¿Myëjˈijxypyë Diosë toxytyëjk?
“Mët yëˈëgyëjxm tuˈugë toxytyëjk tyëjkë poky, ets mët yëˈëgyëjxm niˈamukë nˈoˈkëm.” (ECLESIÁSTICO, SIIGLË 2 MÄ KYAJNËMË KRISTË MYINY)
“Mijtsë duˈun ja mëjkuˈu tyëjkˈää; mijtsë duˈun myaˈˈawats ja ujts kepyë syeyë; mijtsë duˈun tim jawyiin mëdëgooyë Diosë yˈanaˈamën; [...] mijtsë duˈun diˈib jantsy pojënë myajkutëgooy ja yetyëjk, ja Diosë yˈawinax.” (WIˈIX JA TOXYTYËJK NYAYˈOYTYUNËDË, DIˈIBË TERTULIANO JYAAY, SIIGLË 2 MÄ KRISTË TË MYINY)
TYÄˈÄDË ayuk kyaj tsyoony mä Biiblyë, per jeky kujkë jäˈäy dyajtundë parë nyaynyikäjpxtuˈudëdë ko kyaj wyiˈixëty etsë toxytyëjk yajjäämˈix yajnääxˈixët. Axtë tyambäät, ta jäˈäy diˈib tyuknikëjmxˈäjttëbë toxytyëjk tukëˈëyë axëkˈäjtën diˈibë naxwinyëdë jäˈäy pyatypy ets yëˈë tyukäjpxpajttëp tijaty yajwëˈëmdë jääybyety mä relijyonk parë tnimaytyäˈäktë tiko duˈun ttundë. Per ¿waˈan duˈunë Jyobaa ojts ttuknibëjtäägë etsë toxytyëjk yajtunët axëëk ets yaˈˈaxëkˈixët? ¿Wiˈixë Biiblyë jyënaˈany? Min nˈokˈijxëm.
◼ ¿Kyäjpxpojkë Dios ja toxytyëjk?
Kyaj. Jyobaa yëˈë kyäjpxpojk ja “sarpyentë, diˈibë yˈandijpy mëjkuˈugopk es Satanás” (Diˈibʉ Jatanʉp [Apocalipsis] 12:9; Génesis 3:14). Ko Jyobaa tˈanmääyë Adán ko yëˈë yˈanaˈamaambyë nyëdoˈoxy, kyaj nety yëˈë tˈandijy parë mëk tˈanaˈamët (Génesis 3:16). Yëˈë nety myaytyäˈägaampy wiˈix wyimbëtsëmäˈäny ko të pyokytyundë.
Pääty ko tyam axëëk yajtunyë toxytyëjk yëˈë duˈun mët ko të xynyinäjxëmë poky kaytyey ets kyaj mët ko Dios ojts tkäjpxpoky ja toxytyëjk. Mä Biiblyë nimää kyayajjaygyukë parë toxytyëjk tkumëdowët ja poky diˈib tëjkë jam Edén (Romanʉs 5:12).
◼ ¿Tuknaxëdaa ojts kyojtë yetyëjk mëdë toxytyëjk?
Tuknax. Biiblyë jyënaˈany: “Dios ojts dyajkojy yëˈë naxwinyëdë jäˈäy duˈun ojts dyajkojy extëm yëˈë këˈëm yˈixëtyën, yeˈeytyëjk ets toˈoxytyëjk ojts dyajkojy” (Génesis 1:27, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]). Pääty, duˈunë yetyëjk ets duˈunë toxytyëjk ojts kyojtë parë jyaˈayˈattët extëmë Dios jyaˈayˈaty. Oyë toxytyëjk amääy amutsk ojts kyojy, tuknax ja tuunk diˈibë Dios tuknipëjkëdë, ets nan tuˈugyë ja madakën yajmooytyë (Génesis 1:28-31).
Mä Dios tkayajkojynyëmë Eva, ta jyënany: “Minëts nˈokˈyajkojë tuˈugë pyudëjkëbë, diˈib mëët kyäˈpxët” (Génesis 2:18). Ko jyënaˈany “diˈib mëët kyäˈpxët”, ¿yëˈë duˈun yˈandijpy ko toxytyëjk niˈigyë nyaxypyëty? Kyaj. Tadë ayuk diˈib yä tuun mä ayuk ebreo nan mbäät yajkäjpxnaxy “diˈib mbäät jantsy oy pyudëkëty” o “pyudëjkëbë diˈib mëët kyaˈpxy”. Nˈokpëjtakëm tuˈugë ijxpajtën: ¿pën mas jëjpˈamë tyuunk mä tuˈugë jäˈäy yajtsuky? ¿Ja diˈib tsujkp o ja diˈib pyëjtakypyë anestesyë? Ja diˈib tsujkp jëjpˈamë tyuunk, per kyaj mbäädë jäˈäy ttsuky pën kyaj yajpääty diˈibë anestesyë pyëjtakypy. Pes nanduˈun jyaty mä yetyëjk mëdë toxytyëjk, Dios ojts yajkojëdë parë nyaybyudëkëdët tsuj yajxon, kyaj parë ttundëdë kompetensyë (Génesis 2:24).
◼ ¿Ti yajnigëxëˈkypy ko Dios mëj dyajnaxyë toxytyëjk?
Mët ko ja poky kaytyey tyëjkë, ta Dios wyinmääy ko tëgatsäämbë nety ja yetyëjkë wyinmäˈäny extëm tˈixyë toxytyëjk. Pääty ojts tnigajpxy wiˈix yajkuwäˈänët ja toxytyëjk. Mä lyiibrë Laure Aynard duˈun tmaytyaˈaky ja Ley diˈibë Moisés yajmooy mä siiglë 16 mä kyajnëm myinyë Kristë, jap jyënaˈany: “Ko kanäkˈok yajmaytyaˈagyë toxytyëjk mä ja Ley diˈib kyajpxyˈäjttë, yëˈë parë yajnitsiptuny” (La Bible au féminin [Biiblyë ko tmaytyaˈagyë toxytyëjk]).
Mä ja Ley diˈibë Dios yäjk, ojts tniˈanaˈamë ets yajmëjˈixët ets yajwintsëˈëgët duˈun ja teety ets duˈun ja tääk (Éxodo 20:12; 21:15, 17). Nan nyiˈanaˈamëp ijty ets yajkuentˈatët ja toxytyëjk diˈib uˈunkmëët (Éxodo 21:22). Perë tyäˈädë Diosë Lyey diˈib ijty kyuwaambyë toxytyëjk kyaj nyaymyëbäätyëty mëdë ley diˈib tyam jaˈäjtp mä kanäägë it lugäär mä kyaj yajkuentˈatyë toxytyëjk. Per ¿tijaty xyˈaktukˈijxëm ko Dios mëj dyajnaxyë toxytyëjk?
¿Wiˈixë Diosë Lyey tmaytyaˈagyë toxytyëjk?
Ja Ley diˈibë Dios myooy ja israelitëty kanäk pëky ijty ttukˈoyˈattë, extëm parë yˈoyˈat myëkˈattët, tmënëjkxtëdë jyukyˈäjtënë wäˈäts ets parë oy yˈittët mëdë Dios, duˈunë yetyëjk etsë toxytyëjk. Ko tpadundët ja Ley, ta mëj nyaxtët mä ja wiink nax wiink käjpn (Deuteronomio 28:1, 2). ¿Ets wiˈix ja Ley dyajnigutukë ja madakën diˈib myëdäjtypyë toxytyëjk? Min nˈokˈijxëm.
1. Mbäät awäˈätstum yajpäättë. Ja toxytyëjk israelitë awäˈätstum ijty yajpäättë, kyaj dyuˈunëty extëm ja toxytyëjk diˈib wiink it wiink lugäär. Ja yetyëjk yëˈë ijty nyigëbäjkˈäjtypy fyamilyë, per tyukjotkujkˈäjtypy ja nyëdoˈoxy parë nëjkx tˈixy tuˈugë nax, tjuyët o tniˈip tkojëdë uubës. Nan mbäät ijty ja toxytyëjk tpëjtaˈagyë kyëˈëm negosyë, pën tyukjäjtypy dyajpëtsëmëdë piity o tyäˈäk xyotsët (Proverbios 31:11, 16-19). Ja toxytyëjk israelitë myëdäjtypy ijty ja madakën parë tijaty ttunët.
Nan mbäät ijty oy yˈittë mëdë Dios. Mä Biiblyë yajmaytyakp extëmë Ana, diˈib ojts tmënuˈkxtaˈagyë Dios ko tmëdäjty tuˈugë jotmay ets ojts ayuˈutsyë ttuny tuˈugë wandakën (1 Samuel 1:11, 24-28). Nan yajmaytyakp tuˈugë toxytyëjk diˈib Sunem, diˈib ijty nyinëjkxypy ja kugajpxy Eliseo sääbëdë sääbëdë parë dyajtëy tijaty (2 Reyes 4:22-25). Ets näägë toxytyëjk extëmë Débora etsë Huldá ojts tkudanëdë Dios. Axtë ninëjkxëp ijty ja saserdotëty ets ja yetyëjkëty diˈib mëj ijttëp parë yˈamdowëdë käjpxwijën (Jueces 4:4-8; 2 Reyes 22:14-16, 20).
2. Myëdäjttëp ja madakën parë yˈëxpëktët. Mä Ley diˈibë Dios kyajpxyˈäjt mëdë kyäjpn nan tamë nety yajpäättë toxytyëjkëty, pääty mbäädë nety tmëdooˈittë ko yajkajpxy ja Ley, duˈuntsoo mbäät tijaty tnijawëdë (Deuteronomio 31:12; Nehemías 8:2, 8). Nan yajtukniˈˈijxëdëp ijty wiˈix tyundët mä ja Dios yaˈˈawdaty. Tam ijty nanduˈun kanäk grupë ja toxytyëjk diˈib tuundëp mä ja tabernakulo, ets nan tam diˈib ëëw yaxtëp mëdë yetyëjkëty (Éxodo 38:8; 1 Crónicas 25:5, 6).
May ja israelitë toxytyëjk nan nyijäˈäwëp ijty wiˈixë mëjatypyë negosyë dyajtuˈuyoˈoytyët (Proverbios 31:24). Ets ja uˈunktääk nan kyäjpxwijpy ja yˈuˈungë yetyëjkpë axtë ko yaˈkˈabajnë (Proverbios 31:1). ¡Tim tëgatsy mët ja wiink nasionk mä yëˈëyë uˈunkteety diˈib kyäjpxwijpy ja yˈuˈungë yetyëjkpë! Mbäät nˈijxëm ko ja israelitë toxytyëjk ëxpëkyaty ijty.
3. Myëdäjtypy ja madakën parë yajwintsëˈëgët. Ja Mäjkpë Mandamientë duˈun ijty jyënaˈany: “Mwingutsëˈëgëp yëˈë mdeety mdääk” (Éxodo 20:12, MNM). Ets ja rey Salomón jyënany: “Mëdow, uˈunk jaˈa ja mdeetyë jyëjwijtsëmbijtën, ets kyaj xyjaˈaytyëgoyëdë mdäägë yˈanaˈamën” (Proverbios 1:8).
Ja Ley yajxon ijty tnigajpxy wiˈix mbäät nyaywyintsëˈëgëdë yetyëjk mëdë toxytyëjk, ets nan nyigajpxypy parë yajwintsëˈëgët ja toxytyëjk mëjwiin kajaa (Levítico 18:6, 9; Deuteronomio 22:25, 26). Axtë ojts yajtukˈanaˈamdë ja yetyëjk ets dyaˈittët wyinmäˈänyoty nuˈun tijatyë nyëdoˈoxy tmëmadaˈaky ets ko ta xëë tiempë mä kyaj oy yaˈixy yajpääty (Levítico 18:19).
4. Myëdäjtypy ja madakën parë yajkuwäˈänët. Mä Biiblyë japë Jyobaa nyaynyigajpxyëty ko yëˈë näjxp extëmë “teety mä diˈibë tyeety të yˈooky ets fes mä kuˈookytyoxytyëjk”, o ja tuk pëky njënäˈänëm yëˈë diˈib kyuwaampy pënaty kyaj tyeety ets pënaty kyaj nyaˈay diˈib kuentˈatëdëp (Salmo 68:5; Deuteronomio 10:17, 18). Tëgok, tuˈugë kuˈookytyoxytyëjk diˈib nyaˈayˈäjtë saserdotë ojts jyotmay myoˈoyëty ja jäˈäy diˈibë nety myënuˈkxyˈajtypy, Jyobaa ta ttuunyë miläägrë parë yˈawäˈätspëtsëmët ets kyaj yajjäämˈix yajnääxˈixët (2 Reyes 4:1-7).
Ja tuˈugë ijxpajtën yëˈë ja nyëëxëtyë Zelofehad. Ko ja israelitëty yˈijttë mä ja lugäärë äänëˈëk tëtsëˈëkpë, ta Zelofehad yˈoˈky ets kyaj pënë yˈuˈungë yetyëjkpë. Ets ko ja israelitë tyëjkëdë mä ja Nax diˈib Yajtukwinwäˈänëdë, ta ja nimëgoxkpë nyëëx ojts tˈamdowdë “kyumäˈäyën”. Jyobaa mas niˈigyë myooyëdë diˈibë nety të tˈamdowdë, pes duˈun tˈanmääyë Moisés: “Moˈodë yëˈë nyax mëdiˈibë kyëˈëˈamˈäjtëbën [mä] tyeety yëˈë jyiiky myëguˈugëty, ets yëˈë tjaˈˈattëty mëdiˈibë yëˈë tyeety ijty jyaˈäjtypyën”. Desde jaa, ja toxytyëjk israelitëty mbäät tmëwëˈëmë ja tyeetyë kyumäˈäyën ets ttukmëwëˈëmët ja yˈuˈunk yˈënäˈk (Números 27:1-8, MNM).
Tëgatsy tnimaytyaktë extëmë Dios tˈixyë toxytyëjk
Mä ja Ley diˈib yajmooytyë israelitëty nyigajpxypy ets ja toxytyëjk yajmëjˈixët ets yajwintsëˈëgët ja madakën diˈib myëdäjtypy. Per mä siiglë 4 mä kyajnëm myinyë Jesus, net ja judiyëtëjk nyinäjxëdë ja kyostumbrë grieegë jäˈäyëty diˈib kyaj tmëjˈixtë toxytyëjk (ixë rekuäädrë, mä jyënaˈany: “Diˈib tëëyëp yajjääybyajt mä toxytyëjk yajjäämˈixy yajnääxˈixy”).
Mä siiglë 8 mä kyajnëm myinyë Jesus, Hesíodo diˈib tsoˈomp Grecia, yëˈë pyokyˈijxë toxytyëjk mä tukëˈëyë ayoˈon. Mä lyiibrë Teogonía jap jyënaˈany ko mä tukëˈëyë rasë diˈib jaˈäjtp, “toxytyëjk yëˈë diˈib mas axëktuump, ets yëˈë kastiigë mas mëkpë diˈib jaˈäjtp mä yetyëjkëty”. Duˈumbë winmäˈäny ja niˈigyë myëjwindëjkë mä judiyëtëjk mä siiglë 2 mä Jesus të myiny. Ets mä Talmud, diˈib yajtuˈukmujktë mä siiglë 2 mä Jesus të myiny, jap yaˈˈanmääyë yetyëjkëty ko kyaj mbäät jeky myaytyäˈäktë mëdë toxytyëjk mët ko mbäät tyukˈëxtäˈäyëdë toxytyëjk diˈib ijt tsënääytyëp oypyënëty mëët.
Ko ja tiempë nyajxy, ta ja toxytyëjk kyaj nyekyyaˈixany mä ja judiyëtëjk. Ja tiempë mä Jesus jyukyˈajty, kyaj nety yajnaˈixtë ets oymyääjëty tyëkëdët mä ja templë, japyë jeˈeyë mä ja tëjkwiin mä ja lyugäärë toxytyëjk. Ets yëˈëyë netyë yetyëjk diˈib yˈaxäjëdëp ja ëxpëjkën ets mä ja sinagoogë waˈanë nety ja toxytyëjkëty yˈuˈunyëdë abëky. Mä ja Talmud nan jap yajnigajpxy extëm jyënany tuˈugë wintsën: “Niˈamukë pënatyë nyëëx tyukniˈˈijxëbë Torá [ja ley] duˈunxyëp extëm ttukniˈˈixë diˈib ninäˈä kyatuˈunxëdët”. Ko ja wintsëndëjk tëgatsy tnimaytyaktë extëmë Dios tˈixyë toxytyëjk, ta ttukniˈˈijxëdë mayë yetyëjk parë tjäämˈix tnääxˈixtët ja toxytyëjk.
Ko Jesus yˈijty yä naxwiiny, ojts tpëkyë kuentë ko të nety ja judiyëtëjk dyajmëjwindëkëdë duˈumbë kostumbrë mä tˈaxëkˈixtë toxytyëjk (Matewʉ 15:6, 9; 26:7-11). ¿Per ojtsë Jesus nyinaxyëtyë duˈumbë winmäˈäny parë duˈun tˈixëdë toxytyëjk? ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëmë Jesus jyaˈayˈajty mëdë toxytyëjk? ¿Ets wiˈix tyam tˈixtë toxytyëjk pënaty jyantsy pyanëjkxtëbë Jesus? Tyäˈädë yaˈˈatsoojëmbitäˈäny mä ja tuˈukpë artikulo.
[Rekuäädrë mä pajina 7]
Diˈib tëëyëp yajjääybyajt mä toxytyëjk yajjäämˈixy yajnääxˈixy
Mä siiglë 1 mä të myinyë Jesus, kanäägë ëxpëkyjyaˈay ojts dyajniwij dyajnikajtë Génesis extëm ja grieegë jäˈäyëtyë yˈëxpëjkën. Extëm nˈokpëjtakëm, Filón diˈib tsoˈomp Alejandría, jyënany ko ja poky diˈibë Eva tyuun yëˈë ko yˈijty tsyënääy mëdë Adán. Ets ko pääty yajtuknikäjpxpejty tkuˈayowët ko “kyaj awäˈätstuuy nyekyˈittët ets ja yetyëjk diˈib mëët tsyëënë, yëˈë mëk anaˈamëdëp”. Ko duˈunë toxytyëjk yaˈˈaxëkˈijxy, nan nigëxëˈk mä ja judiyëtëjkë lyiibrë ets nanduˈun mä ja lyiibrë Teety diˈib Tsäjptëgoty.
Extëm nˈokpëjtakëm mä ja midrás (diˈibë judiyëty jyaaytyë) mä ja siiglë 2, tuˈugë wintsën tnigajpxy tiko nety wyinmay ko tsojkëbë toxytyëjk nyaygyupaˈanëdët: “Të tyuundëgoy ets tsoytyuˈunmëët nyayjawëty mä jäˈäy”. Ets tuˈugë teólogo diˈib xyëˈäjtypy Tertuliano diˈib yajwintsëˈkë tijaty jyaay mä siiglë 2, jyënany ko ja toxytyëjk yoˈoyët “extëmë tuˈugë Eva diˈib jëëy yaxp ets extëmë pyoky tkumëdoy”. Ko duˈunë jäˈäy tyukniˈˈixëdë, ta net nääk jyënäˈändë ko jap tsyoony mä Biiblyë, ets päätyë net niˈigyë toxytyëjk yajjäämˈix yajnääxˈixtë.
[Dibujë mä pajina 5]
Eva yëˈë myëgäˈpxë Adán etsë pyudëjkëbë
[Dibujë mä pajina 6]
May ja toxytyëjk israelitë myëdäjttëp ijty ja kyëˈëm negosyë