Betele—Tshimenga tshia malu mimpe ne mabi
BIMUE bimenga bitu bimanyika—ne bikuabu bitu ne lumu lubi—bua mianda idi mienzekamu. Kadi Betele mmushilangane bualu wakamanyika bua malu mimpe ne mabi. Nkambua Yakoba wakinyika tshimenga etshi ne: Betele, mmumue ne: “Nzubu wa Nzambi.” Kadi panyima pa bidimu tshinunu, muprofete Hoshea wakabikila tshimenga etshi ne: “Nzubu wa malu mabi.” Mmunyi muvua tshimenga etshi tshiumbuke ku malu mimpe tshiye ku malu mabi? Ne ntshinyi tshitudi mua kulongela ku muyiki watshi?
Malanda a Betele ne bantu ba Nzambi akatuadija mu 1943 K.B.B. patshivua Abrahama ne muoyo. Tshikondo atshi, tshimenga tshivua tshimanyike bu Luze, dîna diatshi dia ntuadijilu dia bena Kanana. Tshivua tshisanganyibua pa tukunakuna, mutantshi wa kilometre mitue ku 17 ku Nord kua Yeruzaleme. Fuanyikija mu lungenyi mudi Abrahama ne Lota muana wa muanabu batangile mu mpata ya bufuke ya mu Tshibandabanda tshia kuinshi kua Yordane bimanyine pa muaba mutumbuke mu mikuna ivua pabuipi ne Betele. Ne mbabi yonso, Abrahama udi ukuatshila Lota lutatu lua diabanyangana miaba ya kudishila bisumbu biabu bivule bia bimuna wamba ne: ‘Ndi nkutendekena ne: Katutandanganyi; balami ba bintu bietu kabatandanganyi, bualu bua tudi bana ba muntu umue. Buloba buonso kabuena kumpala kuebe anyi? Ndi nkutendekena ne: Tapuluka kundi: biwaya ku tshianza tshia bakaji, nenye bianyi ku tshianza tshia balume; ne biwaya ku tshianza tshia balume, nenye bianyi ku tshianza tshia bakaji.’—Genese 13:3-11.
Abrahama kakaleja bukenji buende bua kusungula kumpala. Kadi, wakitaba bua nsongalume eu uvua ne mvula mishadile kudiye asungule tshitupa tshilenga. Tudi mua kuidikija mmuenenu muimpe wa Abrahama. Tudi mua kupolesha malu adi mua kufikisha ku matandu pa kudianjila kuela tshidia mu diakula ne bupole ne mu dienza malu kakuyi budisui.—Lomo 12:18.
Bidimu bivule pashishe pavua Yakoba munkana wa Abrahama mutudile mu Luze, wakalota tshilota tshia dikema. Wakamona ‘tshibandilu tshishimika panshi ne mutu watshi wakafika too ne mu diulu, ne mona, banjelu ba Nzambi bakadi babandapu, bapuekapu. Wakamona ne: Yehowa wakadi muimane ku mutu kuatshi.’ (Genese 28:11-19; fuanyikija ne Yone 1:51.) Tshilota etshi tshivua ne diumvuija dia mushinga. Banjelu bavua Yakoba mumone bavua bamuambuluisha mu dikumbaja mulayi uvua Nzambi mumulaye bua dimiinu. Muaba mutumbuke wa Yehowa ku mutu kua tshibandilu uvua uleja ne: uvua ulombola banjelu mu mudimu eu.
Dishindika edi dia dikuatshisha dia kudi Nzambi divua ne buenzeji bua bungi kudi Yakoba. Pakatabulukaye diakamue, wakabikila muaba au ne: Betele, mmumue ne: “Nzubu wa Nzambi,” ne kuditshipaye kudi Yehowa ne: ‘Bintu bionso biwampa nempingaje tshia dikumi kuudi bulelela.’a (Genese 28:20-22) Muikale witaba ne: bintu bionso bivuaye nabi bivua bifume kudi Nzambi, wakajinga bua kupingaja tshitupa tshinene bu tshimanyinu tshia dianyisha diende.
Lelu’eu banjelu badi benza mudimu bua diakalenga dia bena nkristo. (Musambu 91:11; Ebelu 1:14) Buobu pabu badi mua kuleja dianyisha diabu bua mabenesha abu onso mu dikala ‘babanji mu tshintu tshionso bua kupa kuonso, kudi kuenzeja disakidila kudi Nzambi.’—2 Kolinto 9:11, 12.
Mu bungi bua matuku, bana ba Yakoba bakalua tshisamba. Mulombodi wabu Yoshua wakatshimuna mukalenge mumpangano wa mu Betele pakavuabu pa kunyenga bena Kanana buloba. (Yoshua 12:16) Mu tshikondo tshia balumbuluishi, muprofete mukaji Debora uvua musombele pabuipi ne Betele ne uvua wambila bantu dîyi dia Yehowa. Samuele pende uvua uya ku Betele pa tshibidilu pavuaye ulumbuluisha tshisamba tshia Izalele.—Balumbuluishi 4:4, 5; 1 Samuele 7:15, 16.
Betele udi ulua nsangilu wa butontolodi
Kadi malanda a Betele ne ntendelelu mukezuke akajika kunyima kua dikosoloka dia Bukalenge mu 997 K.B.B. Mukalenge Yerobowame wakateka Betele bu nsangilu wa ntendelelu wa kana ka ngombe, kavuabu bamba ne: kavua kaleja Yehowa. (1 Bakelenge 12:25-29) Ke bua tshinyi, pavuaye ufila mulayi uvua umanyisha kabutu ka Betele, Hoshea wakamufunkuna bu “Bete-awena,” mmumue ne: “Nzubu wa malu mabi.”—Hoshea 10:5, 8.
Nansha muvua Betele mulue nsangilu wa malu mabi a mu nyuma, mianda misuikilaku yakatungunuka ne kufila malongesha a mushinga. (Lomo 15:4) Dilongesha dimue dia nunku didi ditangila muprofete udi kayi mumanyike dîna, uvuabu batume kumbukila mu Yuda too ne ku Betele bua kumanyisha kabutu ka bioshelu ne bakuidi bende. Yehowa wakamuambila kabidi bua kualukila mu Yuda—mutantshi wa kilometre mikese patupu mutangile ku Sud—kayi udia anyi unua. Ne dikima dionso muprofete eu wakamanyisha mulayi ku mêsu kua Yerobowame mukalenge wa Izalele, wela tshioshelu tshia mu Betele mulawu. Kadi pashishe wakapanga kutumikila Nzambi pa kudia mu nzubu wa muprofete mununu wa mu Betele. Bua tshinyi? Ne dishima dionso muprofete eu mununu wakamba ne: muanjelu wa Yehowa uvua mumutumine dîyi bua kuakidilaye muprofete nende. Dipanga butumike dia muprofete eu wa mu Yuda diakamufikisha ku difua kumpala kua dîba.—1 Bakelenge 13:1-25.
Bikala muena kuitabuja netu utupesha lungenyi lua kuenza bualu kampanda budi bumueneka bubi, ntshinyi tshitudi ne bua kuenza? Vuluka ne: nansha mubelu mufila ne meji mimpe udi mua kunyanga malu bikalawu mubi. (Fuanyikija ne Matayo 16:21-23.) Mu dikeba bulombodi bua kudi Yehowa ku diambuluisha dia disambila ne dilonga dia Dîyi diende, netuepuke tshilema tshinene tshia muprofete uvua kayi mumanyike dîna.—Nsumuinu 19:21; 1 Yone 4:1.
Bidimu bu 150 pashishe, muprofete Amosa wakaya pende ku Nord bua kumanyisha malu a dipisha nawu Betele. Ne dîsu dikole Amosa wakatandula muakuidi Amaziya ne bakuabu bantu bena luonji. Amaziya wakambila Amosa ne lutambishi luonso bua ‘kunyema ku buloba bua Yuda.’ Kadi kayi ne buôwa, Amosa wakambila Amaziya bua makenga avua ne bua kufikila ba mu nzubu muende. (Amosa 5:4-6; 7:10-17) Tshilejilu tshiende tshidi tshituvuluija ne: Yehowa udi mua kupesha ba-ministre bende bena bupuekele dikima.—1 Kolinto 1:26, 27.
Ndekelu wa bionso, Yoshiya mukalenge muena lulamatu wa Yuda wakupula ‘tshilambuilu tshia ku Betele, ne tshitendeledi tshia ku mukuna, kubisunsula. Kuoshaye kabidi ne dikunji dia tshijila.’ (2 Bamfumu 23:15, 16, MMM) Lelu’eu bakulu badi mua kuidikija tshilejilu tshiende tshilenga pa kulonda ne lukunukunu mêyi a Nzambi ne pa kuikala bantunga-mulongo mu dilama bukezuke bua tshisumbu.
Mianda eyi ya mu muyuki wa Betele idi ileja bimpe bipeta bia buakane ne bia bubi, bia ditumikila Yehowa ne bia dibenga kumutumikila. Bidimu bivule kumpala, Mozese uvua muteke disungula edi kumpala kua tshisamba tshia Izalele: ‘Ngakuteka muoyo ne malu mimpe, ne lufu ne malu mabi kumpala kuenu lelu.’ (Dutelonome 30:15, 16) Kuelangana meji pa muyuki wa Betele nekutukankamije bua tuetu kuditeka ku luseke lua “Nzubu wa Nzambi,” muaba wa ntendelelu mulelela, pamutu pa kuditeka ku luseke lua “Nzubu wa malu mabi.”
[Mêyi adi kuinshi]
a Bubidi buabu, Yakoba ne Abrahama, bakafila tshia dikumi ku budisuile.
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Bishadile bia Betele, muaba uvua Yerobowame mujadike nsangilu wa ntendelelu wa kana ka ngombe