Okuggumiza Ebigambo Ebiggyayo Amakulu

BW’OBA oyogera oba ng’osoma mu ddoboozi eriwulikika, tokoma ku kwatula bulungi bigambo, naye era osaanidde n’okuggumiza n’ebigambo ebiggyayo amakulu.

Okuggumiza mu ngeri eno, tekitegeeza kubaako bubeezi bigambo by’oggumiza. Wabula ebigambo byennyini ebiggyayo amakulu bye birina okuggumizibwa. Singa ebigambo ebitaggyayo makulu biggumizibwa, abakuwuliriza bayinza obutafuna makulu gennyini ag’ebyo by’oyogerako era kiyinza okuviirako ebirowoozo byabwe okuwugulibwa. Wadde nga by’oyogera biyinza okuba eby’omuganyulo, bw’otoggumiza bigambo biggyayo makulu, abakuwuliriza bayinza obutabiganyulwamu.

Oyinza okuggumiza ebigambo mu ngeri ezitali zimu, era ezimu ku ezo kisoboka okuzikozeseza awamu, gamba nga: okukangula ku ddoboozi, okwoleka enneewulira etuukana n’ebigambo by’oyogera, okukendeeza ku sipiidi gy’oyogererako, okusiriikiriramu nga tonnaba oba ng’omaze okwogera ebigambo by’oyagala okuggumiza, n’okukozesa ebitundu byo eby’omubiri ng’oyogera. Mu nnimi ezimu, oyinza okuggumiza ekintu ng’okyusa mu mpulikika y’eddoboozi. Osaanidde okwekenneenya obulungi by’ogenda okwogerako ng’osalawo engeri gy’onookozesa okuggumiza.

Ng’osalawo ebigambo ebisaanidde okuggumizibwa, lowooza ku bino wammanga. (1) Ebigambo ebirina okuggumizibwa mu sentensi tebisinziira ku bigambo birala biri mu sentensi eyo yokka, naye era ne ku sentensi endala eziriraanyeewo. (2) Oyinza okuggumiza ng’otandika ensonga endala oba ng’ogenda kukyusa mu ngeri gy’onnyonnyolamu. Era, okuggumiza kuyinza okulaga nti ofundikira ensonga gy’obadde onnyonnyola. (3) Waliwo ebigambo omwogezi by’ayinza okuggumiza okusobola okulaga engeri gy’atwalamu ensonga. (4) Era oyinza okuggumiza ebigambo ebimu okusobola okuggyayo ensonga enkulu.

Okusobola okuggumiza obulungi ebigambo ebiggyayo amakulu, omwogezi oba omuntu asoma mu lujjudde ateekwa okuba ng’ategeera bulungi by’agenda okwogera oba okusoma era ng’ayagala abamuwuliriza nabo babitegeere bulungi. Ku bikwata ku kuyigiriza okwaliwo mu kiseera kya Ezera, Nekkemiya 8:8 wagamba: ‘Ne basoma mu kitabo amateeka ga Katonda mu ddoboozi eriwulikika; ne bannyonnyola amakulu abantu basobole okutegeera ebisomeddwa.’ Kya lwatu nti abo abaasoma era ne bannyonnyola Amateeka ga Katonda baali bategeera bulungi obukulu bw’okuyamba ababawuliriza okutegeera ebyali bisomebwa, okubijjukira era n’okubikozesa mu bulamu bwabwe.

Kiki Ekiyinza Okuleetawo Ekizibu. Abantu abasinga obungi bwe baba banyumya n’abalala boogera mu ngeri etegeerekeka. Kyokka, bwe baba basoma ebintu ebyawandiikibwa omuntu omulala, kiyinza obutabanguyira kumanya bigambo oba nsonga za kuggumiza. Naye singa bategeera bulungi bye bagenda okusoma, baba basobola okuggumiza ebigambo ebiggyayo amakulu. Ekyo kyetaagisa okutegeka obulungi. N’olwekyo, bw’obaako ne by’ogenda okusomera abalala, bitegeke bulungi.

Abantu abamu babaako ebigambo bye baggumiza ‘buli luvannyuma lwa kaseera’ ne we kiteetaagisiza mu kifo ky’okuggumiza ebyo byokka ebiggyayo amakulu. Abalala baggumiza obugambo obuyunzi we kiteetaagisiza. Okuggumiza ebigambo ebitaggyayo makulu, kiyinza okuwugula ebirowoozo by’abawuliriza.

Aboogezi abamu bakangula nnyo eddoboozi nga balina kye baggumiza ne kireetera ababawuliriza okuwulira ng’abanenyezebwa. Kya lwatu ebivaamu tebiba birungi. Singa toggumiza mu ngeri esaana, kiyinza okuwa ekifaananyi nti tossa kitiibwa mu bakuwuliriza. Ekisingako obulungi kwe kwogera mu ngeri eyoleka okwagala era n’okufuba n’okuyamba abawuliriza okulaba nti eby’ogerwako biva mu Byawandiikibwa era bya muganyulo.

Engeri y’Okulongoosaamu. Emirundi mingi omuntu ayinza obutakimanya nti alina ekizibu mu kuggumiza ebigambo ebiggyayo amakulu. Omuntu omulala aba alina okukimutegeeza. Bw’oba weetaaga okulongoosaamu ku nsonga eno, akubiriza essomero ajja kukuyamba. Era oyinza okusaba omwogezi omulungi akuyambe. Musabe akuwulirize ng’osoma oba ng’oyogera era akuwe amagezi ku ngeri gy’oyinza okulongoosaamu.

Akuwabula ayinza okukugamba okwegezaamu ng’osoma ekitundu mu Omunaala gw’Omukuumi. Awatali kubuusabuusa ajja kukugamba weetegereze bulungi sentensi ezirimu osobole okumanya ebigambo ebyetaaga okuggumizibwa okusobola okuggyayo amakulu. Ayinza okukujjukiza okwegendereza ennyo ebigambo ebimu ebiwandiikiddwa mu lukono (italics). Jjukira ate nti ebigambo ebimu ebiri mu sentensi olina kubisomera wamu okusobola okuggyayo amakulu. Emirundi mingi, ebigambo ebiwerako biba bisaanidde okuggumizibwa wamu so si kigambo kimu kimu. Mu nnimi ezimu, kiyinza okwetaagisa abayizi okuyiga amateeka agakwata ku kuggumiza ebigambo.

Okusobola okweyongera okuyiga okuggumiza we kyetaagisa, akuwabula ayinza okukukubiriza obutatunuulira sentensi emu yokka naye n’endala eziriraanyewo. Nsonga ki enkulu eri mu katundu konna? Ensonga ezo zandikuyambye zitya okumanya ebigambo by’olina okuggumiza mu sentensi? Weetegereze omutwe omukulu n’omutwe omutono oguli mu nnukuta enkwafu eziri waggulu w’obutundu obwo okwesigamiziddwa by’oyogerako. Emitwe egyo giyinza gitya okukuyamba okumanya ebigambo by’olina okuggumiza? Ebyo byonna olina okubirowoozaako. Naye weegendereze obutaggumiza bigambo bingi.

K’obe ng’emboozi yo ogenda kugisoma busomi oba nedda, akuwabula ajja kukukubiriza okuggumiza ebigambo okusinziira ku nsonga gy’oba onnyonnyola. Olina okumanya ebitundu mu mboozi yo w’okyusiza okuva ku nsonga emu okudda ku ndala. Abakuwuliriza bajja kugoberera bulungi singa obaako ebigambo by’oyogera ebiraga nti kati ogenda ku nsonga ndala. Oyinza okukikola ng’okozesa ebigambo nga, okusookera ddala, ekyo nga kiwedde, nga tukomekkereza, ne bwe kityo.

Akuwabula ajja kukulaga ebigambo by’osaanidde okusoma oba okwogera okusobola okwoleka enneewulira. Okukola kino kiyinza okukwetaagisa okuggumiza ebigambo nga ddala ddala, awatali kubuusabuusa, tekiteeberezeka, ne kikulu nnyo. Okuggumiza ebigambo ng’ebyo kiyinza okuyamba abakuwuliriza okutegeera obulungi ebyo by’oyogera. Ebirala ebikwata ku nsonga eno bijja kwogerwako mu Ssomo 11, “Okwoleka Omukwano n’Enneewulira.”

Ng’akuyamba okulongoosa mu ngeri gy’oggumizaamu, omuwabuzi ajja kukukubiriza okumanya obulungi ensonga enkulu z’oyagala abakuwuliriza okujjukira. Kino kijja kwongera okwekenneenyezebwa mu Ssomo 7, “Okuggumiza Ensonga Enkulu,” ne mu Ssomo 37, “Okuggyayo Obulungi Ensonga Enkulu.”

Bw’oba ofuba okulongoosa mu ngeri gy’obuuliramu genderera nnyo engeri gy’osomamu ebyawandiikibwa. Weebuuze, ‘Lwaki ŋŋenda kusoma ekyawandiikibwa kino?’ Bw’oba osomesa, tekimala okwatula obwatuzi obulungi ebigambo. N’okusoma ekyawandiikibwa ng’oyoleka bwolesi nneewulira etuukirawo kiyinza obutamala. Bw’oba oddamu ekibuuzo oba ng’olina ensonga gy’onnyonnyola, kiba kirungi okuggumiza ebigambo ebiwagira ky’oyogerako mu kyawandiikibwa ky’oba osoma. Bwe kitaba kityo, omuntu gw’osomera ayinza obutafuna makulu.

Okuva bwe kiri nti ebigambo ebiggyayo amakulu birina okuggumizibwa, omwogezi atalina bumanyirivu ayinza okuggumiza ebigambo ebyo ekisukkiridde. Kifaananako omuntu ayiga obuyizi okukuba ekivuga. Bw’agenda yeegezaamu, atandika okukuba obulungi ekivuga era ‘n’ennyimba’ ze ziba nnungi.

Wadde ng’oyize ebimu ku ebyo ebikwata ku ngeri y’okuggumizaamu, ojja kwongera okuganyulwa bw’oneetegereza aboogezi abalina obumanyirivu. Ojja kutegeera engeri endala ennungi ez’okuggumizaamu era n’emiganyulo egiri mu kuggumiza mu ngeri ezo ez’enjawulo. Okuyiga okuggumiza ebigambo ebiggyayo amakulu kijja kukuyamba okulongoosa mu ngeri gy’osomamu ne gy’oyogeramu.

Toba mumativu na kumanyayo ebitonotono ebikwata ku kuggumiza ebigambo ebiggyayo amakulu. Okusobola okuba omwogezi omulungi, olina okweyongera okuyiga ebikwata ku kuggumiza ebigambo ebiggyayo amakulu okutuusa lw’oba ng’osobola okukikolera ddala obulungi.