Kitango 17
‘Mamā byo Azhika ... Maana a Lesa!’
1, 2. Nkebelo ya Yehoba ya juba ja butanu na bubiji yajinga ya byepi, kabiji maana anji aesekelwe byepi ku ntendekelo ya jino juba?
BAONAIKILE! Bantu bilengwa byapeleleko kulengwa mu juba ja lulengelo ja butanu na jimo bafumine mu bwikalo bwalumbuluka ne kuponena mu bwikalo bwabula kufwainwa. Yehoba watelele “byonsetu byo alengele” kubikapo ne bantu amba, “byawamishatu.” (Ntendekelo 1:31) Pano bino, ku ntendekelo ya juba ja butanu na bubiji, ba Adama ne Evwa basajilepo kulondela Satana mu bunsatuki. Batwelele mu bundengamambo, bumbulwakoloka, kabiji ne lufu.
2 Kyamwekele nobe nkebelo ya Yehoba ya juba ja butanu na bubiji yabwezhiwe panyuma. Aja juba, byonka byajingatu juba ja butanu na jimo jafumineko, jafwainwe kwikala jalepa myaka biumbi byavula. Yehoba wijizhijikile, kabiji mu kuya kwa moba mu aja juba ntanda yonse yafwainwe kwikala paladisa mwayula bantu balumbuluka. (Ntendekelo 1:28; 2:3) Bino panyuma ya bunsatuki bwa malwa, kino kintu kyafwainwe kufikizhiwa byepi? Nga Lesa waubilepo ka? Alwe lwajinga lweseko lwa kukumya lwa kweseka maana a Yehoba—kabiji kampe lo lwajinga lweseko lukatampe bingi kukila lweseko luji lonse.
3, 4. (a) Mambo ka byaubile Yehoba pa kubula kutalapotu pa bunsatuki mu Edena o kyaikela kya kumwenako kilenga moyo kya maana anji? (b) Kwikepesha kwafwainwa kwitulengela kulabijila ñanyi bukine byo tusa kufundanga maana a Yehoba?
3 Yehoba kechi watajilepotu ne. Wibazhachishe ponkapotu aba bansatuki mu Edena, kabiji pa kimye kimotu wamweshesheko pacheche kintu kyawamisha: nkebelo yanji ya kupwisha makatazho o batendekele pa kyonkakya kimye. (Ntendekelo 3:15) Nkebelo ya Yehoba yatendekejile mu Edena shoo ne mu myaka yonse ya bwikalo bwa bantu kukafikatu ne mu kimye kya kulutwe. Ino nkebelo imwekanyika nobe yapela bingi, pano bino, yabaya kya kine kine kya kuba utanga Baibolo wakonsha kumwenamo pakatampe umvwe ke eifunde ne kwiilanguluka langulukapo. Kabiji nkebelo ya Yehoba kine ikafikizhiwa. Ikapwisha bubi bonse, bundengamambo, kabiji ne lufu. Ikabwezha bantu bakishinka ku bulumbuluke. Bino byonse bikobiwa juba ja butanu na bubiji saka jikyangye kupwa, kuba’mba nangwa kikekale byepi nangwa byepi, Yehoba ukekala wafikizha kala nkebelo yanji ku ntanda kabiji ne ku bantu pa kimye kyafwainwa!
4 Maana a uno mutundu etulengela kwikala na moyo mukatampe bingi, ke ibyo nenyi? Mutumwa Paulo amulengejile kunemba’mba: ‘Mamā byo azhika ... maana a Lesa!’ (Loma 11:33) Byo tusa kufundanga mbaji yapusana pusana ya kino kyubilo kya Lesa, kwikepesha kwafwainwa kwitulengela kulabijila buno bukine bwa kuba’mba—nangwa tufundepotu byepi, kechi twakonsha kuyuka maana a Yehoba onse po apela ne. (Yoba 26:14) Patanshi twayai tukilumbulule kino kyubilo kilenga moyo.
Maana a Lesa o Aka?
5, 6. Lukwatankano ka luji pakachi ka kuyuka ne maana, kabiji bintu binga Yehoba byo ayuka?
5 Maana apusana na kuyuka. Makompyuta akonsha kusunga bintu byavula bingi, pano bino muntu kuba watela bino biñambañamba amba biji na maana ne. Nangwa byonkabyo, kuyuka ne maana byakwatankana bingi. (Byambo bya Mana 10:14) Kya kumwenako, umvwe mukeba muntu wa kwimubulako bya kubuka kikola kikatampe, nanchi mwakonsha kuya na kwipuzha muntu wayukakotu pacheche nangwa wabula kuyuka muchi nyi? Ine kwalepeshatu! Onkao mambo kuyukisha bintu bulongo ko kukebewa pa kwikala na maana a kine.
6 Yehoba wayuka bintu byavula bingi. Byo aji “mfumu wa myaka,” aye bunke bwanji ye waikalako myaka ne myaka. (Lumwekesho 15:3) Kabiji myaka yonse ye ya kukankalwa kubala, aye wayuka bintu byonse. Baibolo waamba’mba: “Kafwako kilengwa nangwa kimo kyabula kumweka ku meso anji ne; pakuba bintu byonse biji patokatu, byasololwatu ku meso a yewa ye tukatotololako.” (Bahebelu 4:13; Byambo bya Mana 15:3) Byo aji Mulenga, Yehoba wayukisha bingi bulongo bintu byo alenga, kabiji wamona ne byubilo byonse bya bantu kufumatu ku ntendekelo. Ukebakeba mu muchima wa muntu yense ne kumonatu byonse. (1 Byambo bya Moba 28:9) Byo etulengele na lūsa lwa kwifuukwila bintu, utemwa bingi inge wamona’mba tubena kufuukula kuba bintu byalumbuluka mu bwikalo bwetu. Byo aji ‘umvwa milombelo,’ uteleka ku milombelo ya kukankalwa kubala pa kimye kimotu! (Masalamo 65:2) Kabiji Yehoba kechi ulubamo kintu nangwa pachechetu ne.
7, 8. Yehoba umwesha byepi maana a kupima bintu, milangwe kabiji ne maana?
7 Yehoba kechi wayukatu bintu byonka ne. Umona ne bintu byo byakwatankana ne kukwatakanya kine kintu byo kiji kyalengwa na byobyo bintu. Utalatala kabiji ne kulangulukapo, kupusanya kyawama ne kyatama, kyanema ne kyabula kunema. Kabiji kechi utalatu pangye ponka ne, umona ne mukachi ka muchima mwine. (1 Samwela 16:7) Mu jino jishinda, Yehoba uji na maana a kupima bintu kabiji ne milangwe, byubilo byakila kuyukatu konka. Pano bino maana o akijishamo kunema.
8 Maana alumbulula kwingijisha bintu byo wayuka, milangwe kabiji ne kwingijisha maana a kupima bintu pa kuba’mba ube kintu kyo ubena kukeba kuba. Byambo bine bitanshi bya mu Baibolo kwafuma kyambo kyatuntululwa’mba “maana,” bilumbulula “kintu kingila” nangwa’mba “maana a lumbuluka.” Onkao mambo, maana a Yehoba kechi maana apa kanwatu ne, ke maana engila, kabiji afikizha bintu. Kuyukisha kwanji kwa bintu ne kwingijisha maana anji akatampe a kupima bintu, Yehoba kimye kyonse ufuukula bintu byawama, ne kwibyubila mu jishinda jalumbuluka. Ao o maana a kine! Yehoba umwesha bukine bwa byambo bya kwa Yesu bya kuba’mba: ‘Maana beabingisha ku mingilo yao.’ (Mateo 11:19) Mingilo ya Yehoba mu kulengwa konse ipana kiyukilo kikatampe kya maana anji.
Biyukilo bya Maana a Lesa
9, 10. (a) Yehoba umwesha maana a mutundu ka, kabiji wiamwesha byepi? (b) Nga kajiselo kamwesha byepi maana a Yehoba?
9 Nanchi mwa kikomokapo kala busendwe bwa muntu ulenga bintu byawama bingila bulongo nyi? Ao o maana a kukumya. (Kulupuka 31:1-3) Yehoba mwine ye nsulo kabiji ye wakijishamo kwikala na maana a uno mutundu. Davida waambile pe Yehoba amba: “Amiwa nkemubila sante; mambo nalengelwe wakatazha, wa kukumya: Mingilo yenu yo ya kukumya; kyo kyo ayukisha muchima wami bulongo.” (Masalamo 139:14) Ee kine, inge ke tufunde mubiji wa muntu byo aji, po po twikala na moyo wa kukumya maana a Yehoba.
10 Kya kumwenako: Mwatendekele mu bukajiselo (cell) kamo, ko kuba’mba kajike kufuma ku bainenu ko bakomeshe ku jilume ja bashenu. Ne kimyetu ne, kano kajiselo katendekele kwiabanyapo. Anweba mwalengwa na tumaselo nobe 100 tililyonyi. Tuno tumaselo twakepa bingi. Tumaselo nobe 10,000 twakonsha kutwela ku nsonga ya pengele. Nangwa byonkabyo, kajiselo kamo kamo kalengwa mu jishinda jakobankana bingi. Kajiselo ke kantu kamo kakilamo kukobankana kukila munkinyi uji yense nangwa fwakitole walengwa na bantu. Bashayuka ba byasayansi bamba’mba kajiselo kaji nobe muzhi wa nsakwa—uji na bibelo kwa kutwelela ne kwa kulupukila, lunengezho lwa ñendelo, bya kumvwañenamo, minkinyi ya malaichi, mafwakitole, kwa kutayila bincha, kwa kupangulwila bintu kuba’mba bingilenga jikwabo, kuzhikijilwa ku bilwanyi, kabiji ne kya kuba nobe kafulumende pakachi ka muchima wako. Kabiji kajiselo kakonsha kwilengapo pabiji ako kene mu maawala achechetu!
11, 12. (a) Ki ka kilengela tumaselo tuji mu jishi jibena kukoma kupusana pusana, kabiji kino kyakwatankana byepi na Masalamo 139:16? (b) Mu ñanyi mashinda bongo bwa muntu mo bumweshesha amba ‘twalengwa bakukumya’?
11 Nangwa byonkabyo, tumaselo tonse kechi twaesakana ne. Tumaselo twa jishi byo tutendeka kwabana, twikala na mingilo yapusana pusana. Tumo twikala tumaselo twa mishipashipa; tukwabo twa bikupa, twa misunyi, twa mashi, ne twa meso. Kuno kupusana pusana kwa tumaselo kwanengezhiwa mu “laibulale” ya kajiselo itelwa’mba DNA. Davida watangijilwe na mupashi kwamba kwi Yehoba amba: “Meso enu amwenejile jimo mubiji wami saka akyangye kulengwa, ne byonse bya mubiji wami byanembejilwe jimo mu buku wenu.”—Masalamo 139:16.
12 Bibese bimo bya mubiji byakobankana bingi. Akilangulukai pa bongo bwa muntu. Bamo bebutela’mba kyo kintu kimo kyakilamo kukobankana pa bintu biji mu kulengwa konse. Buji na tumaselo twa mishipashipa nobe 100 bilyonyi—byonka byavula tubangabanga tuji mu mwala wetu wanshansha. Kajiselo kamo kamo ka ano maselo kalenga misampi ya tumaselo tukwabo twavula bingi. Bashayuka ba byasayansi bamba’mba bongo bwa muntu bwakonsha kwikala na byambo byonse biji mu malaibulale a panopantanda kabiji ne kuba’mba butala bwabo mwa kusungila bintu bwabaya kya kine kine. Nangwa kya kuba kino kibese ‘kyalengwa mu kukumya’ bekifunda pa myaka yavula, bashayuka ba byasayansi baswa kuba’mba kechi bakonsha kuyukisha bulongo byo kingila ne.
13, 14. (a) Nga makena ne bilengwa bikwabo bimwesha byepi amba biji na ‘maana akatampe, nangwa’mba a kisemwa,’ kabiji bino bitufunjishapo ka pa Mulenga wabyo? (b) Mambo ka o twakonsha kwambila’mba bilengwa nabiji tangatanga byalengwa mu ‘maana’?
13 Nangwa byonkabyo, bantu ke kya kumwenakotu kimo kya maana a Yehoba a kulenga bintu. Masalamo 104:24 aamba’mba: ‘Anweba Yehoba, mingilo yenu byo yavujisha! Monka mu maana mo mwiilengejile yonse: Panopantanda payula bilengwa byenu.’ Maana a Yehoba amwekana mu bilengwa byonse bituzhokoloka. Kya kumwenako, makena ke bintu biji na ‘maana akatampe, nangwa’mba a kisemwa.’ (Byambo bya Mana 30:24) Ee kine, makena akwatankana bingi. Makena amo alonda, kunengezha mwa kwikala, ne kusenda kajo ku bilongolo bitelwa amba luñungwa uba nobe byo bilelwa byao. Akwabo nao engila nobe banjimi ba kujima “bijimwa” bya kabuwa. Bilengwa byavula byalengwa mu jishinda ja kuba bintu bya kukumya kupichila mu maana a kisemwatu. Lunzhi ufutauka futauka kya kuba madeke a ano moba kuba afikamo ne. Bañonyi bavilauka kuya ku mapunzha apusana pusana batangijilwa na tubangabanga, na ngovu idonsa ya mushiji nangwa na mapu abo o baji nao mu mitwe. Bashayuka ba byasayansi ya kufunda pa bintu byumi bataya kimye kyabaya bingi na kufunda byubilo byabikwa mu bino bilengwa. Byo afwainwa kwikalapo na maana Mwine wibilengele!
14 Bashayuka ba byasayansi bafunjilako byavula bingi ku maana a Yehoba a kulenga bintu. Kuji ne lubaji lwa kukeba kuyuka bilengwa na Lesa byo bingila lutelwa’mba biomimetics lwa kumwena ku bilengwa ndengelo ya bintu. Kya kumwenako, kampepo mwakumyapo kala pa kumona tangatanga byo atabakana. Bino muntu ulenga bya kulengalenga umumona’mba walengwa wa kukumya. Tonge umweka kunekena wakosa bingi kukila kyela, kabiji wakosa kukila ne tonge uji mu kivwalo kikanya nsaase kupita mapusa. Uno tonge wakosa byepi? Akifwanyikizhai tonge wa tangatanga ye babaisha kufika pa kipimo kya mizhinge ya bukonde bwa kukwatamo masabi. Uno tonge inge wafika pa ino nsaishi wakonsha kwimika ndeke iji mwiulu yasenda bantu umvwe ipunkamo! Kine, Yehoba walenga bino bintu byonse mu ‘maana.’
Maana mu Bintu Byabula Panopantanda
15, 16. (a) Tubangabanga tumwesha byepi maana a Yehoba? (b) Nga kifulo kya Yehoba kya kwikala Mukulumpe Wakila wa pa bamalaika bavula kimwesha byepi maana anji?
15 Maana a Yehoba amweka mu mingilo yanji ya mu kulengwa konse. Tubangabanga to twisambilepo kyabaya bingi mu Kitango 5, kechi twasalañenamotu mu lwelele monse ne. Na mambo a maana a Yehoba a ‘mizhilo ya bya mwiulu,’ bya mwiulu byatanchikwa bingi kipale mu myala yanshansha, myala yanshansha nayo yabikwa mu bibunge, bibunge, kabiji bino bibunge nabyo byabikwa pamo mu bibunge bikatampe. (Yoba 38:33) O ene mambo nanchi Yehoba o atelela bintu biji mwiulu amba “jibumba”! (Isaya 40:26, NW) Nangwa byonkabyo, kuji ne jibumba jikwabo, jimwesha bulongo maana a Yehoba.
16 Byonka byo twafunjile mu Kitango 4, Lesa uji na jizhina ja mushingi ja kuba’mba “Yehoba wa mabumba” na mambo a kifulo kyanji kya kwikala Mukulumpe Mwine wa jibumba ja bilengwa bya mupashi byavula. Kino ke kimwesho kya bulume bwa Yehoba. Pano nga maana anji avwangiwamo byepi? Akilangulukai pa kino: Yehoba ne Yesu kechi baleka kwingila ne. (Yoano 5:17) Onkao mambo kyayilamo kwamba’mba, bamalaika ba mwingilo wa Mwine Wakila nabo kimye kyonse bapayankana bingi. Kabiji vulukai kuba’mba bakila bantu, baji na maana ne na bulume bwakila. (Bahebelu 1:7; 2:7) Pano bino, Yehoba walengela bano bonse bamalaika kupayankana, kwingila mingilo na lusekelo—kasa ‘balama byambo byanji’ ne ‘kuba kyaswa muchima wanji’ pa myaka ya kukankalwa kubala. (Masalamo 103:20, 21) Byo afwainwa kubayapo maana a uno Ntangi!
Yehoba ye ‘Yenkatu wa Maana’
17, 18. Mambo ka Baibolo o aambila’mba Yehoba ye ‘yenkatu wa maana,’ kabiji mambo ka ano maana anji kyo afwainwa kwitulengela kwikala na moyo?
17 Na mambo a bino biyukilo, nanchi Baibolo kechi kyo kyo atumbijikisha maana a Yehoba nenyi? Kya kumwenako, waamba kuba’mba Yehoba ye ‘yenkatu wa maana.’ (Loma 16:27) Yehoba bunketu ye uji na maana akila. Ye nsulo ya maana onse a kine. (Byambo bya Mana 2:6) O ene mambo Yesu nangwa kya kuba ye wakila mu maana pa bilengwa byonse bya Yehoba, kechi waketekejile mu maana anji mwine ne, waambile byonka bya mukambizhe Shanji.—Yoano 12:48-50.
18 Akimonai mutumwa Paulo byo aambile pa bukata bwa maana a Yehoba: ‘Mamā byo byazhika bunonshi, ne maana, ne kuyukisha kwa Lesa! ne buchibamambo bwanji byo bwabula kukonsheka kuyukanyika, ne mashinda anji nao byo abula kukonsheka kwialondalonda!’ (Loma 11:33) Pa kutendeka kino kyepelo na kyambo kya kubazhimuka kya kuba’mba “mamā,” Paulo wamwesheshe moyo mukatampe. Kyambo kya Kingiliki kyo aingijishe kya ‘kuzhika’ kipashako na kyambo kya “kalengwa.” Mu jino jishinda, byambo byanji bilengela kufwanyikizha kintu byo kiji. Umvwe ke tulanguluke pa maana a Yehoba, kiji nobe tubena kutala mu kimbo kyaubatu nzeke, kya kukankalwa kuyuka ne ko kyakapelela ne. (Masalamo 92:5) Nanchi kino kechi kitulengela kwikepesha nenyi?
19, 20. (a) Mambo ka mpungu o ayilamo kwimenako maana a Lesa? (b) Yehoba wamwesha byepi bulume bwanji bwa kumona biji mu kimye kya kulutwe?
19 Yehoba ye ‘yenkatu wa maana’ ne mu jishinda jikwabo: Ye yenkatu wakonshatu kuyuka biji kulutwe. Vulukai kuba’mba Yehoba wingijisha mpungu kwimenako maana anji. Mpungu wakonsha kwikala na kinemenezhi kyafika ku makilogalamu 5, pano bino meso anji abaya kukila a muntu wakoma. Meso a mpungu atwa bingi, kulengela uno ñonyi kumona ka kintu kacheche ko asa kukwebula sa aji palepa mwiulu kimye kimo kampe makilomita avula! Yehoba kimye kimo waambilepo pa mpungu amba: “Meso anji ekimona saka kikiji kwalepa.” (Yoba 39:29) Mu jishinda jimotu, Yehoba umona “kwalepa”—kimye kya kulutwe!
20 Baibolo uji na biyukilo byavula bimwesha kuba’mba kino kintu kya kine. Muji bungauzhi bwavula, nangwa’mba mpito yanembejilwe jimo. Bintu bifuma mu makondo, kwimana ne kupona kwa bufumu bwa panopantanda, kabiji ne mashinda amo a kulwilamo bashilikale aambijilwe jimo mu Baibolo, bimye bimo saka kwakishala myaka yavula.—Isaya 44:25–45:4; Danyela 8:2-8, 20-22.
21, 22. (a) Mambo ka o twakonsha kubula kwambila’mba Yehoba wamwena kala jimo bintu byonse byo mukoba mu bwikalo bwenu? Ambai kya kumwenako. (b) Twayuka byepi kuba’mba maana a Yehoba kechi akanama nangwa kubula lusa ne?
21 Nanchi kino kilumbulula amba Lesa wamwena kala jimo bintu byo mukoba mu bwikalo bwenu nyi? Bamo bafunjisha lufunjisho lwa kuba’mba Lesa wayukila jimo bintu bikamwekela muntu, betabizha amba ee. Pano bino, uno mulanguluko ulengulwisha maana a Yehoba, mambo utala mu bukuba’mba, Yehoba kuba watangijila bulume bwanji ne, kabiji ne kuba’mba ukankalwa kutangijila bulume bwanji bwa kumona biji mu kimye kya kulutwe. Kya kumwenako: Umvwe mwajinga na jiwi ja kimenge pa kwimba, nanchi mwakonsha kuba sa mwimbatu kimye kyonse nyi? Ine kuba kyailamo ne kuyilamotu ne! Kyo kimotu, Yehoba uji na bulume bwa kumona biji mu kimye kya kulutwe, pano bino kechi wibwingijisha pa kimye kijitu kyonse ne. Kuba bino kwakonsha kwikala kutwelelela mu lūsa lwetu lwa kwifuukwila bintu, kya bupe kyanema Yehoba kyo akabula kwituvutula.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 30:19, 20.
22 Kabiji mulanguluko wa kuba’mba Lesa wayukila jimo bintu bikamwekela muntu, umwesha kuba’mba maana a Yehoba akanama kabiji kechi aji na lusa ne. Akino kechi kya kine ne! Baibolo ufunjisha’mba Yehoba ye wa ‘maana mu muchima.’ (Yoba 9:4) Kino kechi kibena kulumbulula’mba uji na muchima yenkawe ne. Baibolo javula wingijisha kino kyambo kwamba pa bumuntu bwa mukachi, bwavwangamo, milanguluko ne byo twiumvwa, nabiji butemwe. Onkao mambo, maana a Yehoba, byonka biji byubilo bikwabo, atangijilwa na butemwe.—1 Yoano 4:8.
23. Nga bukata bwa maana a Yehoba bwafwainwa kwitulengelanga kuba ka?
23 Maana a Yehoba alumbuluka bingi a kukonsha kuketekela. Na mambo a kuba maana etu apelelela, kyo kine kintu Mambo a Lesa mu butemwe kyo etukambizhizha amba: “Ketekela mwi Yehoba na muchima wobe yense, ne kuta muchima ku milangwe yobe obe mwine ne. Umuvulukenga konse konse ko uya ne aye ukakolwela mashinda obe.” (Byambo bya Mana 3:5, 6) Twayai tuyukilepo ne bikwabo pa maana a Yehoba kuba’mba tukonshe kufwenya kwipi ne uno Lesa wetu wa maana akila.
Mepuzho a Kulangulukapo
Yoba 28:11-28 Maana a Lesa anema byepi, kabiji ñanyi bintu byawama byakonsha kufuma mu kulanguluka langulukapo pa ano maana?
Masalamo 104:1-25 Maana a Yehoba amwekela byepi mu bilengwa, kabiji kino kimulengela anweba kwiumvwa byepi?
Byambo bya Mana 3:19-26 Umvwe ke tulanguluke pa maana a Yehoba ne kwiengijisha, bwikalo bwetu bwa pa juba pa juba bwakonsha kwikala byepi?
Danyela 2:19-28 Mambo ka Yehoba o atelelwa’mba Usolola byafyamika, kabiji twafwainwa kubapo byepi pa maana a bungauzhi atanwa mu Mambo anji?
[Kipikichala pa peja 174]
Ñanyi walengele bino bilengwa bya panopantanda kwikala na ‘maana a kisemwa’?