Mambo a Yehoba Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Ntendekelo—I
“NTENDEKELO” kilumbulula amba “ntatwilo,” nangwa’mba “kusemwa.” Jino ke jizhina jafwainwa bingi buku washimikizha bya mwiulu byo byaishile kwikalako, ntanda byo yanengezhiwe amba pekalenga bantu, kabiji ne bantu byo batendekele kwikalapo. Mosesa wanembele uno buku mu kiselebwa kya Sinai, kabiji kyamweka wapwishishe kumunemba mu 1512 B.C.E.
Buku wa Ntendekelo witubula ntanda yajingako Muyulo saka akyangye kwikalako, byamwekele panyuma ya Muyulo, kabiji ne Yehoba Lesa byoaubilenga na Abalahama, Izaka, Yakoba ne Yosefwa. Uno mutwe usakwamba pa bishinka bikatampe kufuma mu Ntendekelo 1:1–11:9, kufika ne ku kimye Yehoba kyoatendekele kwingila na mushakulu Abalahama.
NTANDA YAJINGAKO MUYULO SAKA AKYANGYE KWIKALAKO
Byambo bya kushinkwila bya Ntendekelo bya kuba’mba “mu ntendekelo,” bitongola myaka nobe kajo yabula kuyukanyikwa. Bintu byaubiwe mu “moba” a lulengelo atanu na jimo, nangwa’mba kimye kya mingilo iikajila ya kulenga bintu, byalumbululwa byonka byo byafwainwe kumweka ku muntu umvwe kya kuba wajingako panopantanda saebimona. Ku mpelo ya juba ja butanu na jimo, Lesa wabumbile muntu. Nangwa kya kuba Paladisa palutwe kacheche waonaikile na mambo a milengulwila ya muntu, Yehoba wapaine luketekelo. Bungauzhi butanshi bwa mu Baibolo bwamba pa “lukunwa” (NW) ukafumyapo bintu bifuma mu bundengamambo ne kumufumpa Satana ku mutwe.
Mu myaka 1,600 yalondejilepo, Satana wakonsheshe kufumya bantu bonse kwi Lesa kufumyakotu bantu ba lwitabilo nabiji Abela, Enoka, ne Nowa. Kya kumwenako, Kaina waipaile nkasanji waoloka aye Abela. “Bantu batatwile kwita pa jizhina ja Yehoba” kyamweka mu jishinda ja kwijizhilulula. Byoamwesheshenga byubilo bya bumbanzhi bwajingako mu oa moba, Lameki wanembele nsansawilo mo etotelenga pa nsongwalume ye aipayile kwikangaizha’mba wamwipayile kukeba’mba elamwine. Byubilo byatamine bingi kimye bamalaika babula lukokelo kyo basongwele banabakazhi ne kusema babiyangala bajinga bambanzhi batelwa amba Banefile. Nangwa byonkabyo, Nowa muntu wa lwitabilo wafiikile bwato, ne kujimunako bantu na kuchinchika pa mambo a Muyulo, kabiji aye ne kisemi kyanji bapulukile lolwa lonaiko.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:16—Nga Lesa wakonsheshe kusamisha byepi kyeya pa juba jitanshi umvwe kya kuba’mba byeya byalengelwe pa juba ja buna? Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba ‘kulenga’ mu vesi 16 kechi kiji pamo na kyambo kya “kubumba” kyaingijishiwa mu Ntendekelo 1:1, 21, 27, NW ne. “Bya mwiulu” abyo byavwangamo ne byeya byalengelwe kala keene “juba jitanshi” saka jikyangye ne kutendekatu ne. Pano bino kyeya kyabyo kechi kyatulankene kufika panopantanda ne. Pa juba jitanshi “kyeya kyamwekele” mambo a kuba kyeya kyashishipela kyatulankene mu makumbi ne kumweka panopantanda. Mu jino jishinda, ntanda pa kuzhokoloka yatendekele kwikala na mute ne bufuku. (Ntendekelo 1:1-3, 5) Pano bino, masulo ene a kyo kya kyeya kechi amwekelenga panopantanda ne. Bino pa juba ja buna ja lulengelo, paubiwe lupimpu lukatampe bingi. Juba, ñondo, ne tubangabanga pano byasamine ‘amba bipanenga kyeya panopantanda.’ (Ntendekelo 1:17) ‘Lesa wibilengele’ mu kuba’mba pano bimwekenga panopantanda.
3:8—Nanchi Yehoba Lesa waambanga na Adama Luntunanwa nyi? Baibolo imwesha kuba’mba kimye Lesa kyo aambanga na bantu, javula waambanga nabo kupichila mwi malaika. (Ntendekelo 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Mitonyi 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Mwananji yeatemwisha aye utelwa’mba “Mambo” ye wajinga ñambi wanji mukatampe wa kumwambilako. (Yoano 1:1) Mu jishinda jimotu Lesa waambanga kwi Adama ne Evwa kupichila mwi aye “Mambo.”—Ntendekelo 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Mu ñanyi jishinda mushiji moafingijilwe, kabiji kufika kimye ka? Kufingwa kwa mushiji kwalumbulwile’mba pano kikatazhanga bingi pa kumujima. Baana ba kwa Adama bo bamwenenga luno lukatazho lwa kufingwa kwa mushiji wamenene miba ne nseku kya kuba shanja Nowa, aye Lameki waambile’mba “mingilo yakosa ya maboko etu yo twamona na mambo a mushiji ye afingile Yehoba.” (Ntendekelo 5:29) Panyuma ya muyulo, Yehoba wapesheshe Nowa ne baana banji, ne kwibabula nkebelo Yanji ya kuba’mba bayuzhe ntanda. (Ntendekelo 9:1) Jifingo ja Lesa jo afingile mushiji jafumishiwepo.—Ntendekelo 13:10.
4:15—Nga Yehoba ‘wabikile byepi kayukilo pe Kaina’? Baibolo kechi yaambapo’mba kayukilo kabikilwe pa mubiji wa kwa Kaina ne. Kano kayukilo kyamweka kajinga mukambizho wakosele bingi wayukanyikilwe ku bantu ye balondelanga wa kuchina kumwipaya na mambo a kushinkanya nanji.
4:17—Kaina wafumishe kwepi mukazhanji? Adama ‘wasemene baana bakwabo babalume ne babakazhi.’ (Ntendekelo 5:4) Kaina wasongwele nyenga yanji nangwa kampe wasongwele mwipwa wanji. Mu kupita kwa kimye, Mizhilo ya Lesa ku bena Isalela kechi yaitabizhe muntu kusongola nyenga yanji ne.—Bena Levi 18:9.
5:24—Mu ñanyi jishinda Lesa mo a ‘mutwajile Enoka’? Enoka wafwainwa wajinga mu kizumba kya kukeba kumwipaya, bino Lesa kechi waswishishe’mba balwanyi banji bamumanyike ne. Mutumwa Paulo wanembele’mba: ‘Enoka watuntulwilwe amba wakafwa.’ (Bahebelu 11:5) Kino kechi kilumbulula amba Lesa wamutwajile mwiulu, mo ayile na kwikala ne. Yesu ye wajinga mutanshi kukanjila mwiulu. (Yoano 3:13; Bahebelu 6:19, 20) Enoka byo ‘atuntulwilwe amba wakafwa’ kyakonsha kulumbulula amba Lesa wamulajikile mu tulo twa bungauzhi ne kuchibankanya bumi bwanji byoakijinga mu tulo. Mu tuno tulo, Enoka kechi wamanamine nangwa “kufwa” ku maboko a balwanyi banji ne.
6:6—Mu ñanyi mulanguluko mo kyakonsha kwambiwa’mba Yehoba “kyamubishe bulanda” na mambo a kulenga bantu? Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba “kyamubishe bulanda” kilumbulula kwalula ndangulukilo nangwa nkebelo. Yehoba waoloka, onkao mambo, kechi watamishe pa kulenga bantu ne. Nangwa byonkabyo, waalwile ndangulukilo na mambo a bubi bwa kisemi kyajingako muyulo saka akyangye kwikalako. Lesa waalwile ndangulukilo yanji ya Bumulenga ne kwikala na ya monaushi wa kwibonauna mambo kyamufichile ku muchima na bubi bwabo. Byo apulwishepo bantu bamo kimwesha kuba’mba bulanda bwanji bwajingatu pa boba baalukile ke babi.—2 Petelo 2:5, 9.
7:2—Kika kyajinga kishina kya kuyukilako banyama babula muzhilo ne ba muzhilo? Kishina kya kuyukilako bano banyama kyamweka kyatongwelenga bitapisho byaingijishiwanga mu mpopwelo, kechi banyama bafwainwa kujiwa ne babula kufwainwa ne. Muyulo byoaji ukyangye kwiya, bantu kechi bajanga nyama ne. Kutongola nyama amba wa “muzhilo” ne “wabula muzhilo” kwajingakotu mu Mizhilo ya Mosesa, kabiji bino bizhila byapwile kimye kyo yapwile. (Byubilo 10:9-16; Efisesa 2:15) Kyamweka Nowa wayukile banyama bafwainwa kutapisha pa kupopwela Yehoba. Aku ulupukatu mu bwato, “watungile kyakusokelapo bitapisho kwi Yehoba. Kabiji wapatwilepo ku mitundu yonse ya banyama babula muzhilo ne bañonyi babula muzhilo ne kulambula milambo ya kusoka pa kyakusokelapo.”—Ntendekelo 8:20.
7:11—Nga mema a Muyulo walobeshe ntanda yonse afumine pi? Pa “juba” ja bubiji ja lulengelo, kimye kyalengelwe “mpunzha” ya lwelele uji peulu ya ino ntanda, kwajinga mema “munshi ya mpunzha” kabiji kwajinga ne mema “peulu ya mpunzha.” (Ntendekelo 1:6, 7) Mema ajinga “munshi” ke oa aikejile jimo panopantanda. Mema ajinga “peulu” lwajinga luuya lukatampe lwajinga peulu ya ntanda, lwaishile kwikala ke “kalunga kakatampe ka mema.” Ae mema o anokejile panopantanda mu moba a Nowa.
Lufunjisho Kotuji:
1:26.Bantu byo balengelwe mu kipasha kya Lesa, baji na bulume bwa kumwesha byubilo bya Lesa. Ee kine, twafwainwa kwikala na bino byubilo nabiji butemwe, lusa, buwame, ne butekanye, kumwesha biji Lesa witulengele.
2:22-24.Masongola ke lunengezho lwa Lesa. Mfungwa ya masongola ya kikupu kabiji yazhila. Mwanamulume ye mutwe wa kisemi.
3:-1-5, 16-23.Lusekelo lwetu lwaimena pa kuyuka bumfumu bwa Yehoba mu bwikalo bwetu.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23.Byambo bya Lesa kimye kyonse bikala bya kine.
4:3-7.Yehoba wasekejile na mulambo wa kwa Abela mambo wajinga muntu waoloka wa lwitabilo. (Bahebelu 11:4) Bino kwesakana na byubilo byanji byo byamwesheshe, Kaina kechi wajinga na lwitabilo ne. Mingilo yanji yatamine, yajinga ya kichima, lupato, ne bumbanzhi. (1 Yoano 3:12) Kabiji, wamweka kechi wateshesheko maana ku mulambo wanji ne, kabiji wamulambwiletu amba kikulu kulambula. Nanchi bitapisho byetu bya kutota Yehoba kechi byafwainwa kwikala bya na muchima yense satuji na milanguluko ne byubilo byawama nenyi?
6:22.Nangwa kya kuba’mba papichile myaka yavula pa kufiika bwato, Nowa waubijiletu monka mwakambizhe Lesa. Mu jino jishinda, Nowa ne kisemi kyanji bapulukile yewa Muyulo. Yehoba wamba kwi atweba kupichila mu Byambo byanji byanembwa kabiji ne kwitutangijila kupichila mu jibumba janji. Tumwenamo mfweto umvwe ke tumvwine.
7:21-24.Yehoba kechi onawina pamo baoloka na babi ne.
BANTU BATWELA MU KIMYE KIKWABO
Panyuma ya ntanda yalobele na muyulo, bantu batwelele mu kimye kikwabo. Bantu bapewe lūsa lwa kuja nyama bino na mukambizho wa kubula kuja mashi. Yehoba waswishishe kwipaya muntu umvwe waipayañana, kabiji wabikileko ne lulayañano lwa kakongolo, kulaya’mba kechi ukaleta Muyulo mukwabo ne. Baana basatu ba kwa Nowa baikele ke bashakulu ba bantu bonse, pano bino munkanununa wanji aye Nimalode waikele ke “kibinda wa bukikakashi ku meso a Yehoba.” Mu kifulo kya kuba’mba bapalelemo bayuzhe ntanda, bantu bafuukwile kutunga muzhi utelwa amba Babela ne kyamba amba batumbalale. Milanguluko yabo beyichibankenye kimye Yehoba kyo avulañenye mulaka wabo ne kwibapalañenya monse mwapela ntanda.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
8:11—Umvwe bichi byaonaikile na Muyulo, nga nkunda wafumishe kwepi jibula ja olivi? Kyakonsha kwikela mubiji. Kichi kya olivi byo kiji kichi kyakosa, kampe kyashajile saka kijitu kyumi mu mema pa bañondo bamo mu kimye kya Muyulo. Kimye kyaumine mema a muyulo, kichi kya olivi kyaibijile mu mema kyafwainwa kyashajile patoka pa mushiji wauma ne kwikala na mabula. Kabiji jibula ja olivi jasendele nkunda kutwala kwi Nowa kampe jafumine ku kakichi kamenene katataka panyuma ya kuba mema a muyulo auma.
9:20-25—Mambo ka Nowa o afingijile Kenana? Kyamweka Kenana watamishe kwi nkambo yanji Nowa. Nangwa kya kuba Hama aye shanja Kenana wamwene kino, kafwako kyoaubilepo ne, wakambilenga ano mambo ku bakwabo. Bino baana ba kwa Nowa bakwabo babiji, Shema ne Yafeta bamuvwetele shabo. Na mambo a kino bebapeshawijile, bino Kenana wafingilwe, kabiji Hama wamanamine na mambo a bumvu bwamuletejile mwananji.
10:25—Ntanda ‘yaabene’ byepi mu moba a kwa Pelega? Pelega waikeleko kufuma mu 2269 kufika mu 2030 B.C.E. Kyajinga mu “moba anji” Yehoba mo aletele mabano akatampe kupichila mu kuvulañanya mulaka wa bantungi batungilenga Babela kabiji ne kwibapalañenya monse mwapela ntanda. (Ntendekelo 11:9) Onkao mambo, ‘ntanda [nangwa’mba bantu panopantanda] yaabene’ mu moba a kwa Pelega.
Lufunjisho Kotuji:
9:1; 11:9.Kafwako milanguluko nangwa ngovu ya bantu yafwainwa kukanya nkebelo ya Yehoba ne.
10:1-32.Mashimikila abiji abena kwamba pa kimye kyaji kikyangye kwiya Muyulo ne panyuma ya muyulo—byapitala 5 kufika ku 10—akwatankanya bantu bonse ku muntu mutanshi Adama, kupichila mu baana basatu ba kwa Nowa. Bena Asilya, bena Kalodeya, Bahebelu, bena Silya, ne bisaka bimo bya bena Alabya, ke baana ba kwa Shema. Bena Etiopya, bena Ijipita, bena Kenana ne bisaka bimo bya bena Africa ne bya bena Alabya ke baana ba kwa Hama. Ba Indo-Europeans ke baana ba kwa Yafeta. Bantu bonse ke balongo na balongo, kabiji Lesa wibamona’mba bonse basemwatu pamo. Buno bukine bwafwainwa kwitukwasha byo tumona ne byo tuba na bantu.
Mambo a Lesa Engila
Lubaji lutanshi lwa buku wa Ntendekelo luji na jishimikila jaluñama ja mpito ya bwikalo bwa bantu batanshi. Mu jino jishimikila, twikala na maana a kuyuka nkebelo ya Lesa yo abikijile bantu panopantanda. Byo kisangajikapo pa kumona’mba kafwako milangululo ya bantu nabiji yajingapo na Nimalode, yakonsha kulekesha kufikizhiwa kwa ino nkebelo ne!
Pa kutanga Baibolo kwa mulungu ne mulungu kwa kunengezhezha jimo Sukulu ya Mwingilo wa Teokalasi, kulanguluka pa byaambiwa mu kipungu kya kuba’mba “Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa” kukemukwasha kumvwisha bibese bimo byakatazha bya mu Binembelo. Byambo byaambiwapo mu “Lufunjisho kotuji” bikemumwesha byo mwakonsha kumwenamo mu kutanga Baibolo kwa mulungu ne mulungu. Umvwe kyakonsheka, byakonsha kwikala bishina mwakufumya bya kwamba pa jashi ja bibena kukebewa pa kipwilo, kimye kya Kupwila kwa Mwingilo. Ee kine, Mambo a Yehoba o omi, ne kwingila engila mu bwikalo bwetu.—Bahebelu 4:12.