Mu katupa kîpi emu—Nekuikale bulongolodi bukena mvita!
MUDIA 24 TSHISUA-MUNENE 1914, disalayi kampanda, nsongalume muena Grande-Bretagne, uvua ubikidibua ne: Jim Prince wakakosoluela mu tshidiila tshia no-man’s land bua kuyukila ne musalayi kansanga muena tshiluilu tshia panshi muena ditunga dia Allemagne. “Ndi Saxon. Wewe udi Anglo-saxon. Bua tshinyi tudi tuluangana mvita?” ke muakamuebeja muena Allemagne. Kunyima kua bidimu bungi kampanda, Prince wakatonda ne: “Tshitu muanji kupeta diandamuna ku lukonko elu to.”
Munkatshi mua lumingu lumue lua tshivulukilu mu 1914, basalayi ba biluilu bia ditunga dia Grande-Bretagne ne Allemagne bakadia bulunda, bakanaya ndundu, ne kushintakajangana tudó bua difesto dia Noël. Bushuwa, dilekela mvita edi dia matuku makese, kadivua dimanyike kudi mbulamatadi. Bamfumu ba basalayi kabavua basua bua se: basalayi babo bamanye ne: “muluishi” kavua muena lukuna muenzejanganyi anu wa bubi uvuabu bakula bualu buende mu ngumu ya mvita. Albert Moren, musalayi muena ditunga dia Grande-Bretagne, wakavuluka ne: “Bivua mua kuikala bikole bua kutuadija tshiakabidi mvita, bu dilekela mvita bua matuku makese ditungunuke lumingu lukuabo.”
Dilekela mvita adi dia diakamue didi dileja ne: nansha basalayi batu pabo basua ditalala pamutu pa mvita. Basalayi bavule badi bamanye buôwa butu mvita ijula nebitabe bulela bua kasumuinu aka ka bena Espagne: “Lekela aye ku mvita yeye ng’udi kayi mumanye tshidi mvita.” Kakuyi mpata, makebulula menza pa buloba bujima bua muanda eu neasokolole se: bantu bavule mbasue bua ditalala dipingane pa muaba wa mvita. Kadi, mmunyi mudi dijinga edi dia bukua-bantu pa bidi bitangila ditalala mua kusambulujibua too ne mu bulongolodi bukena mvita?
Kumpala kua mvita kujikayi, mmuenenu idi ne bua kushintuluka. Mbafunde mu mukanda wa mêyi ne mikandu wa Unesco, tshibambalu tshia O.N.U. tshidi tshitangila mianda ya ndongeshilu, science ne dijikikija lutetuku, ne: “Bu mudi mvita ituadija mu bieledi bia ngenyi bia bantu, nenku, anu muomu amu ke mudi ngenyi ya dikuba nayi ditalala mua kuibakibua.” Pabi, mu nsangilu wa bantu badiku lelu’eu, mudi dipanga dieyemena ne nkinu bisapalala, nsangilu eu udi wenda ulua wa tshinyangu tshikole, kayi wa ditalala.
Kadi, Nzambi nkayende wakalaya ne: dituku kampanda, ditalala nedifundibue mu tshieledi tshia lungenyi tshia bantu bakane badi badiakaje. Ku butuangaji bua muprofete wende Yeshaya, wakamba ne: “Yeye [Nzambi] neakose nsambu pankatshi pa matunga ne neakajilule malu adi atangila bisamba bivule. Nebikale ne bua kufula miele yabo ya mvita bua kuyivuija nkasu ya kudima nayi ne mafuma abo nebaavuije tushola tua kukosa natu bilongo. Ditunga dimue kadiakujudila dikuabo muele wa mvita nansha, ne kabakulonga kabidi mua kuluangana mvita to.”—Yeshayi 2:4.
Kulubuluja ditalala mu tshieledi tshia lungenyi
Dishintuluka dia mushindu’eu mu tshieledi tshia lungenyi didiku mua kuenzeka anyi? Bantu nebalongeku mua kukuba kashidi ditalala pamutu pa kutumbisha mvita anyi? Tuangate tshilejilu tshia Wolfang Kusserow. Mu 1942, bena Nazi bakakosa mutu wa nsongalume eu muena ditunga dia Allemagne wa bidimu 20 bualu ‘kavua musue kulonga mua kuluangana mvita.’ Bua tshinyi wakasungula bua kufua? Mu mukanda kampanda wakafundaye, wakatela dimue dia ku mêyi-maludiki a mu Mifundu bu mudi edi: “Udi ne bua kunanga muntu nebe bu mûdi mudinange” ne “buonso badi bangata muele nebashipibue ku muele.” (Matayi 22:39; 26:52) Pashishe, wakebeja buludiludi ne: “Mutufuki wetu wakafundisha bionso ebi bua mitshi anyi?”
Dîyi dia Nzambi, didi mu Bible, “ditu dipetesha bukole” ne diakakankamija nsongalume eu Ntemu wa Yehowa bua kuipatshila ditalala, kayi utshina malu avua mua kumuenzekela. (Ebelu 4:12; 1 Petelo 3:11) Kadi, Wolfgang Kusserow kavua anu yeye nkayende mu dipatshila ditalala to. Mu mukanda wa Dikengeshibua dia bitendelelu kudi bena Nazi bituadijile mu 1933 too ne mu 1945 (angl.), J. S. Conway udi utela bu tshijadiki, mikanda ya mbulamatadi wa bena Nazi mudibu balamine malu a kale, wamba ne: tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa tshiakabenga bua kuangata bingoma. Amu bu mudi Conway ubileja patoke, dipangadika dia bukitu dia mushindu’eu divua diumvuija kuditungila buobo bine lufu.
Bantemu ba Yehowa ba matunga ne bisamba bionso, badi batungunuka ne kuipatshila ditalala. Mbua tshinyi? Bualu Bible mmubalongeshe ne: basadidi balela ba Nzambi badi ne bua kufula nkasu ku miele yabo ya mvita. Alejandro, nsongalume wa ku Argentine wakaya kusombela mu ditunga dia Israël mu 1987, udi yeye muine mua kujadika muanda eu.
Munkatshi mua bidimu bisatu, Alejandro wakasombela mu kibboutz. Uvua utungunuka ne malonga ende mu université, eku, ukuata mudimu mu nzubu ya bilala-benyi ne ya bidiilu kabukabu. Mu tshikondo atshi, wakatuadija kubala Bible ne kukeba tshipatshila mu nsombelu wende. Kupita bionso, uvua muindile bua kumona bulongolodi muvuaye ne bua kusanka bua ditalala ne buakane. Alejandro—muena Yuda—wakatumika kaba kamue ne bena-Yuda ne ba Arabe, kadi kakanyisha bua kuditeka ku luseke kampanda to.
Mu 1990, mulunda wende kampanda uvua ulonga Bible ne Bantemu wakalomba Alejandro bua kuyaye kubuela mu mpuilu wa dituku dimue wakenzekela mu Haifa. Pakasanganaye bena Yuda ne ba Arabe 600 badisanga ne disanka mu mpuilu, wakadiambila munda munda ne: ‘Eu ke nsombelu muakane udi bantu ne bua kuikala nende.’ Mu ngondo isambombo, wakavua Ntemu ne mpindieu udi upitshisha dîba diende divule mu dilongesha mukenji wa ditalala udi mu Bible.
Mushindu walua Nzambi kutuala ditalala
Bilejilu ebi bidi bitua ku muoyo, bitu bia ku mpukapuka mu bulongolodi budiku lelu’eu. Nansha mudi bulongolodi ebu bua lelu’eu bulaya ditalala dia ku ludimi patupu, buobo ke budi bumiamina mâyi ku maminu a mvita. Neusue bua kusombela mu musesu mudi bantu bapangadija bua kutula bia lukama 7 anyi 16 bia mfranga yabu bua bingoma bua dilamibua ne dikubibua dia nzubu yabo anyi? Bushuwa, ke tshidi matunga enza pa kutula mfranga bua biluilu mu bidimu bidi panshi ebi. Kabiena bikemesha to, bualu mulayi wa Yeshaya udi umanyisha ne: bukua-bantu mu ka-bujima kabakufula nkasu ku miele yabu ya mvita too ne ku tshikondo tshialua Nzambi ‘kukosela bantu bavule nsambu yabo.’ Mmushindu kayi wenzaye nanku?
Tshiamu tshinene tshia mudimu tshiatumikabu natshi bua kukosa nsambu m’Bukalenge bua Yehowa. Muprofete Danyele wakadianjila kumanyisha ne: ‘Nzambi wa mu diulu neajadike bukalenge budi kabuyi bubutudibua kashidi.’ Bua Bukalenge ebu, udi usakidila ne: “Nebuboze ne nebufikishe makalenge [mbulamatadi ya bantu] aa wonso ku nshikidilu, ne buobo nebushindame bua bikondo kabiyi bijadika.” (Danyele 2:44) Miaku eyi idi isokolola ne: Bukakenge bua Nzambi nebushindike nshinshinshi bukokeshi buabu pa buloba bujima. Pumbushabu mikalu idi pankatshi pa matunga, Bukalenge nebujikije nkuna yonso. Kupita apu, bualu babutumikidi nebikale “bantu balongesha kudi Yehowa,” ditalala diabo “nedikale divulavulayi.” (Yeshaya 54:13) Kabiena bikemesha pavua Yezu mutulomba bua kusambila Nzambi ne: “Bukalenge buebe bulue!”—Matayi 6:10.
Diumbushibua dia bitendelelu bidi bipumbisha
Nzambi neumbushe kabidi bitendelelu bidi bipumbisha ditalala. Bitendelelu biakakebesha nsambo ya mvita yakanenga mutantshi mule mu mianda ya kale—krwazade, peshi “mvita minsantu,” mikebesha kudi papa Urbain II mu 1095 B.B.a Mu siekele wetu eu, bamfumu ba bitendelelu mbazanzamuke mu disaka bantu bua kutua mvita nyama ku mikolo, nansha eyi idi kayiyi itangila malu a ntendelelu.
Pa kutangila malu akenza bitendelelu bia bena nkristo ba ku dîna patupu mu Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima, mushikuluji wa malu a kale, Paul Johnson wakafunda ne: “Bamfumu ba bitendelelu kabavua bakumbana, ne kabavua basue bua kuteka misangu mivule ditabuja dia bena nkristo kumpala kua dinanga dinekesha dia ditunga. Bavule bakasungula njila mupepele ne kuvuija dinanga dinekesha dia ditunga tshintu tshia muomumue ne buena-nkristo. Basalayi bena nkristo ba bitendelelu bionso bavua babakankamija bua kushipanganabu mu dîna dia Mupandishi wabo.”
Bitendelelu mbienze malu mavule bua kujula mvita pamutu pa kukuba ditalala. Bulelela, Bible udi ufunkuna tshitendelelu tshia dishima bu “mukaji wa ndumba” udi ukokela bakalenge ba pa buloba. (Buakabuluibua 17:1, 2) Nzambi udi wamba bua mukaji eu ne: yeye ke udi mpokolo wa diitshikijibua dia mashi a bantu buonso bakashipibua pa buloba. (Buakabuluibua 18:24) Pende, Yehowa Nzambi neumbushe, musangu umue ne bua kashidi, tshipumbishi etshi tshia ditalala.—Buakabuluibua 18:4, 5, 8.
Nansha biajimina biabuludianganyi bu mudi mianda ya politike ne bitendelelu bia dishima, ditalala kadiakukubibua bikala mujudiji munene wa mvita kayi mumbushibue—Satana Diabolo. Eu ke mudimu wa ndekelu walua Bukalenge bua Nzambi kukumbaja mu programme wende mulongolola bua kubueja ditalala pa buloba bujima. Mukanda wa mu Bible wa Buakabuluibua udi umvuija ne: Satana “neakuatshibue” ne “neasuikibue” ne “needibue . . . mu dijimba,” bua “kadingi kabidi matunga.” Pashishe, neabutudibue butubutu.—Buakabuluibua 20:2, 3, 10.
Dilaya dia Bible dia kujika kua mvita ki ntshilota patupu nansha. Ndongoluelu wa Yehowa Nzambi bua kuteka ditalala mmumane kubanjijibua. Bukalenge buende mbumane kubanjijibua mu mawulu ne mbumane kudiakaja bua kuangata ne lukasa mapangadika bua kukuba ditalala mu malu wonso. Bua muanda eu, miliyo ya Bantemu ba Yehowa, badi batua mbulamatadi eu wa mu diulu nyama ku mikolo, mbalonge mua kusomba mu ditalala.
Nenku, mbimueneke patoke se: tudi ne tubingila tua meji bua kuitabuja ne: mvita idi mua kuepukibua. Bualu buimpe kabidi, tudi mua kutangija kumpala, [mêsu etu] ku dituku dikadi pakulua paavua Yehowa kukosesha mvita bua kashidi. (Musambu wa 46:9) Neatabalele bua se: mu katupa kîpi emu, bulongolodi mudi kamuyi mvita buikaleku.
[Mêyi adi kuinshi]
a Misangu mikuabo, bamfumu ba bitendelelu batu balua buobo bine baluanganyi ba mvita. Mu mvita ya Hastings (1066), Odo, muepiskopo wa bena katolike, wakabingisha didibueja diende dia mu mvita pa kujinga bua kutumika ne tshikowa pamutu pa muele wa mvita. Wakamba ne: bikala mashi kaayi mitshikijibue, muntu wa Nzambi uvua mua kushipangana kakuyi ditupa dia mêyi ne mikandu. Siekele itanu kunyima, kardinale Ximenes yeye nkayende wakalombola tshiluilu tshia Espagne bua kuluangana mvita mu Afrique wa ku Nord.
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Udi mua kuikala ne muoyo mu bulongolodi bupiabupia mudi kamuyi mvita