Lamai Muchima Wenu Kuba’mba Mwikale na Byubilo Byawama
“Lama muchima wobe kukila byonse byo ulama; mambo mu muchima mo mufuma bwikalo bwa muntu.”—BYAMBO BYA MANA 4:23.
1-3. (a) Bantu javula bamwesha byepi amba kechi banemeka byubilo byawama ne? Londololai. (b) Mambo ka o kyafwainwa kulanguluka langulukapo pa buwame bwa kwikala na byubilo byawama?
MUNTU umo wajinga na kipikichala kyanji kyo alengulwile amba kya kala, kampe na mambo a kuba kechi kyawamijile mu nzubo ne. Ko kuba’mba uno muntu kechi wanemekele kino kipe kyanji ne, mambo waishile kwikipoteshatu pa mutengo mucheche wa $29 (mali a kina America). Pano byo papichile myaka icheche, akyo kyonka kipikichala kyatanyiwe amba kibena kupotwa pepi na $1,000,000. Ee kine, kyaikele ke kipe kyanema bingi kibula kumweka mweka. Pano, vulukai awa mwinakyo wikisujile byo aumvwine ku muchima!
2 Byonkabyo, byo byo kimweka ne ku byubilo byawama bya muntu. Lelo jino, bantu bavula kechi batako maana amba bekale na byubilo byawama ne. Bamo nabo bamona kwikala na byubilo byawama nobe kintu kyakala kyabula nkito, kyabula kwesakana na bwikalo bwa katataka. Onkao mambo, basankilapo byubilo byawama ne kwalukila ku bintu bikwabo byabula kufwainwa. Bamo bataya byubilo byabo byawama kupichila mu bulalelale mu kukeba kwisangajika abo bene. Bakwabo nabo bataya byubilo byabo byawama kuchina’mba bakebasula ku bakwabo.—Byambo bya Mana 13:20.
3 Bavula beya kuyuka amba kyanema bingi kwikala na byubilo byawama panyuma ya kuba batanyiwa mu makatazho. Kusankilapo byubilo byabo byawama kuleta bingi bulanda. Byonka byaamba Baibolo amba, byubilo byatama biji nobe bulembe, pa kuba ko bipela “kwalula nobe kavungundeya.” (Byambo bya Mana 5:3, 4) Byo tuji mu ino ntanda mwavula bujimbijimbi, mwakonsha kunemeka byepi byubilo byawama? Tusakutala pa mashinda asatu akonsha kwitukwasha.
Lamai Muchima Wenu
4. Muchima wenu wa kifwanyikizho kika, kabiji mambo ka o twafwainwa kumulamina bulongo?
4 Pa kuba’mba twikale na byubilo byawama, twafwainwa kulama muchima. Baibolo yamba’mba: “Lama muchima wobe kukila byonse byo ulama; mambo mu muchima mo mufuma bwikalo bwa muntu.” (Byambo bya Mana 4:23) ‘Muchima wenu’ waambiwapo pano kyo kika? Kechi kyalumbulula muchima wa mubiji ne. Uno muchima ke wa kifwanyikizho. Kilumbulula bumuntu bwenu byo muji mukachi, ndangulukilo yenu, ne byubilo byenu. Baibolo yamba’mba: ‘Obewa ukamutemwe Yehoba Lesa wobe na muchima wobe yense, ne na mweo wobe yense ne na bulume bobe bonse.’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:5) Yesu waambile pa uno mukambizho amba ye wakila pa yonse. (Mako 12:29, 30) Kine, muchima wetu wanema bingi, kabiji wafwainwa kulamwa bingi bulongo.
5. Muchima wakonsha kuwama byepi kabiji pa kimye kimotu ukonsha kutama byepi?
5 Kabiji nangwa byonkabyo, Baibolo yamba’mba: “Muchima wa muntu uji na bujimbijimbi kukila bintu byonse, kabiji watamishatu.” (Yelemiya 17:9) Muchima wakonsha kwikala byepi wa bujimbijimbi ukonsha kwituletela makatazho? Kya kumwenako, motoka kintu kyawama bingi kwingijisha, kabiji yakonsha ne kwitukwasha kupulusha bumi bwa muntu. Pano umvwe dalaivwa ne kutwajijila kwendesha motoka bulongo ne, ino yonka motoka yakonsha kwipaya dalaivwa ne bantu bakwabo. Po pamotu ne muchima, umvwe ne kumulama bulongo ne, ketulondele bisaka saka muchima ne bintu bileta mujojo, mwakonsha kufuma malwa. Byambo bya Lesa byamba’mba: ‘Awa wiketekela mwine ye wakosama; pakuba awa wenda mu maana bakamupokolola.’ (Byambo bya Mana 28:26) Ee kine, mwakonsha kwenda mu maana ne kwizhikijila ku makatazho umvwe mwaleka byambo bya Lesa kwimutangijila mu bumi bwenu, nobe byonka byo mwakonsha kutala pa mapu a pa mukwakwa saka mukyangye kutendeka lwendo lwenu lwa na motoka.—Masalamo 119:105.
6, 7. (a) Buzhile bulumbulula ka, kabiji mambo ka o bwanemena ku bakalume ba Yehoba? (b) Twayuka byepi kuba’mba bambulwakoloka bakonsha kulonda Yehoba kwikala bazhila?
6 Muchima wetu kechi ukaluka mwine kwikala wawama ne. Twafwainwa kumutangijila pa kuba’mba ekale wawama. Jishinda jo twafwainwa kubilamo kino, ke kulangulukangapo pa byubilo byawama. Kwikala na byubilo byawama kwipasha kya kine na buzhile, bulumbulula butooto, kushikwa bubi. Buzhile bwaikala kyubilo kimo kyanema kimwesha mwine Yehoba Lesa byoaji. Mavesi avula mu Baibolo amwesha Yehoba byoaji wa buzhile. Mambo Baibolo yaamba’mba: “Yehoba wazhila,” NW. (Kulupuka 28:36) Pano nga atweba bambulwakoloka twakonsha kwikala byepi na kino kyubilo kyanema kya buzhile?
7 Mu byambo byanji, Yehoba witubula’mba: “Mukekala bazhila mambo ne amiwa nazhila.” (1 Petelo 1:16) Ee kine, twakonsha kulonda Yehoba kwikala bazhila; twakonsha kwikala ba butooto kabiji ba byubilo byawama. Onkao mambo, kimye kyo tuleka kuba bintu bya biko, ko kuba’mba bya bunya, tumwesha kuba’mba tubena kukanamina kwikala na jishuko jikatampe ja kumwesha kyubilo kya Lesa Mwine Wakila kyawama bingi! (Efisesa 5:1) Kechi twafwainwa kwilengulula’mba twakonsha kukankalwa kuba kino ne, mambo Yehoba ke Nkambo uji na maana kabiji wituyuka bingi bulongo, kechi witukebela byavula kukila pa byo twakonsha kuba ne. (Masalamo 103:13, 14; Yakoba 3:17) Kya kine, pakebewa bingi kwibikishako kuba’mba twikale batoka mu byubilo ne ku mupashi. Byonkabyo, Paulo wamwene kuba’mba, ‘muchima umo ne wawama wata kwi Kilishitu.’ (2 Kolinda 11:3) Nanchi kechi twafwainwa kwibikishako kya kine kwikala batoka mu byubilo kutokesha Kilishitu ne shanji pa muchima nenyi? Kikatakata betumwesha butemwe bwakila botwakonsha kubula nangwa pachechetu kwibubwezha ne. (Yoano 3:16; 15:13) Kyakonsha kuwama bingi umvwe twamwesha’mba twi bantu ba butooto mu bwikalo bwetu. Umvwe katulanguluke pa byubilo byawama kuba’mba jo jishinda ja kutakaikilamo Yehoba, tukatako maana ne kulama muchima wetu bulongo.
8. (a) Twakonsha kujisha muchima wetu wa kifwanyikizho byepi? (b) Misambo yetu yo twamba yakonsha kumwesha byepi byubilo byetu?
8 Kabiji, tulama muchima wetu bulongo kupichila mu byo tutwezha mu milangwe yetu. Kimye kyonse twafwainwa kumona’mba tubena kujisha muchima wetu kajo ka ku mupashi, ne kutesha michima yetu ku mambo awama a Bufumu bwa Lesa. (Kolose 3:2) Kabiji misambo yetu yafwainwa kwikala ya byonka bino. Umvwe kimye kyonse twamba pa bintu bya ku mubiji, nabiji misambo ya byubilo bincha, ko kuba’mba abyo byonka, byo biji ne mu muchima wetu. (Luka 6:45) Twafwainwa kwikala bantu bayukanyikilwa mu kwamba bintu bya ku mupashi kabiji bikoseshañana. (Efisesa 5:3) Kabiji pa kuba’mba tulame muchima wetu, kuji bintu byatama byo twafwainwa kuchinuzhuka. Twayai twisambepo bibiji.
Chinai Bulalelale
9-11. (a) Mambo ka aba bonse balengulula lujimuno lwa mu 1 Kolinda 6:18 kyo bakonshesha abo bene kwitwezha mu byubilo byatama? Londololai. (b) Umvwe tubena kuchina bulalelale, kika kyo twafwainwa kubula kuba? (c) Yoba mwanamulume wa kishinka waikala byepi wa kumwenako wawama kwi atweba?
9 Yehoba wamutangijile mutumwa Paulo kunemba byambo bya lujimuno byakwasha bantu bavula kulama muchima wabo ne kwikala na byubilo byawama. Paulo waambile’mba: “Chinai bulalelale.” (1 Kolinda 6:18) Kechi waambiletu’mba “chinuzhukai bulalelale” kyonkatu ne, wanungilepo ne byambo bikwabo. Bena Kilishitu bafwainwa kuba byavula. Bafwainwa kuchina kuba byubilo byatama, nobe byonka byo bakonsha kunyema kintu kyakonsha kubika bumi bwabo mu kizumba. Umvwe twalengulula luno lujimuno, ko kuba’mba tubena kwinungilapotu makatazho a kwitwezha mu byubilo byatama ne kutaya bibusa bya Lesa.
10 Kya kumwenako: Mwanamukazhi waovwa mwananji ne kumuvwika bulongo byo babena kwinengezha kutanyiwa pa mpunzha imo yanema pasakwikala bantu. Monka mo bakyubila byo byo, ponkapo mwana watambula lūsa ku bainanji amba saka bakyangye kuya ayeko pangye na kwielaizhako. Bainanji baswa ne kumusopesha’mba: “Kange upichile kwipi na kyo kya kilambe kiji pangye ne. Umvwe wichapakanye mu mateshi nsakukuzhipaula.” Kakimye kano amba batale, bamona mwana saka abena kwenda kunsa kunsa ya kilambe. Bino ukyangye kwichapakanya mu mateshi. Pano bino, nangwa kya kuba ukyangye kwichapakanya mu mateshi ne, kishinka ke kya kuba’mba walengulula kala bya kumusopesha bainanji kubula kupichila kwipi na kilambe, kabiji mapuso akonsha kumweka. (Byambo bya Mana 22:15) Banyike ne bakulumpe bavula bayuka bakonsha kulubankanya byonkabye. Mu ñanyi jishinda?
11 Mu ano moba, bantu bavula betaya mu ‘bya kusakasaka byatamisha bya bumvu,’ na mambo a kuba busulu bwa kupotesha bintu bileta bulalelale bwasampukila ne pa katele. (Loma 1:26, 27) Bipikichala bya bantu baji mulekese, pano bibavule bingi mu mabuku, mavidyo, ne pa Intaneti. Aba bonse batamba ne kutwezha bino bipikichala mu muchima wabo kechi babena kuchina bulalelale ne. Babena kwijongaula nabo, sababena kuba nobe babena kwenda kunsa kunsa ya kilambe ne kulengulula lujimuno lwa mu Baibolo. Mu kifulo kya kulama muchima, babena kumutamisha na kutwezhamo bipikichala bincha byakonsha kwikala mu milangwe pa myaka yavula. (Byambo bya Mana 6:27) Twayai tufunjileko kwi Yoba wa kishinka, wizhijikile meso anji kubula kwiatazha ku bintu byakonsheshe kumulengela kuba bubi. (Yoba 31:1) Kine, Yoba wawama bingi kumwenako!
12. Bena Kilishitu baji mu masongola bakonsha ‘kuchina bulalelale’ byepi?
12 Kyanema bingi ‘kuchina bulalelale’ kimye kyo tubena kuba busambe. Akye kimye kyafwainwa kwikala kimye kya lusekelo bingi na luketekelo ne kuteshako muchima na kupembelela. Bino bamo bakyanyike baji mu busambe bekyonauna ne kusendwa na byubilo byatama. Mu kuba bino beonawina kitendekesho kyawama kya masongola. Busambe bwabo bwafwainwa kwikala bwabula butemwe bwa lwiso, bwafwainwa kwikala bwa kwikanya, ne kukokela Yehoba Lesa. Kwajinga ba mulume ne mukazhi bena Kilishitu baji mu masongola betumpile mu byubilo byatama kimye kya busambe bwabo. Panyuma ya kwisongola, mwanamukazhi waambile amba jiwi janji ja muchima jamukatezhenga bingi, kabiji kino kyalengejile kupwisha lusekelo lo ajinga nalo lwa masongola. Waitabizhe kuba’mba: “Bimye byavula nalomba lulekelo lwa mambo kwi Yehoba, papita ne myaka itanu na ibiji kufuma kyonkakyo kimye, bino jiwi jami ja muchima jikitwajijilatu mu kunzhachisha.” Kyanema bingi kumona’mba aba bonse baponena mu bundengamambo bwa byonkabyo, baya ku bakulumpe mu kipwilo ba bwina Kilishitu. (Yakoba 5:14, 15) Nangwa byonkabyo, bavula bena Kilishitu besongola boba bingi bulongo ne kuchinuzhuka byubilo byatama bya yenka uno musango kimye kya busambe bwabo. (Byambo bya Mana 22:3) Kechi bakizhamo kulolobwela mu misambo ya butemwe bwabo ne. Kimye kya kufwakasha bakebelapo muntu mukwabo wa kwenda nanji pamo ne kutako muchima kuba’mba kechi baikala bubiji bwabo mu mpunzha yafyamika ne.
13. Mambo ka bena Kilishitu o bafwainwa kubula kutwela mu busambe na muntu ubula kwingijila Yehoba?
13 Bena Kilishitu batwela mu busambe na bantu babula kumwingijila Yehoba batanyiwa mu makatazho abaya bingi. Kya kumwenako, mwafwainwa kukwatankena ne ka na muntu wabula kutemwa Yehoba Lesa? Kyanema ku bena Kilishitu kumona’mba bajitu mu kikonkoji kimo na bonkatu bamutemwa Yehoba ne kunemeka mizhilo yanji ya kwikala na byubilo byawama. Byambo bya Lesa bitubula kuba’mba: “Kechi mwikase ku kikonkoji kimo ne babula kwitabila ne: mambo bololoke ne bubi bwendañane pamo byepi? Nangwa kyeya ne mfishi byumvwañane pamo byepi?”—2 Kolinda 6:14.
14, 15. (a) Ñanyi mulanguluko waya mungi wikala na bantu bamo kwesakana na mwatala “bulalelale”? (b) “Bulalelale” bwavwangamo ñanyi byubilo, kabiji bena Kilishitu bakonsha ‘kuchina bulalelale’ byepi?
14 Kuyuka nako kwanema bingi. Kuba twachina bulalelale bulongo umvwe kechi twayuka byo bulumbulula ne. Bamo mu ino ntanda lelo jino kechi bayuka “bulalelale” byo bulumbulula ne. Balanguluka amba kijitu bulongo kupwisha nzala yabo ya ku maulu nangwa kya kuba kechi baji mu masongola ne, kikulutu amba kechi babena kwilaala mu jishinda jine mokyafwainwa kwikela ne. Nangwatu bipamo byaketekelwa bitala pa bumi bwa bantu bikwasha banyike babakazhi kubula kwikala na memi a kubula kukeba, bitundaika bakyanyike kwilaala mu jishinda ja kuba’mba mwanamukazhi kechi wakonsha kwimita ne. Luno lutundaiko kine lwaya mungi. Kuchinuzhuka kwimita kwa bantu babula mu masongola kechi ko kuba’mba babena kulama byubilo byawama ne, kabiji nangwatu kyambo kya “bulalelale” kechi kilumbululatu kintu kimo ne.
15 Kyambo kya Kingiliki kya por·neiʹa, kyatuntululwa’mba “bulalelale,” kilumbulula bintu byavula bingi. Kilumbulula kwilaala kwa bantu babula kwisongola kabiji kyatala mu kwingijishiwa kwa bibese bya lusemo mu jishinda jabula kufwainwa. Byubilo bya por·neiʹa byavwangamo, kufyompa kibese kya lusemo kya mwanamulume, kutwezha kibese kya lusemo kya mwanamulume mulupukila malabishi, ne kusuka muntu mukwabo—bino byubilo byubiwa javula mu bishimikwa mobobila bupite. Bantu balanguluka amba bino byubilo kechi “bulalelale” ne, bebepatu abo bene, kabiji bafwa mu kakose ka kwa Satana. (2 Timoti 2:26) Kunungapo, kwikala na byubilo byawama kulumbulula byavula, kechi kuchinuzhukatu byubilo bya bulalelale byonka ne. Pa kuba’mba ‘tuchine bulalelale’ twafwainwa kwamukako ku byubilo byonse bya bulalelale ne bya bunya byakonsha kwitulengela kwitwezha mu bundengamambo bwa por·neiʹa. (Efisesa 4:19) Mu kuba kino, twakonsha kutwajijila kwikala bantu ba byubilo byawama.
Chinuzhukai Kusengula Kubi
16. Kusengula kwa kwimwesha butemwe kwakonsha kubiwa pakachi ka bantu baji byepi, kabiji ñanyi kya kumwenako kya mu Binembelo kyalumbulula kino?
16 Pa kuba’mba tutwajijile kwikala bantu ba byubilo byawama, kintu kya bubiji kyo twafwainwa kuchinuzhuka ke kusengula kubi. Bamo bakonsha kwamba’mba kusengula kujitu bulongo, kabiji kisangajimbwe pakachi ka mwanamulume ne mwanamukazhi. Kya kine, kwikala kimye kya kusengula pakachi ka bantu befwalama. Ba Izaka ne Libeka bebamwene ‘kasa bakaya’ pamo, kabiji kyamwekeshetu patoka kuba’mba kechi bajinga ba mwana na muntu ne. (Ntendekelo 26:7-9) Bajinga ba mulume ne mukazhi. Misambo ya butemwe bwabo yajinga yafwainwa. Kusengula kubi ke kintu kyapusana.
17. Kusengula kubi ko kuba ka, kabiji luno lukatazho lwakonsha kupwa byepi?
17 Kusengula kubi kwakonsha kulumbululwa kuba’mba: Kwijongaula kwa mwanamulume ne mwanamukazhi sababula mulanguluko wa kutwela mu masongola. Bantu ke bilengwa bimo byalengwa mu jishinda ja kukumya. Onkao mambo kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, kuji mashinda avula a kusengwilamo, amo kechi amweka ne kumweka ku bavula amba muntu ubena kusengula ne. (Byambo bya Mana 30:18, 19) Kabiji mizhilo yakukanjikizha bantu kechi yakonsha kupwisha luno lukatazho ne. Onkao mambo, kintu kyanema kukila pa mizhilo kikebewa, ko kuba’mba kwipalanguzha muntu mwine mu bukishinka, ne kwingijisha mafunde a mu Baibolo na jiwi janji ja muchima.
18. Kika kilengela bamo kusengula, kabiji mambo ka kusengula kubi kyo kwatamina?
18 Umvwe mu bukishinka twipalanguzha atwe bene, kine twakonsha kutana kuba’mba atweba bamo tumvwa bingi bulongo kusengula na mwanamukazhi nangwa na mwanamulume. Byo byo kikala. Pano bino, nanchi tusengula mu kukeba kumwesha uno muteeto nyi—kukebatu kwisangajika atweba bene nangwa kukeba kumona mukwenu naye byo akonsha kumvwa nyi? Umvwe byo byo kikala, abya tulangulukapo lukatazho lwakonsha kufumamo nyi? Kya kumwenako, Byambo bya Mana 13:12 byamba’mba: “Akya kyo baketekela inge kyabanda kumweka kikozha muchima.” Umvwe na nshiji ketusengule na muntu, kampepo kuba twayuka bulongo byo twamulengela awo muntu kumvwa pa kusengula nanji ne. Aye kana wa mulume nangwa wa mukazhi wakonsha kutendeka kulanguluka kutwela mu busambe nenu kabiji kampe ne bya kukesongola kulutwe. Kubula kubila muntu kintu kyoatengejilenga kukozha bingi ku muchima. (Byambo bya Mana 18:14) Kukaisha milanguluko ya muntu kya nshiji ke kintu kimo kyatama bingi.
19. Kusengula kubi kwakonsha konauna masongola a bena Kilishitu byepi?
19 Kabiji kyanema bingi ku bantu baji mu masongola kumona kuba’mba nabo bezhikijila ku kusengula kubi. Kusengula na mwanamulume nangwa mwanamukazhi uji mu masongola nakyo kyatama bingi. Kya bulanda ke kya kuba’mba, bena Kilishitu bamo balondela bubela bwa kuba’mba kijitu bulongo kusengula na banabalume nangwa banabakazhi bakwabotu babula bena kwabo. Bamo besamba na bantu bo babena kusengula nabo biji ku muchima wabo, kabiji ne kwisamba bintu bimo byanema byo babula kwisambapo na bena kwabo. Kifumamo, ke kya kuba’mba kusengula kwa uno musango kulengela bavula kubindankana mibiji ne konauna masongola abo. Bena Kilishitu baji mu masongola boba bingi bulongo kuvuluka lujimuno lwa kwa Yesu lwaamba pa mambo a bukende, amba butendekela mu muchima. (Mateo 5:28) Onkao mambo, twayai tulamenga muchima ne kuchinuzhuka bintu byakonsha kuleta malwa a uno mutundu.
20. Twakonsha kwibikangako byepi na ngovu kutwajijila na byubilo byetu byawama?
20 Ano moba kechi kyapela kwikala na byubilo byawama mu ino ntanda yatama ne. Nangwa byonkabyo, vulukai kuba’mba kyapela bingi kwikala na byubilo byawama, kukila kutendeka jibiji kwikala nabyo umvwe twibisankilapo. Kya kine, Yehoba wakonsha ‘kwibalekelako mambo abo onsetu’ ne kwibabingisha aba balapila mu bukine kuleka byubilo byabo byatama. (Isaya 55:7) Pano bino, kechi wibamunako bantu boba byubilo byatama ku malwa afumamo ne. Malwa afumamo akonsha kuyanjisha muntu pa myaka yavula bingi nangwa mu bwikalo bwanji bonsetu. (2 Samwela 12:9-12) Onkao mambo, ibikishaingako na ngovu kutwajijila na byubilo byawama kupichila mu kulama muchima wenu. Monai amba kwikala wa butooto, wa byubilo byawama byaitabilwa kwi Yehoba Lesa, ke kintu kimo kyanema bingi kyo mwabula kufwainwa kweseka nangwa pachechetu kusankilapo ne!
Musakukumbula’mba Ka?
• Byubilo byawama byo bika, kabiji mambo ka o byanemena?
• Twakonsha kulama byepi muchima wetu bulongo?
• Kika kyavwangwamo mu kuchinuzhuka bulalelale?
• Mambo ka o twafwainwa kuchinuzhukila kusengula kubi?
[Kipikichala pa peja 11]
Motoka yakonsha kwipayañana umvwe ne kwiyendesha bulongo ne
[Kipikichala pa peja 12]
Kika kyakonsha kumwekana umvwe twalengulula lujimuno?
[Kipikichala pa peja 13]
Busambe bwawama buleta lusekelo kabiji bunemeka Lesa