നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ വേരുകൾ

പ്രതി​സ​ന്ധി​കൾ നിറഞ്ഞ ഒരു ഗ്രഹത്തി​ലാ​ണു നാം ജീവി​ക്കു​ന്നത്‌. ഓരോ ദിവസ​ത്തെ​യും പത്രത​ല​ക്കെ​ട്ടു​ക​ളി​ലേ​ക്കൊ​ന്നു കണ്ണോ​ടി​ച്ചാൽ ഈ വസ്‌തുത ബോധ്യ​മാ​കും. നമ്മുടെ ലോക​ത്തി​ന്റെ ആശയററ അവസ്ഥ കാരണം അനേക​രും ദൈവ​ത്തി​ന്റെ അസ്‌തി​ത്വ​ത്തെ സംശയി​ക്കു​ന്നു. നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദി​ക​ളെന്ന്‌ അവകാ​ശ​പ്പെ​ട്ടു​കൊണ്ട്‌ ചിലർ അവന്റെ അസ്‌തി​ത്വ​ത്തെ നിഷേ​ധി​ക്കുക പോലും ചെയ്യുന്നു. അതു നിങ്ങളെ സംബന്ധി​ച്ചു സത്യമാ​ണോ?

ദൈവ​ത്തി​ലു​ള്ള വിശ്വാ​സ​ത്തി​നോ വിശ്വാ​സ​മി​ല്ലാ​യ്‌മ​ക്കോ ഭാവി​യെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള നിങ്ങളു​ടെ കാഴ്‌ച​പ്പാ​ടി​നെ ആഴത്തിൽ ബാധി​ക്കാ​നാ​വും. ദൈവത്തെ മാററി​നിർത്തി​യാൽ, മനുഷ്യ​വർഗ​ത്തി​ന്റെ അതിജീ​വനം തികച്ചും മനുഷ്യ​ക​ര​ങ്ങ​ളിൽത്ത​ന്നെ​യാ​ണെന്നു വരും. അതാകട്ടെ, നശിപ്പി​ക്കാ​നുള്ള മമനു​ഷ്യ​ന്റെ കഴിവു പരിഗ​ണി​ക്കു​മ്പോൾ തികച്ചും നിരാ​ശാ​ജ​ന​ക​മായ ഒരാശ​യ​വു​മാണ്‌. ദൈവം സ്ഥിതി​ചെ​യ്യു​ന്നു​വെന്നു നിങ്ങൾ വിശ്വ​സി​ക്കു​ന്നെ​ങ്കിൽ, ഈ ഗ്രഹത്തി​ലുള്ള ജീവി​ത​ത്തി​നു തീർച്ച​യാ​യും ഒരു ഉദ്ദേശ്യ​മുണ്ട്‌—അവസാനം സാക്ഷാ​ത്‌ക​രി​ക്ക​പ്പെ​ടേണ്ട ഒരു ഉദ്ദേശ്യ​മുണ്ട്‌—എന്നു നിങ്ങൾ സമ്മതി​ക്കാൻ സാധ്യ​ത​യുണ്ട്‌.

ദൈവ​ത്തി​ന്റെ അസ്‌തി​ത്വം നിഷേ​ധി​ക്കൽ ചരി​ത്ര​ത്തി​ലു​ട​നീ​ളം അവിട​വി​ടെ​യൊ​ക്കെ ഉണ്ടായി​ട്ടുണ്ട്‌. എങ്കിലും സമീപ​കാല നൂററാ​ണ്ടു​ക​ളിൽമാ​ത്ര​മാ​ണു നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ ജനപ്രീ​തി വർധി​ച്ചത്‌. എന്തു​കൊ​ണ്ടാ​ണെന്നു നിങ്ങൾക്ക്‌ അറിയാ​മോ?

വേരുകൾ കണ്ടെത്തൽ

ഉയരമുള്ള ഒരു വൃക്ഷം ആകർഷ​ക​മായ ഒരു കാഴ്‌ച​യാണ്‌. എന്നാൽ കണ്ണു കാണു​ന്ന​തോ, കേവലം ഇലകളും കൊമ്പു​ക​ളും തായ്‌ത്ത​ടി​യും മാത്രം. വൃക്ഷത്തി​ന്റെ ജീവ​സ്രോ​ത​സ്സായ വേരുകൾ മണ്ണിന​ടി​യിൽ ആഴത്തിൽ ഒളിഞ്ഞു​കി​ട​ക്കു​ക​യാണ്‌.

ഏതാണ്ട്‌ ഇതു​പോ​ലെ​യാ​ണു നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ കാര്യ​വും. ഉയരമുള്ള ഒരു വൃക്ഷ​ത്തെ​പ്പോ​ലെ, ദൈവ​ത്തി​ന്റെ അസ്‌തി​ത്വ​നി​ഷേധം 19-ാം നൂററാ​ണ്ടോ​ടു​കൂ​ടി വളർന്ന്‌ ഒരു ആകർഷ​ക​മായ വലുപ്പ​ത്തി​ലെത്തി. ഒരു പ്രകൃ​ത്യാ​തീത ആദ്യകാ​ര​ണ​മി​ല്ലാ​തെ ജീവനും പ്രപഞ്ച​ത്തി​നും നിലനിൽക്കാൻ കഴിയു​മോ? അത്തരത്തി​ലുള്ള ഒരു സ്രഷ്ടാ​വി​നെ ആരാധി​ക്കു​ന്നതു സമയം പാഴാ​ക്ക​ലാ​ണോ? അക്കാലത്തെ പ്രമുഖ തത്ത്വചി​ന്ത​ക​രു​ടെ ഉത്തരങ്ങൾ ദൃഢവും വ്യക്തവു​മാ​യി​രു​ന്നു. “നമുക്കു മേലാൽ ഒരു ധാർമി​ക​സം​ഹിത ആവശ്യ​മി​ല്ലാ​ത്ത​തു​പോ​ലെ, മതത്തി​ന്റെ​യും ആവശ്യ​മില്ല,” ഫ്രി​ഡ്രിക്‌ നീഷേ പ്രഖ്യാ​പി​ച്ചു. “മതം മനുഷ്യ മനസ്സിന്റെ മിഥ്യാ​വി​ചാ​ര​മാണ്‌” എന്നു ല്യൂറ​റ്‌വിക്‌ ഫ്യൂവർബാക്ക്‌ തറപ്പി​ച്ചു​പ​റഞ്ഞു. പിൽക്കാല പതിറ​റാ​ണ്ടു​ക​ളിൽ ആഴമായ സ്വാധീ​നം ചെലു​ത്തു​വാ​നി​രുന്ന ലേഖന​ങ്ങ​ളു​ടെ ഉടമയായ കാൾ മാർക്‌സ്‌ സധൈ​ര്യം പ്രസ്‌താ​വി​ച്ചു: “മതത്തിന്റെ ബന്ധനങ്ങ​ളിൽനി​ന്നു മനസ്സിന്റെ സ്വാത​ന്ത്ര്യ​ത്തെ വർധി​പ്പി​ക്കാൻ ഞാൻ ആഗ്രഹി​ക്കു​ന്നു.”

ജനക്കൂ​ട്ട​ങ്ങൾ അതിൽ ആകൃഷ്ട​രാ​യി. എന്നിരു​ന്നാ​ലും അവർ കണ്ടതു നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ ഇലകളും കൊമ്പു​ക​ളും തായ്‌ത്ത​ടി​യും മാത്ര​മാ​യി​രു​ന്നു. എന്നാൽ വേരു​ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. 19-ാം നൂററാണ്ട്‌ ആരംഭി​ക്കു​ന്ന​തി​നു വളരെ മുമ്പു മുളച്ച​താ​യി​രു​ന്നു അത്‌. ആശ്ചര്യ​ക​ര​മെന്നു പറയട്ടെ, ക്രൈ​സ്‌ത​വ​ലോ​ക​ത്തി​ലെ മതങ്ങളാ​ണു നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ ആധുനിക വികാ​സത്തെ ഊട്ടി​വ​ളർത്തി​യത്‌! അതെങ്ങനെ? ഈ മതസ്ഥാ​പ​ന​ങ്ങ​ളു​ടെ ദുഷിച്ച അവസ്ഥ വലിയ അളവി​ലുള്ള മിഥ്യാ​ബോ​ധ​മു​ക്തി​യും പ്രതി​ഷേ​ധ​വും ഇളക്കി​വി​ട്ടു.

വിത്തുകൾ വിതക്കു​ന്നു

മധ്യയു​ഗ​ങ്ങ​ളിൽ, കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭക്ക്‌ അതിന്റെ ആശ്രി​ത​രു​ടെ​മേൽ നല്ല പിടി​യു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ദി എൻ​സൈ​ക്ലോ​പീ​ഡിയ അമേരി​ക്കാന പ്രസ്‌താ​വി​ക്കു​ന്നു: “ആളുക​ളു​ടെ ആത്മീയാ​വ​ശ്യ​ങ്ങൾ നിറ​വേ​റ​റാൻ പൗരോ​ഹി​ത്യ​ശ്രേണി സജ്ജമാ​യി​രു​ന്നി​ല്ലെന്നു തോന്നു​ന്നു. ഉന്നത പദവി​ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രുന്ന പുരോ​ഹി​തർ, വിശേ​ഷി​ച്ചും കുലീനത നോക്കി തിര​ഞ്ഞെ​ടു​ക്ക​പ്പെട്ട ബിഷപ്പു​മാർ, തങ്ങളുടെ ഔദ്യോ​ഗി​ക​പ​ദ​വി​യെ വീക്ഷി​ച്ചത്‌ അന്തസ്സി​ന്റെ​യും അധികാ​ര​ത്തി​ന്റെ​യും ഉറവാ​യി​ട്ടാ​യി​രു​ന്നു.”

ജോൺ കാൽവിൻ, മാർട്ടിൻ ലൂഥർ എന്നിവ​രെ​പ്പോ​ലെ​യുള്ള ചിലർ സഭാപ​രി​ഷ്‌ക​ര​ണ​ത്തി​നു തുനിഞ്ഞു. എന്നിരു​ന്നാ​ലും, അവരുടെ രീതി എല്ലായ്‌പോ​ഴും ക്രിസ്‌തു​സ​മാ​ന​മാ​യി​രു​ന്നില്ല. അസഹി​ഷ്‌ണു​ത​യും രക്തചൊ​രി​ച്ചി​ലും മതനവീ​ക​ര​ണ​ത്തി​ന്റെ അടയാ​ള​മാ​യി​ത്തീർന്നു. (താരത​മ്യം ചെയ്യുക: മത്തായി 26:52.) “കാൽവി​ന്റെ നിഷ്‌ഠൂര വിശേ​ഷ​ണ​ങ്ങൾകൊ​ണ്ടു ദൈവ​ദൂ​ഷണം പറയു​ന്ന​തി​നെ​ക്കാൾ ക്ഷമിക്ക​ത്ത​ക്ക​താ​യി​രി​ക്കും ദൈവ​ത്തിൽ വിശ്വ​സി​ക്കു​ന്നില്ല എന്ന സംഗതി” എന്നു മൂന്നു നൂററാ​ണ്ടു​കൾക്കു​ശേഷം ഐക്യ​നാ​ടു​ക​ളു​ടെ പ്രസി​ഡൻറ്‌ തോമസ്‌ ജെഫേ​ഴ്‌സൺ എഴുത​ത്ത​ക്ക​വി​ധം അത്ര കൊടും​പ​ക​യു​ള്ള​താ​യി​രു​ന്നു ചില ആക്രമ​ണങ്ങൾ.a

വ്യക്തമാ​യും, മതനവീ​ക​രണം നിർമ​ലാ​രാ​ധന പുനഃ​സ്ഥാ​പി​ച്ചില്ല. എങ്കിലും, അതു കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭയുടെ ശക്തി കുറച്ചു​ക​ളഞ്ഞു. മതവി​ശ്വാ​സ​ത്തിൻമേൽ വത്തിക്കാന്‌ ഉണ്ടായി​രുന്ന കുത്തക അതോടെ തീർന്നു. അനേക​രും പുതു​താ​യി രൂപം​കൊണ്ട പ്രൊ​ട്ട​സ്‌റ​റൻറ്‌ വിഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളി​ലേക്കു പോയി. മതത്തിന്റെ മായാ​ലോ​കം വിട്ടു​പു​റ​ത്തു​വന്ന മററു​ള്ളവർ മനുഷ്യ​മ​ന​സ്സി​നെ ആരാധ​നാ​വ​സ്‌തു​വാ​ക്കി. അതിനു​ശേഷം, ദൈവ​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചു വ്യത്യസ്‌ത അഭി​പ്രാ​യങ്ങൾ വെച്ചു​പു​ലർത്താൻ അനുവ​ദി​ക്കു​മാറ്‌ അയവുള്ള ഒരു കാഴ്‌ച​പ്പാട്‌ ഉരുത്തി​രി​ഞ്ഞു.

അവിശ്വാ​സ​സി​ദ്ധാ​ന്തം മുളച്ചു​പൊ​ന്തു​ന്നു

18-ാം നൂററാ​ണ്ടിൽ, ലോക​ത്തി​ന്റെ പ്രശ്‌ന​ങ്ങൾക്കെ​ല്ലാം ഒരു സർവ​രോ​ഗ​നി​വാ​രണി എന്നനി​ല​യിൽ യുക്തി​ചിന്ത വാഴ്‌ത്ത​പ്പെട്ടു. മാർഗ​നിർദേ​ശ​ത്തി​നാ​യി മനുഷ്യൻ രാഷ്‌ട്രീ​യ​ത്തി​ലും മതത്തി​ലും ആശ്രയി​ക്കു​മ്പോൾ അതു മമനു​ഷ്യ​ന്റെ പുരോ​ഗ​തി​യെ​യാ​ണു തടയു​ന്ന​തെന്നു ജർമൻ തത്ത്വചി​ന്ത​ക​നായ ഇമ്മാനു​വൽ ക്യാൻറ്‌ തറപ്പി​ച്ചു​പ​റഞ്ഞു. “അറിയാൻ ധൈര്യം കാട്ടുക!” എന്നും “നിങ്ങളു​ടെ സ്വന്തം ബുദ്ധി ഉപയോ​ഗി​ക്കാ​നുള്ള ധൈര്യം കാട്ടണം!” എന്നും അദ്ദേഹം ഉദ്‌ബോ​ധി​പ്പി​ച്ചു.

ഈ മനോ​ഭാ​വം, യുക്തി​യു​ടെ യുഗ​മെ​ന്നും അറിയ​പ്പെ​ടുന്ന യുക്തി​വാ​ദ​പ്ര​സ്ഥാ​ന​ത്തി​ന്റെ സവി​ഷേ​ത​യാ​യി​രു​ന്നു. അറിവി​നാ​യുള്ള പരക്കം​പാ​ച്ചിൽ 18-ാം നൂററാ​ണ്ടി​ലു​ട​നീ​ളം നിലനിന്ന ഈ കാലഘ​ട്ട​ത്തി​ന്റെ അടയാ​ള​മാ​യി​മാ​റി. “വിശ്വാ​സ​ത്തി​ന്റെ സ്ഥാനത്ത്‌ അവിശ്വാ​സ​സി​ദ്ധാ​ന്തം വന്നു” എന്ന്‌ ചരി​ത്ര​ത്തി​ന്റെ നാഴി​ക​ക്ക​ല്ലു​കൾ (ഇംഗ്ലീഷ്‌) എന്ന പുസ്‌തകം പറയുന്നു. “പരമ്പരാ​ഗ​ത​മായ സകല പഴയ വിശ്വാ​സ​ങ്ങ​ളും ആചാര​ങ്ങ​ളും ചോദ്യം​ചെ​യ്യ​പ്പെട്ടു.”

സൂക്ഷ്‌മ​പ​രി​ശോ​ധ​നക്കു വിധേ​യ​മായ ഒരു ‘പഴയ പാരമ്പ​ര്യ​ഘ​ടകം’ മതമാ​യി​രു​ന്നു. “മനുഷ്യർ മതത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള തങ്ങളുടെ കാഴ്‌ച​പ്പാ​ടി​നു മാററം​വ​രു​ത്തി”യെന്നു ദ യൂണി​വേ​ഴ്‌സൽ ഹിസ്‌റ​ററി ഓഫ്‌ ദ വേൾഡ്‌ എന്ന പുസ്‌തകം പറയുന്നു. “സ്വർഗ​ത്തി​ലെ പ്രതി​ഫ​ല​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള വാഗ്‌ദാ​ന​ത്തിൽ അവർ മേലാൽ സംതൃ​പ്‌ത​രാ​യില്ല; ഭൂമി​യിൽത്ത​ന്നെ​യുള്ള മെച്ചപ്പെട്ട ഒരു ജീവി​ത​മാ​യി​രു​ന്നു അവർ ആവശ്യ​പ്പെ​ട്ടത്‌. പ്രകൃ​ത്യാ​തീത ശക്തിയി​ലുള്ള അവരുടെ വിശ്വാ​സം നഷ്ടപ്പെ​ടാൻ തുടങ്ങി.” തീർച്ച​യാ​യും, മിക്ക യുക്തി​വാദ തത്ത്വചി​ന്ത​ക​രും മതത്തെ വെറു​പ്പോ​ടെ വീക്ഷിച്ചു. ആളുകളെ അജ്ഞതയിൽ നിർത്തു​ന്ന​തിന്‌ അവർ വിശേ​ഷിച്ച്‌ കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭയുടെ അധികാ​ര​മോ​ഹി​ക​ളായ നേതാ​ക്കൻമാ​രെ കുററ​പ്പെ​ടു​ത്തി.

മതത്തിൽ താത്‌പ​ര്യം നഷ്ടപ്പെട്ട ഇവരിൽ അനേകം തത്ത്വചി​ന്ത​ക​രും കേവ​ലേ​ശ്വ​ര​വാ​ദി​കൾ (deists) ആയിത്തീർന്നു. ദൈവ​ത്തിൽ വിശ്വ​സി​ക്കു​ന്നു​വെ​ങ്കി​ലും അവനു മനുഷ്യ​രിൽ യാതൊ​രു താത്‌പ​ര്യ​വു​മി​ല്ലെന്നു പറയു​ന്ന​വ​രാണ്‌ അവർ.b “ഭിന്നത, ഭ്രാന്ത്‌, കുററ​കൃ​ത്യ​ങ്ങൾ എന്നിവ​യു​ടെ ഉറവ്‌” മതമാ​ണെന്ന്‌ അവകാ​ശ​പ്പെട്ട തത്ത്വചി​ന്ത​ക​നായ പോൾ ആൻട്രി ററീറി ഓൾബ​ക്കി​നെ​പ്പോ​ലെ​യുള്ള കുറച്ചു​പേർ കടുത്ത നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദി​ക​ളാ​യി​ത്തീർന്നു. വർഷങ്ങൾ കടന്നു​പോ​യ​തോ​ടെ, ക്രൈ​സ്‌ത​വ​ലോ​ക​ത്തി​ലുള്ള താത്‌പ​ര്യം നഷ്ടമായ പലരും ഓൾബ​ക്കി​ന്റെ വികാ​രം​തന്നെ കൈ​ക്കൊ​ണ്ടു.

ക്രൈ​സ്‌ത​വ​ലോ​കം നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദം ഊട്ടി​വ​ളർത്തി​യെ​ന്നത്‌ എന്തൊരു വിരോ​ധാ​ഭാ​സ​മാണ്‌! “സഭകൾ നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ വിളനി​ല​മാ​യി​രു​ന്നു” എന്നു ദൈവ​ശാ​സ്‌ത്ര പ്രൊ​ഫ​സ്സ​റായ മൈക്കിൾ ജെ. ബക്‌ളി എഴുതു​ന്നു. “സമാന തത്ത്വങ്ങ​ളുള്ള മതങ്ങൾ പാശ്ചാത്യ മനസ്സാ​ക്ഷി​യെ ആഴത്തിൽ വ്രണ​പ്പെ​ടു​ത്തു​ക​യും വെറു​പ്പി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌തു. സഭകളും മതവി​ഭാ​ഗ​ങ്ങ​ളും യൂറോ​പ്പി​നെ നശിപ്പി​ച്ചു, കൂട്ട​ക്കൊ​ലകൾ ആസൂ​ത്രണം ചെയ്‌തു​ന​ട​പ്പാ​ക്കി, മതപര​മായ എതിർപ്പു​ക​ളോ വിപ്ലവ​ങ്ങ​ളോ വിളിച്ചുവരു​ത്തി, രാജാ​ക്കൻമാ​രെ മതഭ്ര​ഷ്ട​രാ​ക്കാ​നോ സ്ഥാന​ഭ്ര​ഷ്ട​രാ​ക്കാ​നോ ശ്രമിച്ചു.”

നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദം വളർച്ച​യു​ടെ പാരമ്യ​ത്തി​ലെ​ത്തു​ന്നു

19-ാം നൂററാ​ണ്ടാ​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും, ദൈവ​നി​ഷേധം പരസ്യ​മാ​യി, ഒപ്പം അതു തഴച്ചു​വ​ള​രു​ക​യു​മാ​യി​രു​ന്നു. തത്ത്വചി​ന്ത​കർക്കും ശാസ്‌ത്ര​ജ്ഞൻമാർക്കും തങ്ങളുടെ കാഴ്‌ച​പ്പാ​ടു​കൾ സധൈ​ര്യം പ്രഖ്യാ​പി​ക്കാൻ യാതൊ​രു മടിയു​മി​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു. “നമ്മുടെ ശത്രു ദൈവ​മാണ്‌” എന്നായി​രു​ന്നു ഒരു നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദി​യു​ടെ വെട്ടി​ത്തു​റ​ന്നുള്ള പ്രഖ്യാ​പനം. “ദൈവ​ത്തോ​ടുള്ള വെറു​പ്പാണ്‌ ജ്ഞാനത്തി​ന്റെ ആരംഭം. മനുഷ്യ​വർഗ​ത്തി​നു ശരിയായ പുരോ​ഗ​തി​യു​ണ്ടാ​ക​ണ​മെ​ങ്കിൽ, അത്‌ അടിസ്ഥാ​ന​പ്പെ​ടു​ത്തേ​ണ്ടതു നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തിൻമേ​ലാണ്‌.”

എന്നുവ​രി​കി​ലും, 20-ാം നൂററാ​ണ്ടിൽ, സൂക്ഷ്‌മ​മായ ഒരു പരിവർത്ത​ന​മു​ണ്ടാ​യി. ദൈവ​നി​ഷേ​ധ​ത്തി​ന്റെ രണോ​ത്സു​ക​ത​യ്‌ക്ക്‌ ഇടിവു പററി. പിന്നെ മറെറാ​രു തരത്തി​ലാ​യി നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദ​ത്തി​ന്റെ പ്രചാ​രണം. ദൈവ​ത്തിൽ വിശ്വ​സി​ക്കു​ന്നു​ണ്ടെന്നു പറയു​ന്ന​വ​രെ​ക്കൂ​ടി ബാധി​ക്കു​ന്ന​താ​യി​രു​ന്നു ആ നിരീ​ശ്വ​ര​വാ​ദം.

[അടിക്കു​റിപ്പ്‌]

[3-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

കാൾ മാർക്‌സ്‌

[3-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

ല്യൂററ്‌വിക്‌ ഫ്യൂവർബാക്ക്‌

[3-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

ഫ്രിഡ്രിക്‌ നീഷേ

[2-ാം പേജിലെ ചിത്ര​ത്തിന്‌ കടപ്പാട]

COVER: Earth: By permission of the British Library; Nietzsche: Copyright British Museum (see also page 3); Calvin: Musée Historique de la Réformation, Genève (Photo F. Martin); Marx: U.S. National Archives photo (see also page 3); Planets, instruments, crusaders, locomotive: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; Feuerbach: The Bettmann Archive (see also page 3)