‘Kino Kikekala Kwi Anweba Ke Kya Kuvulukilako’
“Jino juba jikekala kwi anweba ke ja kuvulukilako; mukejilama ke ja kujilamo kijilo kya Yehoba.”—LUPU. 12:14.
MWAKONSHA KULUMBULULA NYI?
Bena Isalela banengezhezhe byepi Kijiilo kya Lupitailo kitanshi mu Ijipita?
Ñanyi kimye Yesu ne batumwa banji kyo baikele na Kijiilo kya Lupitailo kyapeleleko, kabiji ñanyi bintu byamwekele panyuma ya kino pa jonkaja juba?
Ñanyi bintu byanema byo twakonsha kufunjilako ku Kijiilo kya Lupitailo kitanshi ne ku mashimikila aji mu buku wa Kulupuka?
1, 2. Ñanyi juba bena Kilishitu jo bafwainwa kuvulukanga, kabiji mambo ka?
UMVWE mwalanguluka pa moba o bavuluka, jepi jiya bukiji mu milanguluko yenu? Baji mu masongola bakonsha kuvuluka juba ja masongola abo. Bakwabo bakonsha kuvuluka juba jamwekejilepo bintu byanema mu kyalo kyabo, nabiji kimye kyatambwile kyalo kyabo bwana bwa bene. Nanchi mwijiyuka juba ja mukoka wa bantu jo bavuluka kukila pa myaka 3,500 nyi?
2 Jino juba jayukanyikwa’mba Kijiilo kya Lupitailo. Kino kijiilo kyatendekele kimye kyafumine bena Isalela mu buzha mu kyalo kya Ijipita. Kino kijiilo kyanema bingi kwi anweba. Mambo ka? Mambo kyakunza bintu byanema mu bwikalo bwenu. Bino mwakonsha kulanguluka’mba, ‘Kijiilo kya Lupitailo, kyajinga kya Bayudea, pano amiwa kechi ne Muyudea ne. Pano mambo ka o nafwainwa kuvulukilanga jino juba?’ Mukumbu wa buno bwipuzho utanwa mu bino byambo bya kuba’mba: “Kilishitu kijiilo kyetu kya lupitailo, walambwilwe.” (1 Ko. 5:7) Pa kuba’mba tumvwishe buneme bwa buno bukine, twafwainwa kuyuka byaikalanga kino Kijiilo kya Lupitailo kya Bayudea ne kuyuka byo kyaswañana na mukambizho ye bakambizha bena Kilishitu bonse.
MAMBO KA BENA ISALELA O BAIKELANGA NA KIJIILO KYA LUPITAILO?
3, 4. Ñanyi bintu byamwekele Kijiilo kya Lupitailo kitanshi saka kikyangye kwikalako?
3 Kuzhokoloka ntanda yonse bantu bavula babula Bayudea bayuka byamwekele juba ja Kijiilo kya Lupitailo kitanshi saka jikyangye kufika. Kampe bakitangapo kala bino mu buku wa mu Baibolo wa Kulupuka, nangwa bakibabulapo jino jishimikila ku bantu, nangwa kampe bakitambapo kala filimu waamba pa bino.
4 Bena Isalela byo bajinga bazha mu Ijipita pa myaka yavula, Yehoba watumine Mosesa ne kolojanji Alona kwi Felo na kumwambila kuba’mba akasulule bantu banji. Bino Felo wajinga kalama wa bena Ijipita witotele bingi kya kuba kechi wibakasulwile ne, kino kyalengejile Yehoba kuleta myalo yapusana pusana jikumi pa bena Ijipita. Kyapeleleko Yehoba watumine mwalo wa bujikumi waipaile babeji ba bena Ijipita, kino kyalengejile Felo kukasulula bena Isalela.—Lupu. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.
5. Bena Isalela bebakambizhe kuba ka saka bakyangye kwibakasulula? (Monai kipikichala kitanshi.)
5 Ñanyi bintu bena Isalela byo baubile saka bakyangye kufuma mu buzha? Mu 1513 B.C.E., kimye kya mwela wa mebele, mu ñondo wa Abibi, ye batatwile kutela’mba Nisanyi,a Lesa waambijile bena Isalela kuba’mba pa juba ja bujikumi mu yenka wa ñondo, bakatatule kunengezha kijiilo. Akya kijiilo kyaikeleko pa Nisanyi 14. Aja juba jatendekele mabanga kufika mabanga a juba jalondejilepo. Abino Bahebelu byobyo babalanga moba. Pa Nisanyi 14, kisemi kimo kimo kyaipaile mukooko mulume nangwa (mbuzhi) ne kushinga mashi amo pa mashiki a kibelo kya ku nzubo ne pa jipulanga ja peulu ya kibelo. (Lupu. 12:3-7, 22, 23) Bisemi byasokele nyama ne kuja pamo na bashinkwa bakubula mbizho ne binunka bulongo. Malaika wa Lesa waishile ne kwipaya babeji ba bena Ijipita, pakuba baana ba bena Isalela balukokelo kechi wibepaile ne. Kino kyalengejile bena Isalela kwibakasula mu buzha.—Lupu. 12:8-13, 29-32.
6. Bantu ba Lesa bamonanga byepi juba ja Kijiilo kya Lupitailo?
6 Bena Isalela bavulukanga juba Lesa jo ebafumishe mu buzha mu Ijipita. Lesa wibambijile’mba: “Jino juba jikekala kwi anweba ke ja kuvulukilako; mukejilama ke ja kujilamo kijilo kya Yehoba; mukejilamanga ke jilamuna ja myaka mu bisemi byenu byonse bya kulutwe.” Byo bapwishishe kino kijiilo pa Nisanyi 14, palondejile kijiilo kikwabo kya bashinkwa bakubula mbizho kya moba atanu na abiji. Pa Nisanyi 14 jo jajinga juba paikejile kijiilo kya lupitailo, bino jizhina ja kuba’mba Kijiilo kya Lupitailo kilumbulula moba atanu na asatu o bajiilangamo bijiilo. (Lupu. 12:14-17; Luka 22:1; Yoa. 18:28; 19:14) Jino jo ja jinga juba jo bakambizhe bena Isalela kuvulukanga pa mwaka pa mwaka.—2 Moba 8:13.
7. Ñanyi kintu Yesu kyo atendekeshe panyuma ya Kijiilo kya Lupitailo kyapeleleko?
7 Byo bajinga Bayudea, Yesu ne batumwa banji balondelanga Mizhilo ya Mosesa, kabiji nabo bavulukanga kino Kijiilo kya Lupitailo pa mwaka pa mwaka. (Mat. 26:17-19) Kino kyo kimye kyapeleleko kuba bino, Yesu popo atendekeshe Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kyo abujile baana banji ba bwanga kuba’mba bakekivulukenga pa mwaka pa mwaka. Pano ñanyi juba jo bafwainwe kuvulukanga kino?
KIJIILO KYA NKAMBO KYA MABANGA KYAIKALANGAKO ÑANYI JUBA?
8. Kulanguluka pa Kijiilo kya Lupitailo ne pa Kijiilo kya Nkambo kya mabanga, kwakonsha kwitulengela kwipuzha ñanyi bwipuzho?
8 Yesu wabujile batumwa banji bya kuba pa Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga panyuma ya kupwisha kuja nabo Kijiilo kya Lupitailo. Onkao mambo, Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga kyajingako pa jonkaja juba ja Kijiilo kya Lupitailo. Mwafwainwa mumonapo lupusano pa moba Bayudea o bavulukilangamo Kijiilo kya Lupitailo na makalenda a ano moba. Pakonsha kwikala lupusano lwa juba jimo nangwa moba avula na po twakonsha kuvulukila lufu lwa Kilishitu. Pano mambo ka kyo paikela lupusano? Lubaji lumo lwa uno mukumbu, mwavwangwa ne mukambizho Lesa ye apele bena Isalela. Panyuma ya kwamba amba “jibumba jonse ja bena Isalela jikapwila bakamwipaye” mwana mukooko, Mosesa watongwele kimye pa Nisanyi 14 kyo bafwainwe kuba bino.—Tangai Kulupuka 12:5, 6.
9. Kwesakana na Kulupuka 12:6, ñanyi kimye kyo bafwainwe kwipaya mwana mukooko? (Monai kakitenguluzha kaamba’mba “Ñanyi Kimye pa Joja Juba?”)
9 Mabuku atanshi atanu a mu Baibolo aamba pa kinembelo kya Kulupuka 12:6 kuba’mba bafwainwe kwipaya mwana mukooko “kimye kya muntuwa muntuwa.” Ma Baibolo avula aingijisha kino kyambo. Bino ma Baibolo akwabo kubikapotu ne wa Bayudea utelwa’mba Tanakh baingijisha kyonka kino kyambo kya kuba’mba “muntuwa muntuwa.” Kabiji ne ma Baibolotu akwabo nao aingijisha kino kyambo. Onkao mambo, mukooko bafwainwe kumwipaya pa kutendeka juba ja Nisanyi 14 kimye kya muntuwa muntuwa.
10. Kwesakana na byambapo bamo, ñanyi kimye kyo baipayanga mwana mukooko, kabiji kino kileta ñanyi bwipuzho?
10 Mu kuya kwa kimye, Bayudea bamo batendekele kulanguluka’mba pafwainwa papitanga kimye kyabaya bingi pa kuba’mba bapwishe kwipaya mikooko yonse yo batwalanga ku nzubo ya Lesa. Onkao mambo, baitabijile kuba’mba “kimye kya muntuwa muntuwa” kyatongolwa mu Kulupuka 12:6 kyaambilenga pa kupwa kwa juba ja Nisanyi 14, pa kimye kitendeka kulemba juba kufika ne byo jizhika. Inge byobyo kyaikalanga, pano ñanyi juba bena Isalela jo bajanga Kijiilo kya Lupitailo? Shayuka umo aye Jonathan Klawans, bafwainwe kuja ino mikooko pa Nisanyi 15. Bino waambile ne kuba’mba kino kechi bekyambapo mu buku wa mu Baibolo wa Kulupuka ne. Kabiji waambile’mba mabuku anembele bafunjishi ba Bayudea kechi aambapo pa byaikalanga Kijiilo kya Lupitailo mwaka wa 70 C.E. saka akyangye kufika ne. Uno ye wajinga mwaka ye baonawijilemo nzubo ya Lesa.
11. (a) Ñanyi kintu kyamwekejile Yesu pa juba ja Kijiilo kya Lupitailo mu 33 C.E.? (b) Mambo ka juba ja Nisanyi 15 mu 33 C.E. o bejitelejilenga amba “juba jikatampe” ja Sabado? (Monai tubyambo twamunshi.)
11 Ñanyi juba jo bajinga na Kijiilo kya Lupitailo mu 33 C.E.? Kyatendekele pa 13 mu ñondo wa Nisanyi kimye Yesu byo ambijile Petelo ne Yoano kuba’mba: “Yainga mukanengezhe kotusakujiila Kijiilo kya Lupitailo.” (Luka 22:7, 8) Kepo pa Kina pa Nisanyi 14 panyuma ya kuzhika juba Yesu popo ajile Kijiilo kya Lupitailo na batumwa banji. Panyuma ya kino kijiilo, wapele baana banji ba bwanga mikambizho ya kulondela pa Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga. (Luka 22:14, 15) Abwa bonka bufuku bamukwachile ne kumutotolwesha. Yesu bamupopele pa kichi kya lumanamo mute pepi na kushinkimana juba pa Nisanyi 14, kabiji jonkaja juba pa kulemba juba wafwile. (Yoa. 19:14) Onkao mambo, “Kilishitu kijiilo kyetu kya lupitailo, walambwilwe” pa jonka jino juba jo baipayilangapo mukooko wa pa Kijiilo kya Lupitailo. (1 Ko. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Jino juba ja Bayudea byo jailenga na kupwa, Yesu bamuzhikile juba ja pa Nisanyi 15 saka jikyangye kufika.b—Levi 23:5-7; Luka 23:54.
KYO TWAKONSHA KUFUNJILAKO KU KINO KIVULUKO
12, 13. Nga baana ba bena Isalela bavwangiwemo byepi pa juba ja Kijiilo kya Lupitailo?
12 Akilangulukai pa kintu kyamwekele mu Ijipita. Mosesa wabujile bantu kuba’mba bakavulukenga Kijiilo kya Lupitailo, kabiji bafwainwe kubanga kino “myaka ne myaka.” Pa mwaka pa mwaka pa Kijiilo kya Lupitailo baana baipuzhanga bansemi babo ene mambo o baikelanga na kino kijiilo. (Tangai Kulupuka 12:24-27; Mpitu. 6:20-23) Onkao mambo, juba ja Kijiilo kya Lupitailo jajinga juba “ja kuvulukilako,” baana jo bafunjilangako byavula.—Lupu. 12:14.
13 Kufuma ku kisemi kimo kufika ne ku kisemi kikwabo, bena Isalela bafunjishanga baana babo bintu byanema byamwekele pa Kijiilo kya Lupitailo. Kintu kimo kyo bebafunjishanga kyajinga kya kuba’mba, Yehoba uzhikijila bapopweshi banji. Baana bafunjile kuba’mba Yehoba koaji, ne kuba amba ke Lesa wata bingi muchima bantu banji kabiji wibazhikijila. Waubile kino kimye kyo azhikijile babeji ba bena Isalela “byo aipayile bena Ijipita” na mwalo wa bujikumi.
14. Ñanyi kintu kyanema bansemi bena Kilishitu kyo bafwainwa kufunjisha baana babo pa Kijiilo kya Lupitailo?
14 Bansemi bena Kilishitu bemukambizha kubulanga baana benu pa mwaka pa mwaka Kijiilo kya Lupitailo byo kilumbulula ne. Nangwa byonkabyo, nanchi mufunjisha baana benu kuba’mba Lesa uzhikijila bantu banji nyi? Abya mwibamwesha kuba’mba mwashiinwa amba ne luno Yehoba kine uzhikijila bantu banji nyi? (Sala. 27:11; Isa. 12:2) Nanchi muba bino na baana benu saka mwakasuluka nyi, inyi na bukaji? Kulumbulwila bulongo kisemi mwatala kino kukebalengela kuketekela mwi Yehoba.
15, 16. Kijiilo kya Lupitailo ne mashimikila aji mu Kulupuka kitango 12 kufika ku 15, bitufunjishapo ka pe Yehoba?
15 Lufunjisho lukwabo lo tufunjilako ku Kijiilo kya Lupitailo ke lwa kuba’mba Yehoba uzhikijila bakalume banji ne kwibapokolola. Akilangulukai byo kyajinga pa kuba’mba Yehoba apokolole bantu banji ku bena Ijipita. Bebatangijilenga ku jikumbi ja mulumbulumbu ja mujilo ku Kalunga Kachila. Kepo Yehoba aabenye mema pa Kalunga Kachila ne bena Isalela baabukile pa mushiji wauma kabiji bamwene mema byo alobeshe nzhita ya bena Ijipita. Kepo bena Isalela batotele Yehoba ne kwamba’mba: “Nsakumwimbila Yehoba . . . mbili ne wendapo wibataya mu kalunga ka mema. Yehoba bo bulume bwami, kabiji i ye ye ñimbila, mambo ye wampulusha.”—Lupu. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Sala. 136:11-15.
16 Umvwe muji na baana, nanchi mwibakwasha kuketekela mwi Yehoba ne kuyuka’mba ye Mupokolweshi nyi? Nanchi byo mufuukula ne byo mwamba bimwesha’mba mwashiinwa kya kine kuba’mba Yehoba ye mupokolweshi wenu ne kisemi kyenu nyi? Mwakonsha kwisambapo pa Kupopwela kwa Kisemi pa byambo biji mu Kulupuka kitango 12 kufika ku kitango 15, ne kwamba pa kishinka kya kuba’mba Yehoba wazhikijile bantu banji. Kabiji pa bimye bikwabo mwakonsha kwisamba pa kino kishinka kwingijisha byambo biji mu Byubilo 7:30-36 nangwa Danyela 3:16-18, 26-28. Atweba bonse, banyike ne bakulumpe twafwainwa kuyuka kuba’mba byonkatu Yehoba byo apokolwele bantu banji kala, ne atweba uketupokolola.—Tangai 1 Tesalonika 1:9, 10.
TWAFWAINWA KWIKIVULUKANGA
17, 18. Ki ka kiya mu milanguluko umvwe twalanguluka pa byo baingijishanga mashi pa Kijiilo kya Lupitailo?
17 Bena Kilishitu bakine kechi bavuluka Kijiilo kya Lupitailo ne. Mambo kyajinga lubaji lwa Mizhilo ya Mosesa, kabiji kechi tuji mu uno Muzhilo ne. (Loma 10:4; Kolo. 2:13-16) Pakuba tuvuluka lufu lwa Mwana Lesa. Bino twakonsha kufunjilako byavula ku byamwekele mu Ijipita pa Kijiilo kya Lupitailo.
18 Mashi o bashingile pa bibelo o alengejile babeji ba bena Isalela kupuluka. Lelo jino kechi tupana milambo ya banyama kwi Lesa pa juba ja Kijiilo kya Lupitailo nangwa pa bimyetu bikwabo ne. Bino kuji mulambo ye twafwainwa kupana pa kuba’mba tukekale na bumi bwa myaka ne myaka. Mutumwa Paulo wanembele’mba “kipwilo kya babeji ba Lesa banembwa mazhina abo mwiulu.” Kiji bino mambo ‘mashi’ a kwa Yesu aichikile o alengela kuba’mba bena Kilishitu bashingwa bakekale na bumi bwa myaka mwiulu. (Hebe. 12:23, 24) Bena Kilishitu baji na luketekelo lwa kwikala na bumi bwa myaka pano pa ntanda baketekela mu onka ano mashi. Atweba bonse twafwainwa kuvulukanga uno mulaye wa kuba’mba: “Monka mwayila kuvula kwa lusa lwa Lesa, byo apaine bukuzhi kupichila mu mashi a Mwananji, jishinda jitushinkukila ja kwitukuula, ko kuba amba mambo etu alekelwa.”—Efi. 1:7.
19. Byamwekele pa Kijiilo kya Lupitailo byakonsha kukosesha byepi luketekelo lwetu mu bungauzhi?
19 Byo baipaile mwana mukooko wa pa Kijiilo kya Lupitailo, bena Isalela bebambijile’mba kechi bakachimune kikupa kyanji nangwa kimotu ne. (Lupu. 12:46; Bala. 9:11, 12) Pano kyajinga byepi ku “Mwana mukooko wa Lesa” wipaine kwikala bukuzhi? (Yoa. 1:29) Bamupopele pamo na tupondo. Bayudea balombele luusa kwi Pilato kuba’mba bachimaune bikupa byo bano banabalume bo bapopele. Bakebelenga kuba’mba bafwe bukiji saka bakyangye kufika pa Nisanyi 15 pa juba pajinga ma Sabado abiji. Bashilikale bachimwine maulu a boba batupondo babiji, “bino, byo bafikile pe Yesu, bataine amba wafwa kala kabiji kechi bamuchimawine maulu ne.” (Yoa. 19:31-34) Byonkatu byo babujile kuchimuna bikupa bya mukooko wa pa Kijiilo kya Lupitailo, ne Yesu naye kechi bamuchimwine bikupa ne. Onkao mambo, mukooko wa pa Kijiilo kya Lupitailo wajinga “kimvule” kya kitapisho kya kwa Yesu kyo apaine pa Nisanyi 14, mu 33 C.E. (Hebe. 10:1) Kunungapo, kino kyafikizhe byambo biji mu Salamo 34:20, kabiji kyafwainwa kukosesha luketekelo lwetu mu bungauzhi.
20. Ñanyi lupusano luji pa Kijiilo kya Lupitailo ne Kijiilo Nkambo kya Mabanga?
20 Bino paji lupusano pa Kijiilo kya Lupitailo ne Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga. Kino kimwesha kuba’mba Kijiilo kya Lupitailo kyaikalanga na Bayudea kechi kyaimenejilengako kijiilo Kilishitu kyo akambizhe baana banji ba bwanga kuba’mba bakobenga pa kuvuluka lufu lwanji ne. Kunyuma mu Ijipita, bena Isalela bajile nyama ya mukooko, bino kechi bajile mashi ne. Kino kyapusana na byaambijile Yesu baana banji ba bwanga kuba. Waambile’mba aba bo akalama nabo “mu bufumu bwa Lesa,” bafwainwa kujako ku shinkwa ne kutomako binyu, bimenako mubiji wanji ne mashi anji. Tukafunda byavula mu mutwe walondelapo.—Mako 14:22-25.
21. Mambo ka o kyanemena kuyuka byaikalanga Kijiilo kya Lupitailo?
21 Nangwa byonkabyo, Kijiilo kya Lupitailo ke kintu kyanema bingi Lesa kyo aubile na bena Isalela, kabiji ne atweba twakosha kufunjilako bintu byanema bingi. Nangwa kya kuba Bayudea bo ‘bavulukanga’ Kijiilo kya Lupitailo, bino ne atweba bena Kilishitu twafwainwa kuyuka byo kyaubiwanga ne kufunjilako byavula mambo biji mu “Binembelo byonse byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi wa Lesa.”—2 Timo. 3:16.
[Tubyambo twa mushi]
a Ñondo mutanshi mu kalenda wa Kihebelu bamutelanga’mba Abibi. Bino bena Isalela byo bafumine mu buzha mu Babilona batendekele kumutela’mba Nisanyi. Onkao mambo, mu uno mutwe tusakwingijisha jizhina ja Nisanyi.
b Panyuma ya Kijiilo kya Lupitailo, pa Nisanyi 15 jo janga juba jitanshi ja Kijiilo kya Bashinkwa Bakubula Mbizho, kabiji jino juba jaikalangako pa sabado. Mu 33 C E., pa Nisanyi 15 pajinga pa Sabado (pa Kibelushi) patendekela mulungu. Na mambo a kuba’mba ano ma Sabado onse abiji aikeleko pa juba jimo mu yewa mwaka, aja juba batendekele kwijitela’mba “juba jikatampe” ja Sabado.—Tangai Yoano 19:31, 42.
[Kitenguluzha pa peja 19]
ÑANYI KIMYE PA JOJA JUBA?
Shayuka umo Muyudea aye Marcus Kalisch (wajingako mu 1828 kufika mu 1885) wanembele’mba: “Uno mulanguluko ne Ebn Ezra [mufunjishi mwina Spain wayukanyikwa bingi wajingako kutendeka mu 1092 kufika mu 1167] naye wamwambilepo amba: ‘Mabanga aji pabiji, atanshi apa kuzhika juba, akwabo apa kimye kileka kumweka kyeya ku makumbi; pano pakachi ka bino bimye bibiji paji nobe jiola jimo ne maminiti 20; kino kimye kya muntuwa muntuwa kyo kyaswa bantu bavula kuba’mba kya kine kabiji amba byo byayukile ne bena Kalaite ne bena Samaliya.” Byambo bya kuba’mba mwana mukooko bamwipayanga pa kutendeka juba ja Nisanyi 14 byakwatankana na byo bakambizhe bena Isalela mu Mpitulukilo ya mu mizhilo 16:6 kuba’mba, bakatapishenga “kitapisho kya Lupitailo” kimye kya ‘mabanga, ponka pa kuzhika juba, mu kyonkakya kimye kya mwaka kyo bafumine mu Ijipita.’—Lupu. 30:8; Bala. 9:3-5, 11.
[Kipikichala pa peja 20]
Ñanyi bintu byo mwafwainwa kufunjisha baana benu pa Kijiilo kya Lupitailo? (Monai jifuka 14)