Jyobaa yëˈë “Nyipaˈandutypy tijaty ijtp ayuˈutsyë”

“Diˈib miitsëty mDiosˈäjttëp yëˈë tuˈugë Dios mä diosëty ets tuˈugë Wintsën mä reyëty ets tuˈuk diˈib Nyipaˈandutypy tijaty ijtp ayuˈutsyë.” (DAN. 2:47)

¿WIˈIX MˈATSOOJËMBITÄˈÄNY?

¿Ti Jyobaa të tnipaˈanduˈuty parë xytyuknijäˈäwëm diˈib miin këdakp?

¿Pënaty yajmaytyakp mä ja tëdujkpë axëkjëyujkë kyëbäjk?

¿Wiˈix nyaymyënëjkxyëtyë ja axëkjëyujk diˈib jëxtujkë kyëbäjk diˈibë Juan yˈijx ets ja mëj awinax diˈibë Nabucodonosor kyumää?

1, 2. ¿Ti Jyobaa të tnipaˈanduˈuty, ets tiko?

KO Diosë yˈAnaˈamën dyajkutëgoyëdë gobiernëtëjk yä Naxwiiny, ¿diˈibë gobiernë nety wäˈkpëtsëëmp abëtsemy nyaxwinyëdë? Mbäät nnijäˈäwëm mët ko Jyobaa yëˈë “diˈib Nyipaˈandutypy tijaty ijtp ayuˈutsyë”. Min nˈokˈijxëm tijaty kyujäˈäyë ja kugajpxy Daniel etsë Apostëlë Juan parë nnijäˈäwëm.

² Jyobaa ojts ttukˈixyë Daniel etsë Juan kanäägë jëyujk diˈib myëdäjtypyë niwij nikajën. Etsë Daniel ojts ttukmëtmaytyaˈaky wiˈix nyikejy tuˈugë kumäˈäy mä yaˈijxy tuˈugë awinax jantsy mëj. Dios yëˈë yajwëˈëm jääybyety mä Biiblyë parë ndukˈoyˈäjtëm (Rom. 15:4). Ets duˈun nyajkëktëjkëm ja mëbëjkën ko tim tsojkë Diosë yˈAnaˈamën dyajkutëgoyaˈany niˈamukë anaˈambëtëjk yä Naxwiiny (Dan. 2:44).

3. Parë njaygyujkëm tijaty yajnaskäjpxë mä Biiblyë, ¿ti tsojkëp jawyiin nnijäˈäwëm, ets tiko?

³ Daniel mëdë Juan kyaj jeˈeyë ojts tnaskäjpxëdë ko jyaˈˈatäˈäny niduktujkë rey o gobiernë diˈib wäˈkpëtsëmäämp abëtsemy nyaxwinyëdë, nan ojts tnigäjpxtë diˈibë jawyiin tëkëyäämp axtë diˈib ok ak tunäämp. Per parë yajxon njaygyujkëm tijaty ojts tnaskäjpxëdë, tsojkëp jawyiin nnijäˈäwëm diˈib tim jawyiinë Biiblyë ojts tnaskäjpxë. ¿Tiko? Yëˈko diˈib tim jawyiin ojts yajnaskäjpxë, naymyënëjkxëp mët tukëˈëyë diˈib ok ojts yajnaskäjpxë.

JA TSÄˈÄNYË TYËËM YˈÄÄTS ETS JA AXËKJËYUJK DIˈIB JËXTUJKË KYËBÄJK

4. ¿Pënaty tyëëmˈäjty yˈäätsˈäjtypy ja toxytyëjk ets ti tyunaambyë tyäˈädë tëëm ääts?

⁴ Të netyë Adán mëdë Eva tyëgoytyë, ko Jyobaa ojts tnaskäjpxë ko tuˈugë “toxytyëjk”a tmëdatäˈänyë “yˈuˈunk yˈokën” o tyëëm yˈääts (käjpxë Génesis 3:15, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]).b Tyäˈädë tyëëm yˈääts yëˈë nety kyutaˈanëˈëgaampy ja tsäˈäny, o Satanás, ets dyaˈoogäˈäny. Ok, ta Jyobaa ojts tnigajpxy ko tyäˈädë tëëm ääts myinäˈäny mä fyamilyë Abrahán, mä nasionk diˈib Israel, mä Judá tyëëm yˈääts ets mä rey David (Gén. 22:15-18; 49:10; Sal. 89:3, 4; Luk. 1:30-33). Jesukristë yëˈë tim jawyiin yajmaytyakp mä tyäˈädë tëëm ääts (Gal. 3:16). Ets ok, ta pënaty nëjkxandëp tsäjpotm diˈib të yajwinˈixtë mëdë espiritë santë (Gal. 3:26-29). Jesus ets pënaty nëjkxandëp tsäjpotm yëˈë tunandëp mä Diosë yˈAnaˈam Kyutujkën, ets yëˈë Jyobaa yajtunaampy parë dyajkutëgoyaˈanyë Satanás (Luk. 12:32; Rom. 16:20).

5, 6. 1) Daniel mëdë Juan, ¿nääk tˈijxtë gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëmp? 2) ¿Ti yˈandijpy ja jëxtujkpë axëkjëyujkë kyëbäjk?

⁵ Diˈib tim jawyiin ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë, jyënaˈany ko ja tsäˈäny nan myëdataambyë tyëëm yˈääts diˈib myëtsipˈataampy ja toxytyëjkë tyëëm yˈääts. ¿Pënaty tyëëmˈäjty yˈäätsˈäjtypy ja tsäˈäny? Niˈamukë pënaty yˈaxëkˈijxtëp ets tnibëdëˈëktë Diosë kyäjpn, extëmë Satanás. Nuˈun kujkë xëë tiempë nyaxy, Satanás të tpëjtaˈagyë tyëëm yˈääts mä kanäägë anaˈamdakn, o gobiernë (Luk. 4:5, 6). Per jeˈeyë tuˈuk majtskë tyäˈädë gobiernë diˈibë kyutujkënë të dyajtundë mä Diosë kyäjpn, duˈun mä ja israelitëty ets duˈun mä Dios mëduumbëty diˈib nëjkxtëp tsäjpotm. Pääty njaygyujkëm tiko Daniel etsë Juan jeˈeyë tˈijxtë tuktujkë gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëmp abëtsemy nyaxwinyëdë.

⁶ Tam nyëjkxnë naa majtsk mil jëmëjtëp, mä Jesus ttukˈijxyë Juan kanäägë jëyujk diˈib atsëˈëk ajawë (Diˈibʉ Jat. 1:1). Tuˈuk diˈib yˈijx mejnybyëˈääy, yëˈë “sarpyentë” o dragón, diˈib yˈandijpyë Mëjkuˈu (käjpxë Diˈibʉ Jatanʉp 13:1, 2). Ta mä ja mejny pyëtseemy tuˈugë axëkjëyujk diˈib jëxtujkë kyëbäjk, ets ta Mëjkuˈu myooyë mëjwiin kajaa kutujkën. Ok, ta Juan tˈijxy jatuˈugë axëkjëyujk diˈib tsapts ets jëxtujkë kyëbäjk, tyäˈädë yëˈë yˈawinax ja axëkjëyujk diˈib yajmaytyakp mä Diˈibʉ Jatanʉp 13:1. Ta tuˈugë anklës ttukmëtmaytyakyë Juan ko ja jëxtujkpë axëkjëyujkë kyëbäjk, yëˈë yˈandijpy “jëxtujkë rey” o gobiernë diˈib wäˈkpëtsëmäämp abëtsemy nyaxwinyëdë (Diˈibʉ Jat. 13:14, 15; 17:3, 9, 10). Ko yajjääyë Diˈibʉ Jatanʉp, të nety mëgoxk ja gobiernë nyaxy, ja myëdëdujkpë yëˈë nety meerë tuump ets ja myëjëxtujkpë “kyajnëmë [nety] jyaˈty”. ¿Diˈibatyë tyäˈädë gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëmp? Min nˈokˈijxëm tuˈugatyë tyäˈädë axëkjëyujkë kyëbäjk. Nan nˈixäˈänëm wiˈixë Daniel ojts tmaytyaˈagyë tyäˈädë anaˈambëtëjk, ets tam diˈib myaytyak mä nety kanäk siiglë tyëgoyˈaty parë tyuundëkët.

JA MAJTSKPË KËBÄJK DIˈIB TIM JAWYIIN YËˈË EGIPTO ETSË ASIRIA

7. ¿Pën yaˈˈandijp ja tim jawyiimbë këbäjk, ets tiko?

⁷ Ja tim jawyiimbë axëkjëyujkë kyëbäjk, yëˈë Egipto. ¿Tiko? Yëˈko yëˈë tim jawyiimbë gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëm, diˈib tyuun axëëgë Diosë kyäjpn. Dios të nety twandaˈaky ko mä fyamilyë Abrahán myinäˈäny ja toxytyëjkë tyëëm yˈääts. Etsë Abrahán yëˈë tyëëmˈäjt yˈäätsˈäjt ja israelitëty, diˈib ojts nyëjkxtë tsënaabyë Egipto mä ojts jyantsy nyimayëdë ets axëëk jap ojts yajtundë. Satanás yajkutëgoyanë Diosë kyäjpn mët ko kyaj ttsejky ets jyäˈtët ja toxytyëjkë tyëëm yˈääts. Pääty dyajtuunyë Faraón parë dyaˈoˈktäˈäyët niˈamukë ja yaˈayˈënäˈkuˈunk diˈib maxuˈunkˈäjttëp. Perë Jyobaa kyaj tnasˈijxë ets duˈun jyatët ja kyäjpn, pääty dyaˈˈawäˈätspëtseemy jap Egipto (Éxo. 1:15-20; 14:13). Ets ok, ta ojts tmoˈoy ja Nax diˈib Tyukwinwäˈänë.

8. ¿Pën yaˈˈandijp ja myëmajtskpë këbäjk, ets ti jyatunan?

⁸ Ja myëmajtskpë axëkjëyujkë kyëbäjk, yëˈë Asiria, tuˈugë gobiernë diˈib ojts nanduˈun tjayajkutëgoyaˈanyë Diosë kyäjpn. Jyobaa yëˈë yajtuunë tyäˈädë gobiernë parë ttukumëdowët ja mäjkpë tëëm ääts diˈib Israel mët ko kyamëdoodë ets mët ko wiink dios tˈawdäjttë. Per kyaj yëˈë Jyobaa nyekyyajtuunë ko tnibëdeˈkyë Jerusalén. Waˈan yëˈë Satanás tjayajkutëgoyany ja tëëm ääts mä nety myinäˈänyë Jesus. Päätyë Jyobaa dyaˈˈawäˈätspëtseemy ja kyäjpn ko tkejxy tuˈugë yˈanklës ets dyajkutëgooy ja tsiptuumbëty diˈib Asiria (2 Rey. 19:32-35; Isa. 10:5, 6, 12-15).

JA MYËDËGËËKPË KËBÄJK YËˈË BABILONIA

9, 10. 1) ¿Ti Jyobaa nyasˈijxë ets ttunët ja soldäädëty diˈib Babilonia? 2) ¿Ti nety tsojkëp tyun jyatëdët parë yˈadëwët tijaty ojts yajnaskäjpxë?

⁹ Ja myëdëgëëkpë axëkjëyujkë kyëbäjk diˈibë Juan yˈijx, yëˈë ja gobiernë diˈib yajpat Babilonia. Jyobaa nyasˈijxë ets soldäädëty diˈib Babilonia tjaˈabëkëdë Jerusalén ets tmënëjkxtët ja israelitëty tsumytsyënaabyë. Dios të nety tˈawanë ja israelitëty diˈib kyaj myëdowdë ko duˈun jyatäˈändë (2 Rey. 20:16-18). Jyobaa nan ojts tˈanëëmë ja israelitëty ko kyaj tnekymyëdatäˈändë rey diˈib uˈunyëp mä “Jyobaa yˈunyaaybyajn” jam Jerusalén (1 Cró. 29:23). Nan ojts twandaˈaky ko mä tyëëm yˈäätsë David myinäˈäny ja diˈib “myëdäjtypyë madakën” ets tjaˈˈatëdë kutujkën (Eze. 21:25-27).

¹⁰ Per nan ojts yajnaskäjpxë ko ja judiyëtëjk nan jamyëmë nety Diosˈawdatäˈändë mä ja templë diˈib Jerusalén ko jyäˈtët ja Mesías diˈib yajwandak (Dan. 9:24-27). Ets mä ja israelitëty kyayajmënëjkxtënëm Babilonia, nan të nety yajnaskäjpxë ko Mesías myaxuˈunkˈatäˈäny Belén (Miq. 5:2). Parë yˈadëwët, jëjpˈamë nety ets ja judiyëty yˈawäˈätspëtsëmdët, jyëmbittët mä ja nyaxwinyëdë ets tˈagojëdët ja templë. Per ja Babilonia jäˈäyëty kyaj ijty tnasmatsëdë ja tsumyjyaˈay. Pääty, ¿wiˈixë nety mbäät yˈawäˈätspëtsemy ja Diosë kyäjpn? Jyobaa ojts ttuknijawë ja kyugajpxyëty (Amós 3:7).

11. ¿Ti mëët yaˈijxkijpxyë ja anaˈamën diˈib Babilonia? (Ixë nota.)

¹¹ Tuˈugë israelitë diˈib yajmënëjkx Babilonia, yëˈë Daniel (Dan. 1:1-6). Jyobaa yajtuunë Daniel parë tnipaˈanduty diˈibatyë gobiernë wäˈkpëtsëmäämp abëtsemy nyaxwinyëdë ko nyaxëdë Babilonia. Ojts dyajkumäˈäyë Nabucodonosor ets ttukˈijxy tuˈugë mëj awinax (Dan. 2:1, 19, 31-38). Ta dyajtuunyë Daniel parë ojts tnimaytyaˈaky ko ja awinaxë kyëbäjk diˈib oorë, yëˈë yajmaytyakp ja gobiernë diˈib Babilonia.c Ja kyaatsy ets ja kyëˈë kyejky diˈib platë, yëˈë yˈandijpy ja anaˈamën diˈibë nety ok wäˈkpëtsëmäämp. ¿Pënë tyäˈädë yajmaytyakp, ets wiˈixë nety ttunäˈänyë Diosë kyäjpn?

MYËMÄJTAXKPË KËBÄJK YËˈË MEDOPERSIA

12, 13. 1) ¿Wiˈixë Jyobaa tnipaˈanduty mä pën jyaˈabëkaambyë Babilonia? 2) ¿Tiko mbäät njënäˈänëm ko Medopersia yëˈë ja myëmäjtaxkpë axëkjëyujkë kyëbäjk?

¹² Ja nety tyëgoyˈaty 100 jëmëjt naxy parë Daniel jyukyˈatët, ko Jyobaa dyajtuuny ja kugajpxy Isaías parë ojts tnigajpxy ja gobiernë diˈib wäˈkpëtsëmäämp abëtsemy nyaxwinyëdë diˈib jyaˈabëkaambyë Babilonia. Ets kyaj jeˈeyë ojts tnaskäjpxë wiˈix yajjaˈabëkäˈäny, nan ojts tnigajpxy ko Ciro diˈib Persa yëˈë jyaˈabëkaambyë Babilonia (Isa. 44:28-45:2). Daniel nan ojts yajtukˈixy majtskë jëyujk diˈib myaytyakypyë gobiernë diˈib Medopersia, diˈibë nety wäˈkpëtsëmäämp abëtsemy nyaxwinyëdë, tuˈuk yëˈë osë diˈib kyäjpeˈkypy tukˈaduˈumë kyëˈë ets yaˈˈanëëmë: “Tsuˈuts mayë tsuˈutsy” (Dan. 7:5). Ets ja tuˈuk yëˈë borreegë yaˈay diˈib majtskë wyäj (Dan. 8:3, 20).

¹³ Jyobaa ojts dyaˈˈadëy diˈibë nety të yajnaskäjpxë. Medopersia ojts tjaˈabekyë Babilonia ets ta dyajjëmbijtääy ja israelitëty mä nyax kyäjpn (2 Cró. 36:22, 23). Per ok, jawaanë tyäˈädë gobiernë ojts tjayajkutëgoyë Diosë kyäjpn. Mä Ester, jap yajmaytyaˈaky wiˈixë Hamán diˈibë nety mëj ijtp Persia, tjatuknibëjtakë parë kyutëgooytyaˈayët ja judiyëtëjk axtë tyukniwijtsë ti xëë dyajkutëgoyaˈany. Perë Jyobaa ta jatëgok ojts tkuwäˈänyë kyäjpn mä nyibëdëˈkë Satanásë tyëëm yˈääts (Est. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14). Pääty mbäät njënäˈänëm ko Medopersia yëˈë ja myëmäjtaxkpë këbäjk diˈib yajmaytyakp mä Diˈibʉ Jatanʉp.

JA MYËMËGOXKPË KËBÄJK YËˈË GRECIA

14, 15. ¿Ti nyipaˈandutë Jyobaa mä ja gobiernë diˈib Grecia?

¹⁴ Ja myëmëgoxkpë axëkjëyujkë kyëbäjk, yëˈë Grecia. Daniel të nety tnimaytyaˈaky ko ja awinaxë myox etsë pyuuy diˈib kyumääjë Nabucodonosor, nan yëˈë yˈandijpyë Grecia, ja gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëm abëtsemy nyaxwinyëdë. Perë Jyobaa nan ojts ttukˈixyë Daniel majtsk peky wiˈix yˈixˈatäˈänyë tyäˈädë gobiernë ets wiˈix jyatäˈänyë ryey diˈibë nety mëj ijtp.

¹⁵ Tuk peky tˈijxy extëm tuˈugë leopardo diˈib taxkë kyakn. Tyäˈädë yëˈë yˈandijpyë Grecia, ja gobiernë diˈibë nety tsojkˈam jyaˈabëkaampy kanäägë nasionk (Dan. 7:6). Ets ja myëmajtskpë diˈib yˈijx, yëˈë tuˈugë tsyiibë yaˈay diˈib myëdäjtypy tuˈugë wyäj jantsy yeny ets dyaˈooky tsojkˈam tuˈugë borreegë yaˈay diˈib majtskë wyäj, tyäˈädë yëˈë yˈandijpyë Medopersia. Jyobaa ojts ttukmëtmaytyaˈagyë Daniel ko ja tsyiibë yaˈay, yëˈë Grecia ets ja wyäj diˈib jantsy mëj yëˈë tuˈugë rey diˈibë nety myëdataampy. Daniel ta net jyënany ko ja wyäj tëjwäˈkxäämp ets ta yoombëtsëmäˈäny taxk diˈib mutskaty. Ko duˈun ojts yajnaskäjpxë, kanäk mëgoˈpx jëmëjtë nety tyëgoyˈaty parë Grecia jyäˈtët extëm tuˈugë gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëmp abëtsemy nyaxwinyëdë. Ets duˈun meerë yˈadëëy extëmë nety të yajnigajpxy. Alejandro Magno, ja rey diˈib mas mëj ijt jam Grecia, yëˈë nyiwintsënˈäjt ja soldäädëtëjk ko tsyiptuuny mëdë Medopersia. Perë tyäˈädë “wäj” kyaj jeky yˈijty, pesë tyäˈädë rey ja netyë jyëmëjt 32 ko yˈoˈky, ta nimäjtaxkë syoldäädë wintsën ojts dyajwäˈkxtë ja yˈanaˈamën (käjpxë Daniel 8:20-22).d

16. ¿Ti tyuunë Antíoco 4?

¹⁶ Ko Grecia tjaˈabejkyë Persia, ta yˈanaˈamënë jyajty nuˈun ja yˈit lyugäärë israelitëty. Pes të nety jyëmbijnëdë mä ja Nax diˈib Yajtukwinwäˈänëdë ets të nety tˈagojëdë ja templë diˈib Jerusalén. Duˈunyëmë netyë Dios kyäjpnˈatyëty ets ja templë duˈunyëmë nety jëjpˈam tyuny parë yaˈˈawdatëdë Jyobaa. Per mä jëmëjt 168 mä kyajnëm myinyë Jesus, ta nyibëdëˈkëdë Grecia ja myëmëgoxkpë këbäjk. Niduˈuk diˈib ojts tmëwëˈëmë ja Alejandro yˈanaˈamën, yëˈë Antíoco 4, diˈib yaˈoˈoyë tuˈugë altaar mä ja templë diˈib Jerusalén ets jam yaˈˈawdatëdë wiink dios, ets dyajnaxkëdaky tuˈugë anaˈamën parë yˈoogët pënaty pyaduunˈadëtsypy ja judiyëtëjkë ryelijyonk. ¡Ja judiyëtëjk mëjwiin kajaa yˈaxëkˈijxëdë Satanásë tyëëm yˈääts! Per tim tsojkë nety wyäˈkpëtsëmäˈäny ja tuˈugë gobiernë diˈib yajkäˈäjaambyë Grecia. ¿Pën ja myëdëdujkpë këbäjk?

ROMA MYËDËDUJKPË KËBÄJK DIˈIB “ATSËˈËK AJAWË ETS JANTSY AXËËK YˈADËˈËTSY”

17. ¿Ti ojts ttuny ja myëdëdujkpë këbäjk parë yˈadëëyë Génesis 3:15?

¹⁷ Ko ja apostëlë Juan yajtukˈijxy ja axëkjëyujk diˈib jëxtujkë kyëbäjk, Roma yëˈë nety ja gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëmp abëtsemy nyaxwinyëdë (Diˈibʉ Jat. 17:10). Tyäˈädë myëdëdujkpë këbäjk, yëˈë yaˈˈadëë diˈib yajnaskäjpxë mä Génesis 3:15. Satanás yëˈë yajtuun ja wintsëndëjk diˈib Roma parë dyajtsayujty mä “tyekyˈixpoˈkxën” ja tëëm ääts. ¿Wiˈix? Ko tniwäämbajttë Jesus ets dyajjustisëpattë extëm tuˈugë jäˈäy diˈib nyibëdeˈkypyë gobiernë, ttuundë axëëk ets dyaˈoˈktë (Mat. 27:26). Per ja tsyayut, pojënë tsyoky, pesë Jyobaa yajjukypyëjkë Jesus.

18. 1) ¿Diˈibë jembyë nasionk wyinˈijxë Jyobaa, ets tiko? 2) ¿Wiˈix ja tsäˈänyë tyëëm yˈääts duˈunyëm tˈaxëktuuny ja toxytyëjkë tyëëm yˈääts?

¹⁸ Ja israelitëty diˈib nyiwintsënˈäjttëbë relijyonk yëˈë mëët nyaybyëjkë Roma parë tnibëdëˈktë Jesus, ets may ja israelitë nan kyaj kyupëjkëdë. Päätyë Jyobaa kyaj tnekykyupejky ja israelitëty (Mat. 23:38; Apos. 2:22, 23). Ta twinˈijxy tuˈugë jembyë nasionk “ja Diosë jyaˈay” (Gal. 3:26-29; 6:16). Tyäˈädë yëˈë ja Dios mëduumbëty diˈib nëjkxtëp tsäjpotm, duˈun diˈib judiyë ets diˈib kyaj jyudiyëty (Éfe. 2:11-18). Yëˈë tsäˈänyë tyëëm yˈääts duˈunyëm ojts ttëytyuny ja toxytyëjkë tyëëm yˈääts, pesë Roma kanäkˈok tjayajkutëgoyany ja okpë tëëm ääts o ja Dios mëduumbëty diˈib nëjkxtëp tsäjpotm.e

19. 1) ¿Wiˈixë Daniel ojts tnimaytyaˈaky ja myëdëdujkpë gobiernë diˈib wäˈkpëtsëëm abëtsemy nyaxwinyëdë? 2) ¿Ti yaˈˈatsoojëmbijtp mä ja tuˈukpë artikulo?

¹⁹ Daniel ojts tnimaytyaˈaky ko ja awinaxë kyox diˈib pujxn axtë mä tyeky yoˈkn diˈib kyumääjë Nabucodonosor, yëˈë yˈandijpyë Roma (Dan. 2:33). Daniel yajtukˈijx jatuˈugë axëkjëyujk diˈib kyaj yëˈëyë tˈandijˈyë Roma, nanduˈunën tˈandijy ja tuˈugë gobiernë diˈib jam wäˈkpëtsëmäämp (Dan. 7:7, 8). Roma, kanäk siiglë myëtsip yˈijxëdë extëm tuˈugë gobiernë diˈib “atsëˈëk ajawë ets jantsy axëëk yˈadëˈëtsy ets jantsy kumëjää”. Per ojts yajnaskäjpxë ko jam pyëtsëmäˈäny “mäjkë wäj”, ets ok, ta pyëtsëmäˈäny jatuˈuk diˈib mutsk diˈib itäämp mëj. ¿Pënaty yˈandijpyë tyäˈädë mäjkpë wäj? ¿Pën yˈandijpy ja wäj diˈib mutsk ets diˈibë yˈandijpy mä ja awinax diˈibë Nabucodonosor kyumää? Tyäˈädë yaˈˈatsoojëmbity mä ja tuˈukpë artikulo.

[Notë diˈib noky ëxˈääy]