Yehowa udi Nzambi wa dilongolola
“Bushuwa, anu bu mundi muele meji, ke mudibi ne bua kuenzeka; ne anu tshindi mupangadije, ke tshialua bushuwa.”—YESHAYA 14:24.
1, 2. Ntshinyi tshidi bantu bavule bamba pa bidi bitangila tshipatshila tshia muoyo?
MU MIABA yonso, bantu badi badiebeja ne: “Tshipatshila tshia muoyo ntshinyi?” Muena tshididi kampanda wa ku Mputu wakamba ne: “Kupita muvuabi kale, bantu bavule badi badiebeja ne: ‘Tudi banganyi? Tshipatshila tshietu ntshinyi?’” Pavua tshikandakanda kampanda tshiela bansonga lukonko lua kumanya tshidi tshipatshila tshia muoyo, mandamuna mavule avua: “Bua kuenza tshionso tshidi muoyo webe ujinga.” “Kubabidila menemene tshikondo kayi tshionso tshidi tshipeteka.” “Kuikala ne nsombelu wa disanka dinekesha.” “Kulela bana, kuikala ne disanka, pashishe kufua.” Ba bungi bavua bela meji ne: nsombelu eu ke udi’anuku. Nansha umue kakakula bua dilongolola dia musangu mule dia kuikala ne muoyo pa buloba.
2 Mushikuluji kampanda mulondi wa Conficius wakamba ne: “Diumvuija dipite wonso dia tshidi muoyo muikale didi disanganyibua mu dikalaku dietu dia matuku wonso, dia bumuntu.” Mu diumvuangana ne ebi, bantu nebatungunuke ne kuledibua, kuenza madikolela bua kukumbaja bidimu 70 anyi 80, pashishe kufua ne kubula dikalaku kashidi. Mushikuluji kampanda mubingishi wa dilongesha dia didimenena dia bukua-bintu wakamba ne: “Tudi mua kuikala tuindila diandamuna ‘dibandile’—kadi nansha dimue kadienaku.” Bua babingishi ba dilongesha dia didimenena dia bukua-bintu, muoyo mmvita bua kupanduka, ndekelu wayi ndufu. Filozofi ya mushindu’eu idi ileja mmuenenu wa muoyo mubule ditekemena.
3, 4. Nsombelu udiku pa buloba udi ne buenzeji kayi pa mmuenenu udi nende bavule bua muoyo?
3 Bavule badi bavila ne: muoyo udi ne tshipatshila padibu bamona dikalaku dia bantu dikale diuwule tente ne makenga bungi kabuyi kubala. Matuku etu aa, padibu bidikija kuamba ne: bintu bidi matanda ne bashikuluji benza biatu ku katongobela kuabi, bantu pa buipi ne muliare umue pa buloba bujima badi basama bikole anyi kabena ne biakudia bia nsongo nansha. Miliyo ne miliyo ya bana badi bafua ku tshidimu tshionso bua tubingila tua mushindu’eu. Kabidi, mu siekele eu wa 20, bungi bua bantu badi bafue mu mvita budi misangu inayi bua bakafua mu bidimu 400 bishale bisangisha. Buntomboji, tshinyangu, dinua dia bintu bia lulengu, dipanduluka dia mêku, SIDA ne masama makuabu a tshiambu adi apibua ku bundumba—mulongolongo wa malu mabi utshidi anu udiunda. Balombodi ba bulongolodi ebu ki mbamanye mua kupita ne mianda ayi to.
4 Pa kumona nsombelu ya mushindu’eu, mukaji kampanda wakamba tshidi ba bungi bitabuja: “Muoyo kawena ne tshipatshila nansha. Pikala bintu bibi bionso ebi bienzeka, nenku muoyo kawena mene ne mushinga to.” Mulume kampanda mununu wakamba ne: “Pa tshibidilu ntu ndiebeja bua tshinyi ndi ne muoyo panu. Pikalaku tshipatshila, tshiena ntabalela kabidi bualu ebu nansha.” Nenku, bualu ba bungi ki mbamanye bua tshinyi Nzambi mmulekelele makenga, nsombelu udi unyingalaja udiku mu bulongolodi ebu bua malu udi ubafikisha too ne ku dijimija ditekemena dilelela bua bikondo bialua.
5. Bua tshinyi bidi mua kuambibua ne: bitendelelu bia mu bulongolodi ebu bidi bisakidila dikondakana pa bidi bitangila tshipatshila tshia muoyo?
5 Nansha balombodi ba bitendelelu mbatapulukangane, badi belakana, pa bidi bitangila tshipatshila tshia muoyo. Muepiskopo wa kale wa ekleziya Saint Paul wa ku Londres wakamba ne: “Mu nsombelu wanyi mujima, ngenji madikolela bua kumanya tshipatshila tshia muoyo. . . . ngapangidi.” Bushuwa, bamfumu ba bitendelelu bavule badi balongesha ne: dîba dia lufu bantu bimpe badi baya mu diulu, kadi bantu babi badi baya mu inferno wa kapia kakole bua kashidi. Kadi, mmuenenu eu udi ushiya bukua-bantu pa buloba batungunuka mu njila yabu ya kuditatshisha. Ne pikalabi bua se: dilongolola dia Nzambi divua dia kuteka bantu mu diulu, bua tshinyi kakabenza ku mbangilu bifukibua bia mu diulu, anu bu muakenzaye banjelu, ne nenku kuepula bantu ku makenga a bungi? Nenku, dikondakana pa bidi bitangila tshipatshila tshia muoyo pa buloba anyi bua dibenga kuitabuja ne: udi ne tshipatshila, didi kudi bavule.
Nzambi wa dilongolola
6, 7. Ntshinyi tshidi Bible utuambila bua bidi bitangila Mfumu wa bukua-mabulunge?
6 Bishilangane, mukanda udi mutangalaja pa buloba bujima kutuadija ku kale, Bible Munsantu, udi utumanyisha ne: Yehowa, Mfumu mutambe bunene wa bukua-mabulunge, udi Nzambi wa dilongolola. Bible udi utuleja ne: yeye udi ne dilongolola dia musangu mule, bushuwa, dilongolola dia tshiendelele bua bukua-bantu pa buloba. Ne padi Yehowa ulongolola bualu kampanda, budi amu ne bua kuenzeka. Amu bu mudi mvula umenesha nteta, ke mudi Nzambi wamba, “ke muikala dîyi didi dipatuka mukana muanyi. Kadiakupingana kundi kadiyi dikumbaje bipeta biadi, kadi, kabiyi mpata, nedikumbaje muanda udi unsankisha, ne bushuwa nedikumbaje muanda uvua munsake bua kudipatula.” (Yeshayi 55:10, 11) Tshionso tshidi Yehowa wamba neatshikumbaje, “ke tshialua bushuwa.”—Yeshayi 14:24.
7 Tuetu bantu tuikale beyemene bikole bualu bua se: Wa-Bukole-Buonso neakumbaje malaya ende, bualu Nzambi “kêna mua kushima nansha.” (Tite 1:2; Ebelu 6:18) Padiye utuambila ne: neenze bualu kampanda, muaku wende ntshijadiki tshia se: netshienzeke. Bidi amu bu bualu bumane kuenzeka. Udi wamba ne: “Ndi Nzambi, ne kakuena Nzambi mukuabo, meme ndi Nzambi ne kakuena mukuabo bu meme; ndi ndianjila kuleja bantu nshikidilu [wa bualu] ku tshibangidilu tshiabu, ne kumbukila kale, mubaleje malu adi kaayi manji kuenzeka; ndi ngamba ne: ‘Bualu bungakadipangidijila bua kuenza nebuenjibue, nengenze malu angakusua kuenza’; . . . Bulelela, ngambi dîyi dianyi, nendimane; ngakadipangidijila bualu, nembuenze.”—Yeshayi 46:9-11.
8. Aba badi bajinga kumanya Nzambi ne muoyo umue badi mua kumupeta anyi?
8 Kupita apu, Yehowa “kêna musue bua muntu nansha umue abutudibue, kadi, mmusue bua buonso bafike ku dinyingalala.” (2 Petelo 3:9) Bua kabingila aku, ki mmusue ne: muntu umue amupange to. Muprofete Azaria wakamba ne: “Binuamukeba [Nzambi], neadilekelele bua numupete, kadi, binumbuka kudiye, neumbuke kunudi.” (2 Kulondolola 15:1, 2) Nenku, aba badi bushuwa bajinga kumanya Nzambi pamue ne malongolola ende badi mua kubienza pikalabo benza madikolela bua kumukeba.
9, 10. (a) Ntshinyi tshidi tshifidibue bua aba badi bajinga kumanya Nzambi? (b) Dikeba Dîyi dia Nzambi didi mua kutuambuluisha bua kuenza tshinyi?
9 Kadi kukebela penyi? Bua aba badi bakeba bushuwa Nzambi, yeye mmufila Dîyi diende, Bible. Ku diambuluisha dia spiritu munsantu wende, bukole buenzeji bua muomumue ne bua katumikaye nabu bua kufuka bukua-mabulunge, Nzambi wakaludika bantu ba lulamatu bua kufundabu bitudi tukengela kumanya pa bidi bitangila malongolola ende. Tshilejilu, bua mulayi wa mu Bible, mupostolo Petelo wakamba ne: “Bushuwa, mulayi kawutu mumanyisha ku disua dia muntu nansha kakese, kadi bantu bakakula malu a kudi Nzambi bu muvuabo benzeja kudi spiritu munsantu.” (2 Petelo 1:21) Bia muomumue, mupostolo Paulo wakamba ne: “Mufundu wonso mmufunda ku spiritu wa Nzambi ne udi ne mushinga bua kulongesha, bua kubela, bua kupingajilula malu mu bulongame, bua kubela ne kunyoka mu buakane, bua muntu wa Nzambi ikale mukumbane tshishiki, mulongolola biakane bua mudimu wonso muimpe.”—2 Timote 3:16, 17; 1 Tesalonike 2:13.
10 Wamonyi ne: Dîyi dia Nzambi didi dituvuija, ki mbakumbane ndambu anyi mu malu makese, kadi “bakumbane tshishiki, balongolola biakane.” Didi ditujadikila tshidi Nzambi muikale, tshidi malongolola ende mikale, ne tshidiye ulomba bamusadidi bende. Etshi ke tshidi mua kutekemenyibua mu mukanda mufundisha kudi Nzambi. Ne ke mpokolo umuepele utudi ne bua kukeba bua kupeta dimanya dijalame dia Nzambi. (Nsumuinu 2:1-5; Yone 17:3) Pa kuenza nanku, katuakuikala “kabidi bana batekete, badi batenkakajibua bu kudi mavuala ne batenkakajibua eku ne kuaka kudi lupepele lua dilongesha kayi dionso, kudi mashimi a bantu, kudi budimu buabu bua dibuejangana mu ntupakanyi nansha.” (Efeso 4:13, 14) Muimbi wa Misambu wakumvuija patoke mmuenenu muakane: “Dîyi diebe [dia Nzambi] didi muendu bua dikasa dianyi, ne butoke bua njila wanyi.”—Musambu wa 119:105.
Disokolodibua ku kakese ku kakese
11. Mmunyi muvua Yehowa musokoluele bukua-bantu malongolola ende?
11 Ku mbangilu menemene wa dîku dia bantu, Yehowa wakasokolola malongolola ende adi atangila buloba ne bantu bavua ne bua kusombapu. (Genese 1:26-30) Kadi pakabenga baledi betu ba kumpala bukokeshi bua Nzambi butambe buonso, bukua-bantu buakapona mu mîdima ya mu nyuma ne mu lufu. (Lomo 5:12) Nansha nanku, Yehowa uvua mumanye ne: nekuikale bantu bajinga kumusadila. Nenku, mu kupita kua siekele, wakasokolola ku kakese ku kakese malongolola ende kudi bamusadidi bende ba lulamatu. Wakasokolola [malongolola ende] kudi bamue bantu bu mudi Enoke (Genese 5:24; Yuda 14, 15), Nowa (Genese 6:9, 13), Abrahame (Genese 12:1-3), ne Mozese (Ekesode 31:18; 34:27, 28). Amosa, muprofete wa Nzambi, wakafunda ne: “Yehowa kakuenza bualu nansha bumue kayi muanji kusokolola tshintu tshiende tshisokoka kudi bamusadidi bende, baprofete.”—Amosa 3:7; Danyele 2:27, 28.
12. Mmunyi mutokeshile Yezu bualu budi butangila malongolola a Nzambi?
12 Pavua Yezu Kristo, Muana wa Nzambi, pa buloba bidimu bu 4 000 kunyima kua buntomboji bua mu Edena, malu a bungi adi atangila malongolola a Yehowa akasokolodibua. Nangananga bualu budi butangila dilongolola dia Nzambi dia dibanjija Bukalenge bua mu diulu bua kulombolabu buloba. (Danyele 2:44) Yezu wakavuija Bukalenge ebu tshiena-bualu tshinene tshia dilongesha diende. (Matayi 4:17; 6:10) Yeye ne balongi bende bakalongesha ne: ku diambuluisha dia Bukalenge, dilongolola dia Nzambi dia ku mbangilu didi ditangila buloba ne bukua-bantu nedikumbane. Buloba nebukudimunyibue mparadizu muasombela bantu bapuangane, bikale ne muoyo tshiendelele. (Musambu wa 37:29; Matayi 5:5; Luka 23:43; 2 Petelo 3:13; Buakabuluibua 21:4) Kupita apu, Yezu ne balongi bende bakaleja tshienzeka mu bulongolodi bupiabupia ebu ku diambuluisha dia bishima bivua Nzambi mubapeshe bukole bua kuenza.—Matayi 10:1, 8; 15:30, 31; Yone 11:25-44.
13. Pa bidi bitangila malanda adi pankatshi pa Nzambi ne bukua-bantu, dishintuluka kayi diakenzeka mu dia Pentekoste wa 33 B.B.?
13 Mu dia Pentekoste wa 33 B.B., matuku 50 kunyima kua lufu lua Yezu, spiritu wa Nzambi wakamuangalajibua pa tshisumbu tshia balondi ba Kristo. Nenku, tshiakalua tshisamba tshia Yehowa tshia tshiovo pa muaba wa Izalele mubule lulamatu. (Matayi 21:43; 27:51; Bienzedi 2:1-4). Dimuangalaja spiritu munsantu dituku adi divua tshijadiki tshia se: kutuadija dîba adi, Nzambi neikale usokoluela tshisamba tshipiatshipia etshi malu malelela adi atangila malongolola ende. (Efeso 3:10) Mu siekele wa kumpala B.B., bishimikidi bia bulongolodi bua tshisumbu tshia bena nkristo biakiibakibua.—1 Kolinto 12:27-31; Efeso 4:11, 12.
14. Mmunyi mudi bakebi ba bulelela mua kujingulula tshisumbu tshilelela tshia bena nkristo?
14 Lelu’eu, bakebi ba bulelela badi mua kujingulula tshisumbu tshilelela tshia bena nkristo ku tshibidilu tshiatshi tshia kuleja ngikadilu wa Nzambi mutambe yonso, dinanga. (1 Yone 4:8, 16) Eyowa, dinanga dia buena-muntu ntshimanyinu tshisunguluji tshia buena-nkristo bulelela. Yezu wakamba ne: “Ku muanda eu, buonso nebanumanye munudi balongi banyi: binuikala ne dinanga munkatshi muenu.” “Eu ke mukenji wanyi: nunangangane bamue ne bakuabo amu bu mundi mununange.” (Yone 13:35; 15:12) Pashishe, Yezu wakavuluija bamuteleji bende ne: “Nenuikale balunda banyi binuikala nuenza tshindi munulombe.” (Yone 15:14) Nenku, basadidi balelela ba Nzambi ng’aba badi mu nsombelu wabu batumikila mukenji wa dinanga. Kabena anu baditela tshianana, bualu “ditabuja didi kadiyi ne midimu ndifue.”—Yakobo 2:26.
Ditokeshibua
15. Ntshinyi tshidi basadidi ba Nzambi ne bua kushindika?
15 Yezu wakadianjila kuamba ne: mu kupita kua bikondo, tshisumbu tshilelela tshia bena nkristo netshitokeshibue bikole bitambe pa bidi bitangila malongolola a Nzambi. Wakalaya bamulondi bende ne: “Muambuluishi, spiritu munsantu, watumabo kudi Tatu mu dîna dianyi, yeye awu neanulongeshe malu wonso ne neanuvuluije malu wonso.” (Yone 14:26) Yezu wakamba kabidi ne: “Monayi, ndi nenu matuku wonso too ne ku nkomenu wa bulongolodi bua malu.” (Matayi 28:20) Nenku, ditokeshibua pa bidi bitangila bulelela bua Nzambi pamue ne malongolola ende didi dienda dikola munkatshi mua basadidi ba Nzambi. Eyowa, “Njila wa bantu bakane udi bu butoke budi bukenka, budi buenda butoka ku kakese ku kakese too ne patamba munya kujalama.”—Nsumuinu 4:18.
16. Ntshinyi tshidi butoke buetu bua mu nyuma butumanyisha pa bidi bitangila muaba utukadi mu diumvuangana ne malongolola a Nzambi?
16 Lelu’eu, butoke ebu bua mu nyuma budi bukenka bikole kupita kumpala, bualu tudi mu tshikondo tshidi milayi mivule ya mu Bible yenda ikumbana anyi pabuipi ne kukumbana. Ebi bidi bituleja ne: tudi mu “matuku a ku nshikidilu” a bulongolodi ebu bubi bua malu. Etshi ke tshikondo tshivua Yezu mubikile ne: “Nkomenu wa bulongolodi bua malu”; buapinganabo pashishe kudi bulongolodi bupiabupia bua Nzambi. (2 Timote 3:1-5, 13; Matayi 24:3-13) Amu bu muakadianjila kuamba Danyele, Bukalenge bua Nzambi bua mu diulu bukadi “pa kuzaza ne kubutula makalenge wonso [adiku mpindieu], ne buobu nkayabu nebuimane tendee bua bikondo kabiyi bijadika.”—Danyele 2:44.
17, 18. Mmilayi minene kayi idi yenda ikumbana mpindieu?
17 Munkatshi mua milayi idi yenda ikumbana mpindieu mudi eu udi mu mvese wa 14 wa Matayi nshapita wa 24. Muine amu Yezu wakamba ne: “Lumu luimpe elu lua bukalenge nelumanyishibue pa buloba bujima budi bantu bâse, bu tshimanyinu kudi matunga wonso; ne pashishe, nshikidilu nealue.” Pa buloba bujima, mudimu eu wa dimanyisha Bukalenge udi wenda wenjibua kudi miliyo ya bantemu ba Yehowa. Ne bantu nkama ne nkama ya binunu badi batuangana nabu ku tshidimu ne ku tshidimu. Ebi bidi mu diumvuangana ne mulayi udi mu Yeshayi 2:2, 3, udi wamba ne: “mu tshitupa tshia ndekelu tshia matuku” a bulongolodi ebu bubi, bantu bafumina mu matunga mavule pa buloba nebavue mu ntendelelu mulelela wa Yehowa, ne ‘yeye neabalongeshe njila yende, ne nebendele mu tujila tuende.’
18 Bapiabapia aba, badi badiunguija mu ntendelelu wa Yehowa “bu divuba,” amu bu muakadianjilabo kumanyisha mu nshapita wa 60 wa Yeshayi, mvese wa 8. Mvese wa 22 udi usakidila ne: “Mukese neavue tshinunu, ne eu udi mutambe bukese [neavue] ditunga dikole. Meme, Yehowa, nembuambuluje mu tshikondo tshiabu.” Bijadiki bidi bileja ne: tshikondo atshi nkatataka mene. Bapiabapia badi ne bua kuikala ne dieyemena dia se: pa kudisangisha ne Bantemu ba Yehowa, balamatshi ku tshisumbu tshia bena nkristo balelela.
19. Bua tshinyi bidi mua kuambibua ne: bapiabapia badi badisangisha kudi Bantemu ba Yehowa mbavue mu tshisumbu tshilelela tshia bena nkristo?
19 Bua tshinyi tudi tuakula bualu ebu ne dishindika dionso? Bualu bapiabapia aba, pamue ne miliyo ya bakuabu bakadi mu bulongolodi bua Yehowa, mbamane kulambula mioyo yabu kudi Nzambi ne badi benza disua diende. Mbuena-kuamba ne: kuikala ne nsombelu udi mu diumvuangana ne mukenji wa Nzambi wa dinanga. Bu tshijadiki tshiabi tshimue, bapiabapia aba mbafule “miele yabo ya mvita bua kuyivuija nkasu ya kudima nayi ne mafuma abo mbaavuije tushola tua kukosa natu bilongo . . . Kabakulonga kabidi mua kuluangana mvita to.” (Yeshayi 2:4) Pa buloba bujima, Bantemu ba Yehowa buonso mbenze nanku, bualu mbasadidi ba Nzambi badi ne dinanga. Ebi bidi biumvuija ne: kabena mua kuangata bingoma bua kuluishangana umue ne mukuabo anyi bua kuluisha bantu bakuabo. Bua bualu ebu, mbadisunguluje—mbashilangane ne bitendelelu bia bena mu bulongolodi ebu. (Yone 13:34, 35; 1 Yone 3:10-12, 15) Kabena badibuejakaja mu dinanga dinekesha dia matunga abo didi ditapulujangana, bualu mbenze buena-muntu pa buloba bujima busuikakaja ne dinanga, “tshisuikidi tshipuangane tshia buobumue.”—Kolosai 3:14; Matayi 23:8; 1 Yone 4:20, 21.
Bavule mbasungule dibenga kumanya
20, 21. Bua tshinyi bantu bavule badi mu mîdima ya mu nyuma? (2 Kolinto 4:4; 1 Yone 5:19)
20 Bishilangane, padi butoke bua mu nyuma bubalakana munkatshi mua basadidi ba Nzambi, bashadile ba ku bantu pa buloba mbadiine mu mîdima ya dikema ya mu nyuma. Ki mbamanye Yehowa anyi malongolola ende. Muprofete kampanda wa Nzambi wakumvuija tshikondo etshi pakambaye ne: “Tangila, mîdima neijingile buloba, ne mufitu mukole neubuikile bisumbu bia bantu ba matunga.” (Yeshayi 60:2) Bionso ebi bidi bienzeka bualu kabena baleja dijinga dilelela dia kulonga malu a Nzambi, anyi kabena baleja dijinga dia kuenza madikolela bua kumunsankisha. Yezu wakamba ne: “Pabi, etshi ke nshindamenu wa dilumbuluishibua, butoke buvua bulue mu bukua-bantu, kadi bantu e kunanga mîdima kupita butoke, bualu midimu yabu ivua mibi. Bualu muenji wa malu mabi udi ukina butoke ne kêna ulua kudi butoke, bua bubi bua midimu yende kabuvu kuedibua patoke.”—Yone 3:19, 20.
21 Bantu ba mushindu’eu kabena ne dijinga dilelela dia kumanya bia bungi pa kujingulula disua dia Nzambi. Kadi, nshindamenu wa nsombelu wabu mmuashila pa dienza disua diabo nkayabo. Kadi, padibo babenga kumanya disua dia Nzambi, badi baditeka nkayabo mu njiwu, bualu Dîyi diende didi diamba ne: “Udi umusha matshu andi ku diyisha dia mukenji, mulombu wandi udi utondesha Nzambi.” (Nsumuinu 28:9, Mukanda wa Nzambi) Nebambule bujitu budi bufumina ku nsombelu wabu udibu basungule. “Kanudingibu: kabatu baseka Nzambi. Bushuwa, tshionso tshidi muntu ukuna, ke tshianowaye.”—Galatia 6:7.
22. Misumba ya bantu badi bajinga kumanya Nzambi badi mpindieu benza tshinyi?
22 Kadi, kudi misumba ya bantu badi basue kumanya disua dia Nzambi, badi bamukeba ne muoyo umue, ne badi basemena kudiye: “Semenayi pabuipi ne Nzambi, ne yeye neasemene pabuipi nenu,” ke mudi Yakobo 4:8 wamba. Bua bantu ba mushindu’eu, Yezu wakamba ne: “Eu udi wenza malu mimpe udi uvua kudi butoke, bua midimu yende imueneke mudiyi mu diumvuangana ne Nzambi.” (Yone 3:21) Tshikondo tshilenga kayipu tshialua, tshidi Nzambi mulongolole bua aba badi bavua ku butoke! Tshiena-bualu tshietu tshialonda netshikonkonone malu matekemena aa a dikema.
Mmunyi muwandamuna?
◻ Ntshinyi tshidi ba bungi bamba bua tshipatshila tshia muoyo?
◻ Mmunyi mudi Yehowa udisokolola bu Nzambi wa dilongolola?
◻ Mbutoke bukole kayi buakakenka mu siekele wa kumpala wa B.B.?
◻ Mmunyi mudi tshisumbu tshilelela tshia bena nkristo mua kusungulujibua lelu’eu?