 1 Kolinda 15:28) Mupashi wazhila wa kwa Lesa kechi muntu ne. Ke ngovu ya kwa Yehoba ingila, ayo aye Wabulume bonse yoengijisha pa kuba nkebelo yanji.—Ntendekelo 1:2; Byubilo 2:1-4, 32, 33; 2 Petelo 1:20, 21.
23. (a) Butemwe bwenu bwa kumutemwa Lesa bukabaya byepi? (b) Yesu waambilepo mba ka pa mambo a kutemwa Lesa, kabiji kika kyo twafwainwa kufunjila pe Kilishitu?
23 Byo mulanguluka pa buwame bwa kwa Yehoba byoaikala wawamisha, nanchi kechi mwitaba kuba’mba wafwainwa kumupopwela nenyi? Byo mufunda Kyambo kyanji, Baibolo, mukamuyuka bulongo kabiji mukafunda ne byoakeba kwi anweba pakuba’mba bwikalo bwawama ne lusekelo bikale byenu myaka ne myaka. (Mateo 5:3, 6) Mu kunungapo, butemwe bwenu bwakumutemwa Lesa bukabailako. Kino kyo kyafwainwa mambo Yesu waambile kuba’mba: “[Wafwainwa kumutemwa Yehoba, NW] Lesa wobe na muchima wobe yense, ne na mweo wobe yense, ne na mana obe onse, ne na bulume bobe bonse.” (Mako 12:30) Mu kushiinwa, Yesu wajinga na butemwe bwa uno mutundu bwa kumutemwa Lesa. Bino kika Baibolo kyoisolola pe Yesu Kilishitu? Ñanyi lubaji lo aji nalo mu nkebelo ya kwa Yehoba?
MONAI INGE MWAYUKA
Lesa jizhina janji ye ñanyi, kabiji bimye binga byo jaingijishiwa mu Binembelo bya Kihebelu?
Mambo ka o mwafwainwa kwingijishisha jizhina ja kwa Lesa?
Ñanyi byubilo bya kwa Yehoba Lesa kikatakata bimuwamina?
[Kipikichala pa peja 29]
Nanchi mwamuyukishatu bulongo Mulenga wa bintu byonsenyi?