Disadila muinshi mua tshianza tshinangi tshia Yehowa

ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI LAMBROS ZOUMBOS

Ngakatekibua kumpala kua disungula dikole: kuanyisha mudimu mungambika kudi tatuanyi mukuabu muena kantu ku bianza bua kulua mulombodi wa mpangu yende mialabale ne nzubu​—nunku kujikija ntatu ya mfranga ya dîku dietu—​anyi kulua ministre wa ku dîba ne ku dîba wa Yehowa Nzambi. Suayi nnumvuije malu avua ne buenzeji pa dipangadika dingakangata ku ndekelu.

MVUA muledibue mu tshimenga tshia Volos, Grèce, mu 1919. Tatuanyi uvua usumbisha bilamba bia bantu balume, ne tuvua tulabula dibodiama dia bintu. Kadi bu tshipeta tshia dikuluka dia malu a mfranga ku ndekelu kua bidimu bia 1920, tatuanyi wakakuluka pende ne kujimija bintu biende bia bungenda. Mvua ngumvua dibungama dîba dionso dimvua mmona luidi lua dipanga ditekemena pa mpala wa tatuanyi.

Munkatshi mua tshikondo kampanda dîku dietu diakabuela mu bupele bua kalanda musenga. Dituku dionso mvua ngumbuka mu kalasa dîba dimue kumpala bua kuindila mu mulongo biakudia bia ku dituku. Kadi, nansha muakatukuata bupele tuvua tulabula nsombelu wa bupole mu dîku. Tshipatshila tshianyi tshivua tshia kulua doktere muondapianganyi, kadi mu bunsongalume buanyi mvua ne bua kumbuka mu kalasa ne kutuadija kutumika bua kuambuluisha dîku dietu bua kupandukadi.

Pashishe, munkatshi mua Mvita Mibidi ya Buloba bujima, bena Allemagne ne bena Italie bakatuadija kukontolola Grèce, ne kuvua nzala ya kavuambu. Misangu mivule ngakamona balunda ne bamanyangana nabu bafua bua nzala mu misesu​—dimona dikuate muengu dindi tshiyi mua kupua muoyo nansha kakese! Musangu kampanda, dîku dietu diakapitshisha matuku 40 kakuyi mampa, tshiakudia tshinene mu Grèce. Bua kupanduka, tutuanyi ne meme tuakaya ku misoko miena mutumba ne bakatupesha bilunga kudi balunda ne balela.

Disama didi dilua dibenesha

Ku ntuadijilu kua 1944, ngakatuadija kusama bikole disama dia mbadi. Mu bule bua ngondo isatu ingakashala mu lupitadi, muana wa tatuanyi mukuabu wakantuadila mikanda mikese ibidi ne kuamba ne: “Uyibale; ndi mushindike ne: neuyinange.” Mikanda eyi mikese, Who Is God? (Nzambi nnganyi?) ne Protection (Dikubibua), ivua mipatula kudi Watch Tower Bible and Tract Society. Kunyima kua diyibala, ngakabanyangana bivuamu ne babedi nanyi.

Kunyima kua dipatuka mu lupitadi, ngakatuadija kudisangisha ne tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa tshia Volos. Kadi, ngakashala ku nzubu wanyi mu bule bua ngondo mujima bu mubedi udi pambelu, ne mvua mpitshisha mêba pankatshi pa asambombo ne muanda-mukulu ku dituku mu dibala dia nimero ya kale ya Tshibumba tshia Nsentedi, pamue ne mikanda mikuabu mipatula kudi Watch Tower Society. Bu tshipeta, didiunda dianyi dia mu nyuma divua dia lukasa menemene.

Diamba kupangika dia dipanduka

Dimue edi munkatshi mua 1944, mvua musombe pa tshibasa kampanda tshia muaba wa patoke mu Volos. Mu tshintuluntulu tshisumbu tshiambuluishi tshia tshiluilu tshivua tshikuatshisha dikontolola dienza kudi tshiluilu tshia Allemagne tshiakanyungulula muaba eu ne kukuata muntu yonso uvuapu. Ba kutudi batue ku 24 bakatuadibua, pa kupitshila mu misesu, ku tshilombuelu tshia Gestapo, tshivua tshisanganyibua mu tshilaminu kampanda tshia makanya.

Kunyima kua minute mikese, ngakumvua muntu kampanda utela dîna dianyi ne dîna dia muntu umvua ngakula nende mu muaba eu wa patoke. Munene kampanda wa basalayi muena Greke wakatubikila ne kutuambila ne: dîba divua umue wa ku balela banyi mutumone bikale baya netu kudi basalayi, wakamuambila ne: tuvua Bantemu ba Yehowa. Munene eu wa basalayi muena Greke wakatuambila pashishe ne: tuvua bapeshibue dianyisha bua kupingana ku mbelu, ne wakatupa kalata kende ka mudimu bua kutumika naku biatukuatabu tshiakabidi.

Dituku diakalonda bakatumanyisha ne: bena Allemagne bavua bashipe bavule ba ku aba bavua bakuatshibue bu didisombuela bua dishipibua dia basalayi babu babidi kudi bena mvita ba tshiluilu tshia mu musokoko. Pa kumbusha bualu buakenzeka bua dipandishibua ku lufu, ngakamanya tshikondo atshi mushinga wa ndubidilu wa Buena-nkristo.

Mu muvu wa automne wa 1944, ngakaleja tshimanyinu tshia diditshipa dianyi kudi Yehowa ku batismo wa mâyi. Mu automne wakalonda, Bantemu bakenza malongolola bua meme kudisangisha ne tshisumbu tshia Sklithro tshivua kuulu ku mikuna, kumvua mua kupetulula tshishiki makanda a mubidi. Mvita ya bena ditunga yakalonda ndekelu wa dikontolola dienza kudi bena Allemagne ivua tshikondo atshi itua ipela mu Grèce. Musoko umvua musombele wakambuluisha bu mushindu kampanda wa nshindamenu bua makole a biluilu bidikadile. Nsaserdose wa muaba au ne muntu mukuabu mubi bakanshiminyina ne: mvua ntentekela bua makole a mbulamatadi ne kungelabu nkonko kudi kabadi kaditekela kudi basalayi bena tshiluilu tshidikadile buobu bine.

Mulombodi wa tshiluilu tshidikadile tshia tshitupa etshi uvuaku dîba dia dilumbuluisha ku kabadi aka ka tshidikijilu. Pangakajikija kumvuija kabingila kamvua musombele mu musoko eu ne kuleja ne: bu muena nkristo, mvua mulame ndubidilu mu malu onso mu mvita ya bena ditunga, mulombodi eu wakambila bakuabu ne: “Bialenga muntu kampanda muena ditunga netu eu, neankebe bilumbu!”

Kunyima ngakalukila ku tshimenga tshianyi tshindela tshia Volos mutambe kuikala ne bukole mu ditabuja dianyi kupita ne kule makanda anyi a mubidi.

Dilubuluka dia mu nyuma

Katupa kîpi kunyima ngakatekibua musadidi wa bibutshilu mu tshisumbu tshia muaba au. Nansha muvuaku ntatu mikebesha kudi mvita ya bena ditunga​—idi ikonga dikuatshibua dia bungi bua disongakaja kudi bamfumu bena malu a Nzambi bua dishintulula ditabuja dia bakuabu—​didifila mu mudimu wa Buena-nkristo diakantuadila meme ne bakuabu bena mu tshisumbu tshietu disanka dinene.

Pashishe, ku ntuadijilu kua 1947, tuakapeta dikumbula dia mutangidi muena ngendu wa Bantemu ba Yehowa. Etshi tshivua dikumbula dia kumpala kunyima kua Mvita Mibidi ya Buloba bujima. Tshikondo atshi tshisumbu tshietu tshivua tshienda tshidiunda mu Volos tshiakatapuludibua bua kuenza bibidi, ne ngakatekibua mutangidi-muludiki wa tshimue tshia ku bisumbu ebi. Ndongoluelu ya bena tshiluilu tshiambuluishi ne eyi miashila pa dinanga dinekesha dia ditunga ivua itangalaja buôwa munkatshi mua bantu. Bamfumu bena malu a Nzambi bakababidila nsombelu eu. Bakasongakaja bamfumu bua kuluisha Bantemu ba Yehowa pa kumuangalaja lumu lua dishima lua se: tuvua bena Kominisme anyi bakuatshishi ba bisumbu bia mashintuluka.

Dikuatshibua ne diedibua mu buloko

Munkatshi mua 1947, ngakakuatshibua misangu mitue ku dikumi ne ngakalumbuluishibua misangu isatu ku kabadi. Misangu eyi yonso mvua mbingishibua. Mu muvu wa printemps wa 1948, bakamfundila ngondo inayi ya buloko bua dikudimuna ditabuja dia bakuabu. Ngakakumbaja tshikondo etshi tshinkosela mu buloko bua Volos. Mu tshine tshikondo etshi bungi bua bamanyishi ba Bukalenge mu tshisumbu tshietu buakavula misangu ibidi, ne disanka ne milowo biakuuja mitshima ya bana betu.

Mu Kasuamansense 1948, patuvua mu tshisangilu ne bakuabu basambombo bavua balombola tshisumbu tshietu, basalayi batanu bakabuela mu tshintuluntulu mu nzubu ne kutukuata pa kututangija bingoma. Bakaya netu ku biro bia bampulushi kakuyi diumvuija kabingila ka ditukuata, ne ku muaba au tuakatutshibua. Bakangela mututu mu mpala kudi mpulushi kampanda uvua mututshianganyi wa mankomo. Pashishe bakatuela mu ka-tshibambalu.

Kunyima mfumu wa basalayi wakambikila mu biro biende. Pangakunzulula tshiibi, wakangasa mulangi wa mâyi a kufunda nawu, wakapanga kunkuma ne kutayikawu ku tshimanu. Wakenza nunku bua kuteta bua kuntshingisha. Wakampesha pashishe katupa ka dibeji ne bike ne kuntumina dîyi ne: “Funda mêna a Bantemu ba Yehowa bonso badi mu Volos, ne ntuadila liste mu dinda. Tshianana, udi mumanye tshiakuenzekela!”

Tshiakandamuna to, kadi kunyima kua dipingana dianyi mu ka-tshibambalu, bashadile ba ku bana betu ne meme tuakasambila Yehowa. Ngakafunda anu dîna dianyi meme muine ne kuindila bua kumbikilabu. Kadi tshiakumvua tshintu tshikuabu kabidi kudi mfumu eu wa basalayi to. Munkatshi mua butuku, makole a basalayi baluishi avua malue, ne uvua mulombole bantu bende bua kubaluisha. Mu diluangana diakenzeka, wakajiwuka bikole, ne tshibelu tshiende tshimue tshivua ne bua kukoshibua. Ndekelu wa bionso tshilumbu tshietu tshiakafika ku kabadi, ne bakatupiisha bua dienza bisangilu bikandika kudi mbulamatadi. Buonso buetu muanda-mutekete bakatufundila bidimu bitanu bia buloko.

Bu mungakabenga kubuela mu Misa ya Dia lumingu mu buloko, ngakatumibua ku ka-tshibambalu kaditole. Dituku disatu, ngakalomba bua kuakula ne mulombodi wa nzubu wa buloko. “Bu wewe mua kuanyisha bua meme kuamba dîyi,” ke mungakamuambila, “mbimueneke kabiyi bia meji bua kunyoka muntu udi muanyishe bua kupitshisha bidimu bitanu mu buloko bua ditabuja diende.” Wakela meji bikole pa bualu ebu, ne ndekelu wa bionso kuamba ne: “Malaba, newikale utumika apa pabuipi nanyi mu biro bianyi.”

Kunyima, ngakapeta mudimu bu muambuluishi wa doktere mu buloko. Bu tshipeta, ngakalonga bivule pa bidi bitangila malu a diondapangana, tshintu tshidi tshiambuluishe bikole mu bidimu biakalonda. Pamvua mu buloko, mvua ne mishindu ya bungi ya kuyisha, ne bantu basatu bakandamuna bimpe ne kulua Bantemu ba Yehowa.

Kunyima kua dipitshisha bidimu bitue ku binayi mu buloko, ndekelu wa bionso bakandekela mu 1952 bua ngikadilu mulenga. Pashishe, mvua ne bua kulumbuluishibua ku kabadi mu Kolinto bua tshilumbu tshia ndubidilu. (Yeshaya 2:4) Ku muaba au ngakedibua bua tshikondo tshîpi mu buloko mu nzubu wa basalayi, ne mulongolongo mukuabu wa kanyawu wakatuadija. Bamue bamfumu ba basalayi bavua bafuikakaja ngenzelu mipiamipia ne mikanu yabu, pa kuamba ne: “Nempatule mutshima webe mupanda tutupa tutupa ne kele ka mvita,” anyi, “Kutekemenyi lufu lua lukasa ne ntende isambombo tshianana.”

Mushindu mukuabu wa mateta

Kadi, katupa kîpi kunyima, ngakapingana ku mbelu, nsadila tshiakabidi ne tshisumbu tshia Volos ne ntumika bua mêba makese ku mudimu wa ku mubidi. Dimue edi, ngakapeta mukanda wa biro bia filiale bia Watch Tower Society mu Athènes, umbikila bua kupeta dibidijibua bua mbingu ibidi ne pashishe kutuadija kukumbula bisumbu bia Bantemu ba Yehowa bu mutangidi wa tshijengu. Eku, tatuanyi mukuabu, uvua kayi ne bana ne muikale ne mpangu ne nzubu mialabale, e kundomba bua kulombola bintu biende. Bupele butshivua amu bukuate dîku dietu, ne mudimu eu uvua mua kujikija ntatu yabu ya mfranga.

Ngakakumbula tatuanyi mukuabu eu bua kumuleja dianyisha dianyi bua mudimu wende, kadi ngakamumanyisha ne: mvua mupangadije bua kuitaba mudimu kampanda wa pa buawu mu mudimu wa Buena-nkristo. Pa nanku wakajuka, kuntangila mupuwe, ne diakamue kupatuka mu tshibambalu. Wakapingana ne dipa dia kalolo dia mfranga divua dikumbane mua kukuatshisha dîku dietu bua ndambu wa ngondo. Wakamba ne: “Angata mfranga eyi, ne enza nayi tshiudi musue.” Too ne ku lelu’eu, tshiena mua kumvuija mumvua mudiumvue dîba adi. Bivua anu bu se: ngakumvua dîyi dia Yehowa dingambila ne: ‘Uvua muenze disungula dimpe. Ndi nebe.’

Ne dibenesha dia dîku dietu, ngakaya ku Athènes mu Tshisua-munene 1953. Nansha muvuabi se: anu mamu ke wakalua Ntemu, bena mu dîku bakuabu kabakaluisha mudimu wanyi wa Buena-nkristo nansha. Pangakaya ku biro bia filiale ku Athènes, bualu bukuabu bukena butekemena buvua bungidile. Kuvua dimanyisha dia kudi muakunyanyi wa bakaji, dimanyisha se: diluangana dia bidimu bibidi dia tatuanyi bua kupeta diambuluisha divua dipatule dituku adi tshipeta tshimpe. Ntshinyi tshikuabu tshimvua mua kulomba? Ngakadiumvua anu bu muntu udi ne mapuapua, mudiakaje bua kubuuka muulu mu mudimu wa Yehowa!

Dileja budimu

Mu bidimu bianyi bia ku ntuadijilu mu mudimu wa tshijengu, mvua ne bua kutabala bikole bualu Bantemu ba Yehowa bavua bakengeshibua bikole kudi banene bena malu a Nzambi ne a tshididi. Bua kukumbula bana betu bena nkristo, nangananga aba bavua basombele mu bimenga bikese ne misoko, mvua ngenza luendu lua mêba a bungi butuku. Bana betu, bavua mu njiwu ya dikuatshibua, bavua badiunguija ne bindila dilua dianyi ne lutulu luonso ku nzubu kampanda. Ndishintakajangana kayipu dimpe dia dikankamija divua makumbula aa atupetesha buonso buetu!​—Lomo 1:11, 12.

Bua kuepuka disokolodibua, mvua imue misangu ntumika ne didingidija. Dimue edi, ngakavuala bu mulami wa mikoko bua kupita tshijiki tshia njila bua kufika ku didisangisha kampanda dia bana betu bavua kakuyi ditekemena bakengela bulami bua mu nyuma. Musangu mukuabu, mu 1955, Ntemu nanyi kampanda ne meme tuakadingidija kuikala basumbishi ba matungulu a ai bua kuepuka kujula ngenyi mibi ya bampulushi. Mudimu wetu uvua wa kupetangana ne bamue bana betu bena nkristo bavua balue balofo mu tshimenga tshikese tshia Árgos Orestikón.

Tuakadija bintu bietu bia disumbisha mu tshisalu tshia patoke tshia tshimenga etshi. Kadi, mpulushi nsongalume kampanda uvua utentekela tshitupa etshi wakavua ne ngenyi mibi, ne musangu wonso uvuaye upita, uvua ututapa dîsu ne lutangilu. Ndekelu wa bionso wakangambila ne: “Kuena umueneka bu musumbishi wa matungulu a ai to.” Dîba adi, bansongakaji basatu bakasemena pabuipi ne bakasua kusumba ndambu wa matungulu a ai. Mfunkuna matungulu anyi, ngakakula ne dîyi dikole ne: “Mpulushi eu nsongalume utu udia matungulu a mushindu’eu, ne monayi mushindu udiye mukole ne mulengele!” Bansongakaji aba e kutangilabu mpulushi eu ne kutudikabu mu tuseku. Yeye pende wakafukisha mimuemue ne kujiminaye pashishe.

Pakayaye ngakababidila tshikondo etshi bua kuya ku nzubu wa bungenda kuvua bana betu ba mu nyuma batumika bu batedi ba bilamba. Ngakalomba umue wa kudibu bua kutela mbote umvua mutule ku kazaku kanyi. Pavuaye wenza nunku, ngakinama ne kunungana ne: “Ndi mfumina ku biro bia filiale bua kunumona.” Kumpala bana betu bavua batshina, bualu kabavua bapetangana ne Bantemu nabu munkatshi mua bidimu bia bungi. Ngakabakankamija muanyi muonso ne kuenza malongolola bua kupetangana nabu pashishe mu nkita ya tshimenga etshi bua kuakula bimpe. Bia diakalenga, dikumbula edi divua dikankamiji, ne bakaleja tshiakabidi mitalu mu mudimu wa Buena-nkristo.

Dipeta muenzejanganyi wa lulamatu

Mu 1956, bidimu bisatu kunyima kua dituadija mudimu wa ngendu, ngakapetangana ne Niki, nsongakaji kampanda muena nkristo uvua ne dinanga dinene bua mudimu wa buambi ne ujinga bua kupitshisha muoyo wende mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba. Tuakanangangana ne kuselangana mu Kabalashipu 1957. Mvua ndiebeja bikala Niki mua kukumbana bua kukumbaja malu malomba a mudimu wa ngendu mu nsombelu mikole ivuaku tshikondo atshi bua Bantemu ba Yehowa mu Grèce. Ku diambuluisha dia Yehowa wakakumbana, nunku kulua mukaji wa kumpala bua kushindikija bayende mu mudimu wa tshijengu mu Grèce.

Tuakatungunuka pamue mu mudimu wa ngendu munkatshi mua bidimu dikumi, tusadila bivule bia ku bisumbu mu Grèce. Pa tshibidilu tuvua tuvuala bivualu bia didingidija ne, bakuate tshibuta mu bianza, tuvua tuenda butuku munkatshi mua mêba a bungi bua kufika ku tshisumbu kampanda. Nansha mutuvua tuakama pa tshibidilu buluishi bunene, tuvua tutshionkomoka bua kudimuenena buludiludi didiunda dia dikema dia bungi bua Bantemu.

Mudimu ku Betele

Mu Tshiongo 1967, Niki ne meme tuakabikidibua bua kusadila ku Betele, bu mudi biro bia Bantemu ba Yehowa bibikidibua. Dibikila edi diakatukemesha bubidi buetu bonso, kadi tuakadianyisha, ne dieyemena se: Yehowa uvua uludika malu. Mu kupita kua matuku, tuakafika ku dianyisha bunene bua disanka dia kutumika ku nshindamenu eu wa mudimu wa teokrasi.

Ngondo isatu kunyima kua dituadija dietu dia mudimu ku Betele, tshisumbu tshia banene ba basalayi tshiakangata bumfumu, ne Bantemu ba Yehowa bavua ne bua kutungunuka ne mudimu wabu mu musokoko. Tuakatuadija kudisangisha mu tusumbu tukese, tuenza mpuilu yetu mu metu, tuyisha ne budimu, ne tupatula ne tuabanya mikanda miumvuiji ya Bible mu musokoko. Kabivua bikole bua kuibidilangana ne nsombelu eyi, bualu tshituakenza nkupinganuna ku ngenzelu ya dikumbaja midimu yetu ituvua tuenza mu bidimu bishale. Nansha muvuaku makandikibua, bungi bua Bantemu buakavula kumbukila ku bungi bupuekele ku 11 000 mu 1967 bua kupita 17 000 mu 1974.

Kunyima kua bidimu bitue ku 30 mu mudimu wa ku Betele, Niki ne meme tudi batungunuke ne kulabula mabenesha etu a mu nyuma, nansha mudiku mikalu mitutekela kudi masama ne bukulakaje. Munkatshi mua bidimu bipite pa dikumi, tuvua basombele ku nzubu ya biro idi isanganyibua mu musesu wa Kartali mu Athènes. Mu 1979 filiale mupiamupia wakabanjijibua mu Marousi, kartié kampanda ka Athènes. Kadi bituadijile mu 1991 tudi ne disanka dia kusombela mu nzubu mialabale ya biro bipiabipia mu Eleona, kilometre 60 ku Nord wa Athènes. Apa ndi nsadila mu lupitadi lua Betele, mudi dibidijibua dingakapeta bu muambuluishi wa doktere wa mu nzubu wa buloko diambuluisha bia bungi.

Mu bule bua bidimu bianyi bipite pa makumi anayi mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba, ndi, anu bu Yelemiya, mufike ku dijadika bulelela bua dilaya edi dia Yehowa: ‘Nebaluangane nebe, kadi kabena bakupita bukole; bualu bua meme ndi nebe bua kukupandisha.’ (Yelemiya 1:19) Eyowa, Niki ne meme tudi balabule dikopo diuule tente ne mabenesha a kudi Yehowa. Tudi musangu wonso tusangala mu ditabalelangana diende divule dia dinanga ne bulenga buende bukena butuakanyine.

Dikankamija dianyi kudi bansonga mu bulongolodi bua Yehowa didi dia kuipatshila mudimu wa ku dîba ne ku dîba. Mu mushindu eu badi mua kuanyisha dibikila dia Yehowa bua kuteta bikalaye ukumbaja dilaya diende ‘dia kubunzuluila biibi bia mu diulu, kubalokeshila masanka, kabayi bakengela bintu bikuabu kabidi.’ (Malaki 3:10) Ku malu mamonamona anyi meme muine, ndi mua kunujadikila nuenu bansonga se: kakuyi mpata Yehowa neanubeneshe nuenu bonso badi bamueyemena.

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Lambros Zoumbos ne mukajende, Niki