Ja neky diˈib këˈam yajjääy mä ayuk siríaco: Yëˈë xytyuknijäˈäwëm wixaty yajkäjpxnäjxy ja tim jawyiimbë Biiblyë

Mä jëmëjt 1892, nimajtskë toxytyëjk diˈib tukaˈax ets tuˈugyë myiin jyäjttë naxwiiny Agnes Smith Lewis mëdë Margaret Dunlop Gibson, ojts tsyoondë kameyëkëjxy parë ttuknäjxtë it lugäärë äänëˈëk tëtsëˈëkpë ets jyäjttë mä yˈittë teety etsë määdrë jam Santa Catalina, Sinaí gopk ëjxy. Tyäˈädë toxytyëjkëty ja ojts tyuˈuyoˈoytyë taxtujk xëë ets ja netyë jyëmëjtëty naa 50. ¿Tiko ttuknäjxtë ja it lugäärë kutsëˈëgëbë mä Oriente Medio? Extëm yaˈˈatsoojëmbity, yajkëktëkëyaambyë mëbëjkën ko Biiblyë tëyˈäjtën myaytyaˈaky.

MÄ NETYË Jesus kyajëmbitynyëm tsäjpotm, ta ojts ttukˈaneˈemy ja yˈëxpëjkpëty ets nyimaytyäˈägëdët “Jerusalén, nëˈënë Judeeë nyax, Samaaryë nyax es tëgekyë naxwinyëdë” (Apostʉlʉty 1:8). Ja yˈëxpëjkpëty jyantsy myëmëdoodë tyäˈädë anaˈamën ets ojts kyäjpxwäˈkxtë amëk jotmëk. Per jam Jerusalén yajpajëdijttë ets jamë Esteban yaˈoˈkë jäˈäy. May kyaktë ets ojts nyëjkxtë Antioquía (Siria), tuˈugë siudad diˈib mas mëj yajpatp Roma, diˈib myëjagamˈäjtypyë Jerusalén naa 550 kilometrë ets anikëjxytsyoo wyeˈemy (Apostʉlʉty 11:19).

Jam Antioquía, duˈunyëm tnimaytyaktë Jesus ets mayë jäˈäy diˈib kyaj jyudiyëty tmëbëjktë (Apostʉlʉty 11:20, 21). Mä tyäˈädë siudad, yëˈë jäˈäy kyäjpxtë grieegë, per nuˈunë lyugäärë Siria, yëˈë kyäjpxtë siríaco.

YAJKÄJPXNAXYË DIOSË YˈAYUK SIRÍACO

Mä siiglë 2 ojts jyantsy nyimayë ja Dios mëduumbëty diˈib kyäjpxtëbë siríaco, pääty yajkäjpxnaxyë Biiblyë mä tyäˈädë ayuk. Ets waˈan tim jawyiin ojts yajkäjpxnaxyë Escrituras Griegas Cristianas siríaco ets kyaj latín.

Naa ja mä jëmëjt 170, Taciano diˈib Siria (naa jaa 120-173 J.t.m.) tˈawijtsmujkyë taxkpë Evangelios diˈibë nety yajkupëjkp ko yëˈë Dios yajjääyë. Tyäˈädë yaˈixyˈajty extëmë Diatesarón, diˈib mä ayuk grieegë nikajp ja mäjtaxkpë Evangelio, ets waˈan yajjääy grieegë o siríaco. Ets mä siiglë 4, Efrén diˈib Siria (naa jaa 310-373 J.t.m.) ojts tnimaytyaˈagyë Diatesarón, diˈib xytyukˈijxëm ko ja Dios mëduumbëty diˈib Siria yˈixyˈäjttëbë netyë tyäˈädë liibrë.

¿Tiko tyam jyëjpˈamëty nnijäˈäwëmë Diatesarón? Mä siiglë 19 näägë jäˈäy diˈib nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë, jyënandë ko tyäˈädë Evangelios, kyaj yëˈëjëty diˈibë Dios yajjääyë, pes wyinmääytyë ko yajjääy mä siiglë 2 mä jëmëjt 130 axtë 170, mä nety tëëyëbë Jesus yˈoˈknë. Per ko yajpatyë Diatesarón diˈib këˈam yajjääy, ta yajnijäˈäwë ko Matewʉ, Markʉs, Lukʉs etsë Fwank yˈixyˈäjttëbë netyë jäˈäy. Pääty njënäˈänëm ko tëëyëbë nety yajjääynyë. Ko Taciano tjääyë Diatesarón, kyaj yëˈë tnijääytyuty ja Evangelios diˈib kyaj Dios dyajjääyë, pääty yajmëbëky.

Ko tsyondakyë siiglë 5, yëˈë netyë jäˈäy yajtuundëbë Biiblyë diˈib të yajkäjpxnaxy siríaco, nuˈun ja it lugäär diˈib wëˈëmp anikëjxytsyoo jam Mesopotamia. Waˈan jaa yajkäjpxnäjxy mä siiglë 2 ets 3. Tuˈuk majtskë nety jeˈeyë tyëgoyˈatyë liibrë diˈib mä Biiblyë, yëˈëyë nety kyaj tmëminyë 2 Peedrʉ, 2 Fwank, 3 Fwank, Juudʉs etsë Diˈibʉ Jatanʉp o Apocalipsis. Tyäˈädë Biiblyë ja yaˈixyˈaty Peshitta, diˈib nikajp “adëyë” o “wingëjxy”, ets yëˈë xytyukˈijxëm wiˈix desde tëëyëp mëdëy yajkäjpxnäjxyë Biiblyë.

Tyäˈädë Peshitta diˈib këˈam yajjääy, myëmiin kujayë jëmëjt 459 o 460, diˈib xytyukˈijxëm ko tëëyëp yajjääy. Mä tyuˈuyoˈoyë jëmëjt 508, ta yaˈijxy wiˈixë nety të yajjäˈäyë Peshitta ets yajkujäˈäyë ja mëgoxkpë liibrë diˈibë nety tëgoyˈäjtp. Tyäˈädë liibrë ja yaˈixyˈajty extëmë Versión Filoxeniana.

YˈAKˈYAJPÄÄTYË WIINKPË NEKY DIˈIB KËˈAM YAJJÄÄY MÄ AYUK SIRÍACO

Mä siiglë 19 tamë nety mayë kopyë mä ayuk grieegë diˈib mä Escrituras Griegas Cristianas diˈib yajjääy mä siiglë 5 o ok. Pääty diˈib nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë nyijawëyandë wiˈixë nety të yajjääynyaxyë wiinkpë Biiblyë extëmë Vulgata latina etsë Peshitta siríaca. Mä tadë tiempë, nääk wyinmääytyë ko Peshitta yëˈë nety diˈib mas tëëyëp të yajjäˈäy këˈam mä ayuk siríaco, per kyaj tnijäˈäwëdë pën jantsy yëˈë. Ja jäˈäyëty diˈib nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë, mëjwiin kajaa nety dyajtsobäädäˈändë ko yajpäädëdë neky diˈib këˈam yajjääy, pes yëˈë nety pudëkëyanëdëp parë niˈigyë tjaygyukëdët wixaty tim jawyiin yajkäjpxnäjxyë Biiblyë mä ayuk siríaco, diˈib yajjääynyäjx mä siiglë 2. Per ¿jantsy jamë nety ja neky diˈib yajjääynyäjx këˈam? ¿Waˈandaa nety yajpäädäˈäny?

Tiko këdii, yajpat majtsk. Tuˈuk yëˈë diˈib yajjääy këˈam mä siiglë 5, ets japë nety yˈity mä mayë neky nyipety diˈib këˈam yajjääy mä ayuk siríaco. Tyäˈädë yëˈë nety të tjuyë Museo Británico mä jëmëjt 1842 diˈib tyoˈkë Nitria (Egipto) mä yˈittë teety etsë määdrë. Ja ojts yajtijy Siríaco Curetoniano, yëˈko yëˈë pyat ets yajpëtsëëmë William Cureton, diˈibë nety tuump mä museo mä yajpëjkëˈëgyë neky diˈib këˈam jäˈäy. Tyäˈädë neky ja nety tmëminy taxkë Evangelios, Matewʉ, Markʉs, Fwank ets yëˈë tyukugëjxëbë Lukʉs.

Ets ja tuˈugë neky diˈib axtë tyambäät jaˈäjtp, yëˈë Sinaítico Siríaco, diˈib pyattë ja nimajtskpë toxytyëjk diˈib të yajnigajpxy mä të tsyondaˈagyë tyäˈädë artikulo. Agnes kyaj yˈëxpëjky mä unibersidad, per jyajtypyë nety tuktujkë ayuk, ets tuˈuk, yëˈë siríaco. Mä 1892 tpatyë tyäˈädë neky Egipto mä yˈittë teety etsë määdrë Santa Catalina.

Jap tpatyë tyäˈädë neky diˈib këˈam yajjääy mä ayuk siríaco mä tuˈugë mëj käjë diˈibë nety të yëkëtyaaynyë. Agnes jyënany ko tyäˈädë neky jantsy axëëgëmë nety kyëxëˈknë; të yˈaxëˈkëtyaaynyë ets të yˈaˈoˈtsmujktääynyë, pes të nety nyäjxnë kanäk mëgoˈpx jëmëjt mä kyaj pën tnekyˈayaˈpwaˈkxy. Yëˈë nety tuˈugë neky diˈib këˈam yajjääy ets kyëxëˈëky ko të jyoˈtsnë ets të yajnijääybyety. Ja letrë diˈib yajtuknijääybyajt yëˈë siríaco, diˈib myaytyakypy ja toxytyëjk diˈib wäˈäts jukyˈäjttë. Agnes ojts tˈijxpääty ja letrë diˈibë nety tim jawyiin të yajjäˈäy ets jyënaˈany “mä Matewʉ”, “mä Markʉs” ets “mä Lukʉs”. Ets diˈibë nety të tpääty, yëˈë ja neky diˈib tim jawyiin yajjääy siríaco, waanë nety jeˈeyë tyëgoyˈaty parë kyäˈpxëdë Evangelios. Pënaty nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë, wyinmaytyë ko ja yajjääy mä nety jyëjpkëjxnë siiglë 4.

Yëˈë Sinaítico Siríaco, diˈib këˈam yajnijääytyutë Biiblyë, yëˈë ja tuk pëky diˈib të yajpääty ets jëjpˈamë jäˈäy dyajnäjxtë extëmë Códice Sinaítico etsë Códice Vaticano diˈib miimp grieegë. Ets yajnijawë ko Siríaco Curetoniano etsë Sinaítico Siríaco, yëˈë yajnijääytyutë Evangelios diˈib miimp mä ayuk siríaco mä nety jyëjpkëjxnë siiglë 2 o mä tsyondaˈagyë siiglë 3.

DIOSË YˈAYUK YˈITY WINË XËË WINË TIEMPË

Pënaty tyam yˈëxpëjktëbë Biiblyë, ¿mbäät tyuˈunxëdë ja neky diˈib yajjääy këˈam? Mbäät. Extëm nˈokpëjtakëm, mä Markʉs kapitulo 16 jeˈeyë tmëminy axtë bersikulo 8, per mä näägë Biiblyë yˈakˈyajniˈigyëp. Yëˈë Códice Alejandrino diˈib yajjääy mä siiglë 5 etsë Vulgata latina yajniˈigyëbë tyäˈädë bersikulo, perë Códice Sinaítico etsë Códice Vaticano, diˈibë jäˈäy mëj yaˈijttëp ets yajjääy grieegë, kyaj dyajniˈigyë bersikulo mä Markʉs kapitulo 16, jeˈeyë tmëminy axtë bersikulo 8. Yëˈë Sinaítico Siríaco nan kyaj dyajniˈigyë tyäˈädë bersikulo, tyäˈädë yëˈë ja tuk pëky xytyukˈijxëm ko kyaj duˈun yajjääyë Markʉs, ok ojts tˈakkujayëdë.

Min nˈokˈijxëm ja tuk pëky. Mä siiglë 19, tukëˈëyë Biiblyë diˈibë nety të yajkäjpxnaxy, yajniˈigyëbë netyë 1 Fwank 5:7 parë dyajtëyˈäjtëndëkë Trinidad. Perë tyäˈädë ää ayuk, kyaj myiiny mä ja neky diˈib yajjääy këˈam mä ayuk grieegë ets nan kyaj myiiny mä Peshitta. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm ko ojts dyajniˈigyëdë, pes kyaj nety duˈun myiny extëm tim jawyiin yajjääyë Biiblyë.

Jyobaa mëjwiin kajaa të tkuwäˈänyë Biiblyë, duˈun extëm twandaky. Mä Biiblyë jyënaˈany: “Ja ujtsë tsuxkpë tëtsp, ja pëjy niˈkxp, perë nDiosˈäjtëmë yˈayuk ijtëëp winë xëë winë tiempë” (Isaías 40:8; 1 Peedrʉ 1:25). Ja neky diˈib tëëyëp këˈam yajjääy mä ayuk siríaco, mëdëy të yajjääynyaxy ja ää ayuk diˈib yajpatp mä Biiblyë.

[Rekuäädrë diˈib mä pajina 13]

¿Ti yˈandijpy siríaco?

Yëˈë tuˈugë ayuk diˈib tsoˈomp mä arameo, diˈib mayë jäˈäy kyäjpxtëp Persia. Siríaco jam ojts yajkajpxy Mesopotamia anikëjxytsyoo ets nuˈunë yˈit lyugäärë Antioquía, mä mayë jäˈäy ojts tpanëjkxtë Kristë mä siiglë 1. Ets mä siiglë 2 o 3 ja myëjwindëjkë wiˈix yajjäˈäyë ayuk siríaco.

[Mä tmaytyaʼaky diʼib jëjpʼam pajina 14]

Peshitta yëˈë xytyukˈijxëm wiˈix yajjääynyajxyë Biiblyë mä siiglë 1 ets 2