സ്വാത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ലേ​ക്കുള്ള ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ പലായനം

“രാജാ​വും രാജ്ഞി​യും എന്ന നിലയിൽ, . . . ഞങ്ങൾ ഇതിനാൽ പ്രഖ്യാ​പി​ക്കു​ന്നത്‌ എന്തെന്നാൽ, ഞങ്ങളുടെ രാജ്യത്ത്‌ അഭയം തേടുന്ന, വന്നു​ചേ​രുന്ന, സകല ഫ്രഞ്ച്‌ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാർക്കും രാജകീയ സംരക്ഷണം മാത്രമല്ല ഉണ്ടായി​രി​ക്കുക . . . മറിച്ച്‌ അവരെ സഹായി​ക്കാ​നും തുണയ്‌ക്കാ​നു​മാ​യി, . . . ഈ രാജ്യത്തെ അവരുടെ ജീവി​ത​വും താമസ​വും സുഖ​പ്ര​ദ​വും ആയാസ​ര​ഹി​ത​വും ആക്കാനാ​യി സകല വിധത്തി​ലും അർഥത്തി​ലും ഞങ്ങൾ ശ്രമി​ക്കു​ക​തന്നെ ചെയ്യും.”

ഇംഗ്ലണ്ടി​ലെ രാജാ​വും രാജ്ഞി​യും ആയിരുന്ന വില്യ​മി​ന്റെ​യും മേരി​യു​ടെ​യും 1689-ലെ പ്രഖ്യാ​പനം അപ്രകാ​രം വായി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്നു. ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ എന്ന്‌ അറിയ​പ്പെട്ട ഫ്രഞ്ച്‌ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാർക്കു ഫ്രാൻസി​നു പുറത്ത്‌ അഭയവും സംരക്ഷ​ണ​വും തേടേ​ണ്ടി​വ​ന്നത്‌ എന്തു​കൊണ്ട്‌? ഏതാണ്ട്‌ 300 വർഷം മുമ്പ്‌ അവർ ഫ്രാൻസിൽ നിന്ന്‌ പലായനം ചെയ്‌തത്‌ നമുക്ക്‌ ഇന്ന്‌ താത്‌പ​ര്യ​ജ​നകം ആയിരി​ക്കേ​ണ്ടത്‌ എന്തു​കൊണ്ട്‌?

പതിനാ​റാം നൂറ്റാ​ണ്ടി​ലെ യൂറോപ്പ്‌ യുദ്ധത്താ​ലും മതത്തെ ചൊല്ലി​യുള്ള പോരാ​ട്ട​ങ്ങ​ളാ​ലും ദുരിതം അനുഭ​വി​ച്ചു. ഫ്രാൻസ്‌ ആ പ്രക്ഷു​ബ്ധ​ത​യ്‌ക്ക്‌ ഒരു അപവാ​ദ​മാ​യി​രു​ന്നില്ല. കത്തോ​ലി​ക്ക​രും പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രും തമ്മിലുള്ള മത യുദ്ധങ്ങൾ (1562-1598) അവി​ടെ​യും അരങ്ങേറി. എന്നാൽ 1598-ൽ ഫ്രാൻസി​ലെ രാജാ​വായ ഹെൻറി നാലാമൻ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റ്‌ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾക്കു കുറ​ച്ചൊ​ക്കെ മതസ്വാ​ത​ന്ത്ര്യം നൽകി​ക്കൊണ്ട്‌ നാന്റിസ്‌ ശാസനം എന്ന ഒരു സഹിഷ്‌ണു​താ ശാസന​ത്തിൽ ഒപ്പു വെച്ചു. രണ്ടു മതങ്ങൾക്കുള്ള ഈ നിയമ​പ​ര​മായ അംഗീ​കാ​രം യൂറോ​പ്പി​നെ സംബന്ധി​ച്ചി​ട​ത്തോ​ളം ഒരു അസാധാ​രണ സംഗതി​യാ​യി​രു​ന്നു. 16-ാം നൂറ്റാ​ണ്ടി​ലെ ഫ്രാൻസി​നു​മേൽ 30-ലധികം വർഷത്തെ കളങ്കം ചാർത്തിയ മതപര​മായ പ്രക്ഷു​ബ്ധ​ത​യ്‌ക്ക്‌ കുറേ കാല​ത്തേക്ക്‌ അത്‌ അറുതി വരുത്തി.

“ശാശ്വ​ത​വും റദ്ദാക്കാ​നാ​വാ​ത്ത​തും” ആയിരി​ക്കാൻ ഉദ്ദേശി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ലും, 1685-ൽ നാന്റിസ്‌ ശാസനം ഫോ​ണ്ടെ​യ്‌ൻബ്ലോ ശാസന​ത്താൽ റദ്ദാക്ക​പ്പെട്ടു. പിൽക്കാ​ലത്ത്‌ ഫ്രഞ്ച്‌ തത്ത്വചി​ന്ത​ക​നായ വോൾട്ടയർ ഈ റദ്ദാക്ക​ലി​നെ “ഫ്രാൻസി​ലെ ഏറ്റവും വലിയ ദുരന്ത​ങ്ങ​ളിൽ ഒന്ന്‌” എന്നു വിളിച്ചു. ഹ്രസ്വ കാലം​കൊണ്ട്‌ 2,00,000 ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ മറ്റു രാജ്യ​ങ്ങ​ളി​ലേക്കു പലായനം ചെയ്യാൻ അത്‌ കാരണ​മാ​യി. പക്ഷേ അതിന്റെ പ്രത്യാ​ഘാ​തങ്ങൾ ദീർഘ കാലം നീണ്ടു​നി​ന്നു. എന്നാൽ മത സഹിഷ്‌ണു​ത​യ്‌ക്ക്‌ അനുകൂ​ല​മായ ആ ആദിമ ശാസനം റദ്ദാക്ക​പ്പെ​ട്ടത്‌ എന്തു​കൊ​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു?

തുടക്കം മുതലേ എതിർക്ക​പ്പെ​ട്ടത്‌

നാന്റിസ്‌ ശാസനം ഏകദേശം 90 വർഷം ഔദ്യോ​ഗി​ക​മാ​യി പ്രാബ​ല്യ​ത്തിൽ ഉണ്ടായി​രു​ന്നെ​ങ്കി​ലും, “മരിച്ചു​കൊ​ണ്ടി​രി​ക്കെ​യാണ്‌ അത്‌ 1685-ൽ വധിക്ക​പ്പെ​ട്ടത്‌” എന്ന്‌ ഒരു ചരി​ത്ര​കാ​രൻ പറയുന്നു. തീർച്ച​യാ​യും, ആ ശാസനം ശക്തമായ അടിസ്ഥാ​ന​ങ്ങ​ളി​ന്മേൽ അല്ല പണിയ​പ്പെ​ട്ടത്‌. കത്തോ​ലി​ക്കാ പുരോ​ഹിത വർഗവും അവർ “ആർ.പി.ആർ.” (പരിഷ്‌കൃത മതം എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെ​ടു​ന്നത്‌) എന്നു നാമക​രണം ചെയ്‌ത മതവു​മാ​യുള്ള “ശീത സമരം” എന്നു വിവരി​ക്ക​പ്പെട്ട പേരാ​ട്ട​ത്തിന്‌ അതു തുടക്കം മുതലേ കാരണ​മാ​യി. നാന്റിസ്‌ ശാസനം പുറ​പ്പെ​ടു​വി​ക്ക​പ്പെട്ട 1598 മുതൽ ഏകദേശം 1630 വരെ അതി​നോ​ടുള്ള എതിർപ്പ്‌ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രും കത്തോ​ലി​ക്ക​രും തമ്മിലുള്ള പൊതു സംവാ​ദ​ങ്ങ​ളെ​യും സഭാ സാഹിത്യ കൃതി​ക​ളു​ടെ പ്രസി​ദ്ധീ​ക​ര​ണ​ത്തെ​യും കേന്ദ്രീ​ക​രി​ച്ചാ​യി​രു​ന്നു. എന്നാൽ അസഹി​ഷ്‌ണു​ത​യ്‌ക്ക്‌ അനേകം മുഖങ്ങൾ ഉണ്ടായി​രു​ന്നു.

1621 മുതൽ 1629 വരെ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രോ​ടു പൊരു​തിയ ശേഷം, തുടർച്ച​യായ അടിച്ച​മർത്തൽ നടപടി​ക​ളി​ലൂ​ടെ അവരെ കത്തോ​ലി​ക്കാ അണിയി​ലേക്കു ബലം പ്രയോ​ഗി​ച്ചു കൊണ്ടു​വ​രാൻ ഫ്രഞ്ച്‌ ഗവൺമെന്റ്‌ ശ്രമിച്ചു “സൂര്യ രാജാവ്‌” ആയ ലൂയി പതിനാ​ലാ​മന്റെ കീഴിൽ ആ പീഡനം രൂക്ഷമാ​യി. അദ്ദേഹ​ത്തി​ന്റെ പീഡന നയം നാന്റിസ്‌ ശാസനം റദ്ദാക്കു​ന്ന​തി​ലേക്കു നയിച്ചു.

വിലക്കു​കൾ കർക്കശ​മാ​ക്കു​ന്നു

വിലക്കു​കൾ കർക്കശ​മാ​ക്കി​യ​തി​ന്റെ ഭാഗമാ​യി പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രു​ടെ പൗരാ​വ​കാ​ശങ്ങൾ ഒന്നൊ​ന്നാ​യി നീക്കം ചെയ്യ​പ്പെട്ടു. 1657-നും 1685-നും ഇടയ്‌ക്ക്‌ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾക്ക്‌ എതിരെ ഏതാണ്ട്‌ 300 ഉത്തരവു​കൾ പുറ​പ്പെ​ടു​വി​ച്ചു, അവയിൽ മിക്കവ​യും പുരോ​ഹി​ത​ന്മാ​രു​ടെ നിർദേ​ശ​പ്ര​കാ​രം ആയിരു​ന്നു. ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ ജീവി​ത​ത്തി​ന്റെ എല്ലാ വശങ്ങ​ളെ​യും ആ ഉത്തരവു​കൾ ആക്രമി​ച്ചു. ദൃഷ്ടാ​ന്ത​ത്തിന്‌, വൈദ്യം, നീതി​ന്യാ​യ രംഗത്തെ ഉദ്യോ​ഗങ്ങൾ തുടങ്ങി വലി​യൊ​രു കൂട്ടം തൊഴി​ലു​കൾ അവർക്കു നിഷേ​ധി​ക്ക​പ്പെട്ടു, എന്തിന്‌ സൂതി​കർമം പോലും. സൂതി​കർമ​ത്തി​ന്റെ കാര്യ​ത്തിൽ ഒരു ചരി​ത്ര​കാ​രൻ ഇങ്ങനെ ന്യായ​വാ​ദം ചെയ്‌തു: “നിലവി​ലുള്ള വ്യവസ്ഥാ​പിത ക്രമത്തെ തകർക്കാൻ ലക്ഷ്യമി​ട്ടി​രി​ക്കുന്ന ഒരു പാഷണ്ഡി​യു​ടെ കൈക​ളിൽ ഒരുവന്റെ ജീവനെ എങ്ങനെ വിശ്വ​സിച്ച്‌ ഏൽപ്പി​ക്കാ​നാ​കും?”

1677-ൽ അടിച്ച​മർത്തൽ കൂടുതൽ കഠിന​മാ​യി. കത്തോ​ലി​ക്കനെ മതപരി​വർത്തനം ചെയ്യി​ക്കാൻ ശ്രമി​ച്ച​തിന്‌ പിടി​ക്ക​പ്പെ​ടുന്ന ഏതൊരു ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടി​നും ആയിരം ഫ്രഞ്ച്‌ പൗണ്ട്‌ പിഴയി​ടു​മാ​യി​രു​ന്നു. ഭാരിച്ച നികു​തി​യിൽ നിന്നും ലഭിക്കുന്ന ദേശീയ ഫണ്ടുകൾ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കളെ മതപരി​വർത്തനം ചെയ്യി​ക്കാൻ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രു​ന്നു. 1675-ൽ കത്തോ​ലി​ക്കാ പുരോ​ഹി​ത​വർഗം ലൂയി പതിനാ​ലാ​മന്‌ 45 ലക്ഷം ഫ്രഞ്ച്‌ പൗണ്ട്‌ കൊടുത്ത ശേഷം ഇങ്ങനെ പറഞ്ഞു: “അധികാ​രം ഉപയോ​ഗിച്ച്‌ പാഷണ്ഡി​കളെ പാടേ തൂത്തെ​റി​ഞ്ഞു​കൊണ്ട്‌ താങ്കൾ കൃതജ്ഞത പ്രകട​മാ​ക്കണം.” പരിവർത്തി​തരെ “വിലയ്‌ക്കു വാങ്ങുന്ന” ഈ തന്ത്രത്തി​ന്റെ ഫലമായി മൂന്നു വർഷം​കൊണ്ട്‌ 10,000 പേർ കത്തോ​ലി​ക്കാ മതത്തി​ലേക്കു പരിവർത്തനം ചെയ്‌തു.

1663-ൽ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റു മതത്തി​ലേ​ക്കുള്ള പരിവർത്തനം നിയമ വിരു​ദ്ധ​മാ​ക്കി. ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾക്ക്‌ എവിടെ താമസി​ക്കാം എന്നതി​ലും നിയ​ന്ത്ര​ണങ്ങൾ ഉണ്ടായി​രു​ന്നു. നടപടി​കൾ അതിരു​ക​ടന്നവ ആയിരു​ന്നു. ദൃഷ്ടാ​ന്ത​ത്തിന്‌, കുട്ടി​കൾക്ക്‌ ഏഴാമത്തെ വയസ്സിൽ മാതാ​പി​താ​ക്ക​ളു​ടെ സമ്മതം കൂടാതെ കത്തോ​ലി​ക്കർ ആകാൻ കഴിയു​മാ​യി​രു​ന്നു. ജെസ്യൂ​ട്ടു​ക​ളോ മറ്റ്‌ കത്തോ​ലി​ക്കാ പ്രബോ​ധ​ക​രോ മക്കൾക്കു നൽകുന്ന മത വിദ്യാ​ഭ്യാ​സ​ത്തിന്‌ സാമ്പത്തിക സഹായം ചെയ്യാൻ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രായ മാതാ​പി​താ​ക്കൾ ബാധ്യ​സ്ഥ​രാ​യി​രു​ന്നു.

ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കളെ അടിച്ച​മർത്താ​നുള്ള മറ്റൊരു ആയുധ​മാ​യി​രു​ന്നു രഹസ്യ കോൺപാ​നി ഡ്യൂ സാൻ-സാക്ര​മാൻ (വിശുദ്ധ കൂദാശാ സംഘം). ഒരു കത്തോ​ലി​ക്കാ സംഘടന ആയിരുന്ന അത്‌ ഫ്രാൻസ്‌ മുഴുവൻ വ്യാപി​ച്ചു കിടന്ന ഒരു “ബൃഹത്തായ ശൃംഖല”യ്‌ക്കു തുല്യ​മാ​യി​രു​ന്നു എന്ന്‌ ചരി​ത്ര​കാ​ര​നായ ഷാനിൻ ഗരി​സോൺ പറയുന്നു. സമൂഹ​ത്തി​ലെ കുലീന വർഗത്തിന്‌ ഇടയിൽ കടന്നു​ക​യ​റാൻ അതിന്‌ പണത്തി​നോ രഹസ്യ വിവര​ങ്ങൾക്കോ കുറവു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നില്ല. അതിന്റെ തന്ത്രങ്ങൾ പലവി​ധ​മാ​യി​രു​ന്നു എന്ന്‌ ഗരി​സോൺ വിവരി​ക്കു​ന്നു. “പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റ്‌ സമൂഹത്തെ ദുർബ​ല​മാ​ക്കാൻ സമ്മർദം മുതൽ തടസ്സ​പ്പെ​ടു​ത്തൽ വരെ, ദുരു​പാ​യം മുതൽ കുറ്റാ​രോ​പണം വരെ ഏതു മാർഗ​വും കോൺപാ​നി സ്വീക​രി​ച്ചു. എന്നിരു​ന്നാ​ലും മിക്ക ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളും ഈ പീഡന കാലത്തു ഫ്രാൻസിൽതന്നെ താമസി​ച്ചു. ചരി​ത്ര​കാ​ര​നായ ഗരി​സോൺ പറയുന്നു: “പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രോ​ടുള്ള ശത്രുത ക്രമേണ വർധി​ച്ച​പ്പോൾ അവർ കൂട്ടമാ​യി രാജ്യം വിട്ടു പോകാ​തി​രു​ന്നത്‌ എന്തു​കൊ​ണ്ടെന്ന്‌ മനസ്സി​ലാ​ക്കാൻ സാധി​ക്കു​ന്നില്ല.” എന്നാൽ സ്വാത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ലേ​ക്കുള്ള പലായനം കാല​ക്ര​മേണ അനിവാ​ര്യ​മാ​യി​ത്തീർന്നു.

വീണ്ടും ഒന്നു മുതൽ

നോ​മേഗൻ സമാധാന ഉടമ്പടി​യു​ടെ​യും (1678) റാറ്റി​സ്‌ബോൺ യുദ്ധവി​രാമ കരാറി​ന്റെ​യും (1684) ഫലമായി ലൂയി പതിനാ​ലാ​മൻ രാജാവ്‌ മറ്റു രാജ്യ​ങ്ങ​ളു​മാ​യുള്ള യുദ്ധങ്ങ​ളിൽനി​ന്നു സ്വത​ന്ത്ര​നാ​യി. ഇംഗ്ലീഷ്‌ കനാലിന്‌ അപ്പുറത്ത്‌, 1685 ഫെബ്രു​വ​രി​യിൽ ഒരു കത്തോ​ലി​ക്കൻ രാജാ​വാ​യി. ലൂയി പതിനാ​ലാ​മന്‌ ഈ പുതിയ സാഹച​ര്യം മുത​ലെ​ടു​ക്കാൻ കഴിഞ്ഞു. ഏതാനും വർഷം മുമ്പ്‌, ഫ്രാൻസി​ലെ കത്തോ​ലി​ക്കാ പുരോ​ഹി​ത​വർഗം പാപ്പാ​യു​ടെ അധികാ​രം പരിമി​ത​പ്പെ​ടു​ത്തി​ക്കൊ​ണ്ടുള്ള ഗാലിക്കൻ ചതുർ വ്യവസ്ഥകൾ കൊണ്ടു​വ​ന്നി​രു​ന്നു. അപ്പോൾ ഇന്നസെന്റ്‌ പതി​നൊ​ന്നാ​മൻ പാപ്പാ “ഫ്രഞ്ച്‌ സഭയെ വിഭജന പ്രവണ​ത​യു​ള്ള​താ​യി വീക്ഷിച്ചു.” തത്‌ഫ​ല​മാ​യി, നാന്റിസ്‌ ശാസനം റദ്ദാക്കു​ക​വഴി ലൂയി പതിനാ​ലാ​മന്‌ തന്റെ സത്‌പേര്‌ വീണ്ടെ​ടു​ക്കാ​നും പാപ്പാ​യു​മാ​യി സാധാ​ര​ണ​ഗ​തി​യി​ലുള്ള ബന്ധങ്ങൾ പുനഃ​സ്ഥാ​പി​ക്കാ​നും കഴിഞ്ഞു.

പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രോ​ടുള്ള രാജാ​വി​ന്റെ നയം തികച്ചും വ്യക്തമാ​യി. മൃദു​വായ സമീപനം (പ്രേരി​പ്പി​ക്ക​ലും നിയമ​നിർമാ​ണ​വും) സ്‌പഷ്ട​മാ​യും വില​പ്പോ​യില്ല. നേരേ​മ​റിച്ച്‌, സൈന്യ​ത്തെ ഉപയോ​ഗി​ച്ചുള്ള പുതിയ പീഡന നടപടി​കൾ (dragonnades)a വിജയ​ക​ര​മാ​യി​രു​ന്നു. അതു​കൊണ്ട്‌ 1685-ൽ ലൂയി പതിനാ​ലാ​മൻ നാന്റിസ്‌ ശാസനം റദ്ദാക്കി​ക്കൊണ്ട്‌ ഫോ​ണ്ടെ​യ്‌ൻബ്ലോ ശാസന​ത്തിൽ ഒപ്പു വെച്ചു. ഈ റദ്ദാക്ക​ലി​നോ​ടു ബന്ധപ്പെട്ട അക്രമം ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കളെ നാന്റിസ്‌ ശാസന​ത്തി​നു മുമ്പ്‌ ഉണ്ടായി​രു​ന്ന​തി​ലും മോശ​മായ ഒരു സാഹച​ര്യ​ത്തി​ലാ​ക്കി. അവർ ഇനി എന്തു ചെയ്യു​മാ​യി​രു​ന്നു?

ഒളിച്ചു പാർക്കു​മോ, പോരാ​ടു​മോ അതോ പലായനം ചെയ്യു​മോ?

ചില ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ രഹസ്യ​മാ​യി ആരാധന നടത്താൻ തീരു​മാ​നി​ച്ചു. അവരുടെ യോഗ സ്ഥലങ്ങൾ നശിപ്പി​ക്കു​ക​യും പരസ്യ ആരാധന നിരോ​ധി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌ത​തോ​ടെ അവർ ‘ഉപേക്ഷി​ത​രു​ടെ സഭ’യിലേക്ക്‌ അഥവാ രഹസ്യ ആരാധ​ന​യി​ലേക്ക്‌ തിരിഞ്ഞു. 1686-ൽ പാസാ​ക്കിയ നിയമം അനുസ​രിച്ച്‌ അത്തരം യോഗങ്ങൾ നടത്തു​ന്നവർ വധശി​ക്ഷ​യ്‌ക്കു വിധി​ക്ക​പ്പെ​ടാ​നുള്ള സാധ്യത നിലനിൽക്കെ​യാണ്‌ അവർ അപ്രകാ​രം ചെയ്‌തത്‌. പിന്നീടു തിരിച്ചു പരിവർത്തനം ചെയ്യാൻ കഴി​ഞ്ഞേ​ക്കും എന്നു കരുതി ചില ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ തങ്ങളുടെ വിശ്വാ​സം തള്ളിപ്പ​റഞ്ഞു. അത്തരം പരിവർത്തി​തർ കത്തോ​ലി​ക്കാ മതം ആചരി​ച്ചത്‌ ഉപരി​പ്ല​വ​മാ​യി​ട്ടാണ്‌. അത്‌ പിന്നീ​ടുള്ള തലമു​റ​ക​ളി​ലേക്കു കൈമാ​റ​പ്പെ​ടു​ക​യും ചെയ്‌തു.

മതപരി​വർത്ത​ന​ങ്ങൾ ഉറപ്പാ​ക്കാൻ ഗവൺമെന്റ്‌ ശ്രമിച്ചു. പുതിയ പരിവർത്തി​തർക്ക്‌ ജോലി​കൾ കിട്ടണ​മെ​ങ്കിൽ, പള്ളിയി​ലെ അവരുടെ ഹാജർ കുറി​ച്ചി​രുന്ന ഇടവക പുരോ​ഹി​തൻ ഒപ്പിട്ട, കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭാ അംഗത്വം സാക്ഷ്യ​പ്പെ​ടു​ത്തുന്ന സർട്ടി​ഫി​ക്കറ്റ്‌ ഹാജരാ​ക്ക​ണ​മാ​യി​രു​ന്നു. കുട്ടി​കളെ മാമ്മോ​ദീ​സാ മുക്കി കത്തോ​ലി​ക്ക​രാ​യി വളർത്തി​ക്കൊ​ണ്ടു വന്നി​ല്ലെ​ങ്കിൽ അവരെ മാതാ​പി​താ​ക്ക​ളിൽ നിന്ന്‌ അകറ്റു​മാ​യി​രു​ന്നു. വിദ്യാ​ല​യങ്ങൾ കത്തോ​ലി​ക്കാ വിദ്യാ​ഭ്യാ​സത്തെ പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ക്ക​ണ​മാ​യി​രു​ന്നു. “പുസ്‌തക [ബൈബിൾ] ജനത”യ്‌ക്കു—പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രെ അങ്ങനെ​യാണ്‌ വിളി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌—വേണ്ടി കത്തോ​ലി​ക്കാ അനുകൂല മത ഗ്രന്ഥങ്ങൾ നിർമി​ക്കാ​നുള്ള ശ്രമങ്ങൾ നടന്നു. ഗവൺമെന്റ്‌ പത്തു ലക്ഷം പുസ്‌ത​കങ്ങൾ അച്ചടിച്ച്‌ കൂടുതൽ ആളുകൾ മതപരി​വർത്തനം ചെയ്‌ത പ്രദേ​ശ​ങ്ങ​ളി​ലേക്കു കയറ്റി അയച്ചു. സമ്മർദ നടപടി​കൾ തികച്ചും അതിരു​ക​ടന്നവ ആയിരു​ന്നു. ദൃഷ്ടാ​ന്ത​ത്തിന്‌, രോഗ​ശ​യ്യ​യിൽ ആയിരി​ക്കുന്ന ഒരുവൻ കത്തോ​ലി​ക്ക​രു​ടെ അന്ത്യകൂ​ദാശ സ്വീക​രി​ക്കാൻ വിസമ്മ​തി​ക്കു​ക​യും പിന്നീടു സുഖം പ്രാപി​ക്കു​ക​യും ചെയ്‌താൽ അയാൾക്കു ജീവപ​ര്യ​ന്തം ജയിൽ ശിക്ഷയോ കപ്പലിൽ തണ്ടുവ​ലി​യോ വിധി​ച്ചി​രു​ന്നു. പിന്നീട്‌, അയാൾ മരിക്കു​മ്പോൾ ശവശരീ​രം ഉച്ഛിഷ്ടം പോലെ വലി​ച്ചെ​റി​യു​ക​യും അയാളു​ടെ വസ്‌തു​വ​കകൾ കണ്ടു​കെ​ട്ടു​ക​യും ചെയ്‌തി​രു​ന്നു.

ചില ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ സായുധ ചെറു​ത്തു​നിൽപ്പി​ലേക്കു തിരിഞ്ഞു. മതഭ്രാ​ന്തി​നു പേരു​കേട്ട സേവൻ പ്രദേ​ശത്ത്‌ കാമസാർഡു​കൾ എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടി​രുന്ന ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ 1702-ൽ കലാപം ഉണ്ടാക്കി. കാമസാർഡു​ക​ളു​ടെ പതിയി​രിപ്പ്‌ ആക്രമ​ണ​ത്തി​നും രാത്രി​കാല ആക്രമ​ണ​ത്തി​നും മറുപ​ടി​യാ​യി ഗവൺമെന്റ്‌ സൈന്യ​ങ്ങൾ ഗ്രാമങ്ങൾ ചുട്ടു ചാമ്പലാ​ക്കി. കുറേ കാല​ത്തേക്ക്‌ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ ആക്രമണം ഇടയ്‌ക്കി​ടെ ഉണ്ടാ​യെ​ങ്കി​ലും 1710-ഓടെ ലൂയി പതിനാ​ലാ​മന്റെ ശക്തമായ സൈന്യം കാമസാർഡു​കളെ തകർത്തു തരിപ്പ​ണ​മാ​ക്കി.

ഫ്രാൻസിൽനി​ന്നുള്ള ഒളി​ച്ചോ​ട്ട​മാ​യി​രു​ന്നു ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ മറ്റൊരു പ്രതി​കരണ രീതി. ഈ പലായനം യഥാർഥ ചിതറി​പ്പോക്ക്‌ എന്നു വിളി​ക്ക​പ്പെട്ടു. വിട്ടു​പോ​യ​പ്പോൾ മിക്ക ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളും നിർധ​ന​രാ​യി​രു​ന്നു. കാരണം അവരുടെ വസ്‌തു​വ​കകൾ രാഷ്‌ട്രം കണ്ടു​കെ​ട്ടി​യി​രു​ന്നു. ആ സമ്പത്തിന്റെ ഒരു ഭാഗം കത്തോ​ലി​ക്കാ സഭയ്‌ക്കാണ്‌ ലഭിച്ചത്‌. അതു​കൊണ്ട്‌ ഓടി​പ്പോക്ക്‌ അത്ര എളുപ്പ​മാ​യി​രു​ന്നില്ല. പുറ​ത്തേ​ക്കുള്ള വഴിക​ളിൽ കാവൽ ഏർപ്പെ​ടു​ത്തി​യും കപ്പലുകൾ പരി​ശോ​ധി​ച്ചും ഫ്രഞ്ച്‌ ഗവൺമെന്റ്‌ അതി​നോ​ടു സത്വരം പ്രതി​ക​രി​ച്ചു. ഫ്രാൻസിൽനി​ന്നു പോകുന്ന കപ്പലുകൾ കടൽക്കൊ​ള്ള​ക്കാർ തട്ടി​യെ​ടു​ത്തി​രു​ന്നു. കാരണം രക്ഷപ്പെട്ടു പോകു​ന്ന​വരെ പിടി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്താൽ അവർക്കു പ്രതി​ഫലം ലഭിക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു. ഒളി​ച്ചോ​ടവേ പിടി​ക്ക​പ്പെട്ട ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ കടുത്ത ശിക്ഷയെ അഭിമു​ഖീ​ക​രി​ച്ചി​രു​ന്നു. ഓടി​പ്പോ​കാൻ പദ്ധതി​യി​ടു​ന്ന​വ​രു​ടെ പേരു​ക​ളും സഞ്ചാര മാർഗ​ങ്ങ​ളും കണ്ടുപി​ടി​ക്കാൻ സമുദാ​യ​ത്തിന്‌ ഉള്ളിൽത്തന്നെ പ്രവർത്തി​ച്ചി​രുന്ന ചാരന്മാർ നടത്തിയ ശ്രമം അവസ്ഥ കൂടുതൽ വഷളാക്കി. കത്തുകൾ പിടി​ച്ചെ​ടു​ക്കൽ, വ്യാജ രേഖകൾ ചമയ്‌ക്കൽ, ഗൂഢാ​ലോ​ചന നടത്തൽ എന്നിവ അന്ന്‌ സർവസാ​ധാ​രണം ആയിരു​ന്നു.

സ്വാഗതം അരുളുന്ന ഒരു അഭയസ്ഥാ​നം

ഫ്രാൻസിൽനി​ന്നുള്ള ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ പലായ​ന​വും ആതിഥേയ രാജ്യ​ങ്ങ​ളിൽ അവർക്കു ലഭിച്ച സ്വാഗ​ത​വും റഫ്യൂജ്‌ എന്ന്‌ അറിയ​പ്പെട്ടു. ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ ഹോളണ്ട്‌, സ്വിറ്റ്‌സർലൻഡ്‌, ജർമനി എന്നീ രാജ്യ​ങ്ങ​ളി​ലേക്കു പലായനം ചെയ്‌തു. പിൽക്കാ​ലത്ത്‌ ചിലർ സ്‌കാൻഡി​നേ​വിയ, അമേരിക്ക, അയർലൻഡ്‌, വെസ്റ്റ്‌ ഇൻഡീസ്‌, ദക്ഷിണാ​ഫ്രിക്ക, റഷ്യ എന്നിവി​ട​ങ്ങ​ളി​ലേക്കു പോയി.

അനവധി യൂറോ​പ്യൻ രാജ്യങ്ങൾ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ കുടി​യേറ്റം പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ച്ചു കൊണ്ടുള്ള ഔദ്യോ​ഗിക പ്രഖ്യാ​പ​നങ്ങൾ നടത്തി. സൗജന്യ പൗരത്വം, നികുതി ഒഴിവ്‌, വ്യവസായ-തൊഴിൽ സംഘട​ന​ക​ളി​ലെ അംഗത്വം എന്നിവ ആയിരു​ന്നു നൽകപ്പെട്ട പ്രോ​ത്സാ​ഹന വാഗ്‌ദാ​ന​ങ്ങ​ളിൽ ചിലത്‌. ചരി​ത്ര​കാ​രി​യായ എലിസ​ബത്ത്‌ ലാബ്രൂസ്‌ പറയു​ന്നത്‌ അനുസ​രിച്ച്‌ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളിൽ ഭൂരി​ഭാ​ഗം പേരും “അസാധാ​രണ ധാർമിക മൂല്യം കൈമു​ത​ലാ​യുള്ള പരി​ശ്ര​മ​ശാ​ലി​ക​ളും ഊർജ​സ്വ​ല​രു​മായ ചെറു​പ്പ​ക്കാ​രായ പ്രജകൾ” ആയിരു​ന്നു. അങ്ങനെ ഫ്രാൻസിന്‌ അതിന്റെ പ്രതാ​പ​ത്തി​ന്റെ ഉച്ചകോ​ടി​യിൽ, അനേകം തൊഴി​ലു​ക​ളിൽ, നിപു​ണ​രായ തൊഴി​ലാ​ളി​കളെ നഷ്ടമായി. അതേ, “വസ്‌തു​വ​കകൾ, ധനം, സാങ്കേ​തിക വിദ്യകൾ” എന്നിവ വിദേ​ശ​ത്തേക്കു നീങ്ങി. ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾക്ക്‌ അഭയം വാഗ്‌ദാ​നം ചെയ്‌ത​തിൽ മത-രാഷ്‌ട്രീയ ഘടകങ്ങ​ളും ഒരു പങ്കു വഹിച്ചി​രു​ന്നു. എന്നാൽ ഈ കുടി​യേ​റ്റ​ത്തി​ന്റെ ദീർഘ​കാല ഫലങ്ങൾ എന്തൊക്കെ ആയിരു​ന്നു?

നാന്റിസ്‌ ശാസന​ത്തി​ന്റെ റദ്ദാക്ക​ലും തത്‌ഫ​ല​മാ​യുള്ള പീഡന​വും പ്രതി​കൂ​ല​മായ രാജ്യാ​ന്തര പ്രതി​ക​ര​ണ​ത്തിന്‌ ഇടയാക്കി. ഫ്രഞ്ചു വിരുദ്ധ വികാ​രങ്ങൾ മുത​ലെ​ടുത്ത്‌ നെതർലൻഡ്‌സി​ന്റെ ഭരണാ​ധി​പ​നാ​കാൻ വില്യം ഓഫ്‌ ഓറഞ്ചി​നു സാധിച്ചു. ഹ്യൂഗ​നോട്ട്‌ ഓഫീ​സർമാ​രു​ടെ സഹായ​ത്താൽ അദ്ദേഹം കത്തോ​ലി​ക്ക​നായ ജയിംസ്‌ രണ്ടാമനെ സ്ഥാന​ഭ്ര​ഷ്ട​നാ​ക്കി​ക്കൊണ്ട്‌ ഗ്രേറ്റ്‌ ബ്രിട്ട​നി​ലെ​യും രാജാ​വാ​യി. ചരി​ത്ര​കാ​ര​നായ ഫിലിപ്പി ഷൂട്ടർ പറയുന്നു: “ജയിംസ്‌ രണ്ടാമനെ സ്ഥാന​ഭ്ര​ഷ്ട​നാ​ക്കാ​നും ഓഗസ്‌ബർഗ്‌ സഖ്യം രൂപീ​ക​രി​ക്കാ​നു​മുള്ള പ്രധാന കാരണം ലൂയി പതിനാ​ലാ​മന്റെ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റു നയമാ​യി​രു​ന്നു. . . . ഫ്രഞ്ച്‌ മേധാ​വി​ത്വം ഇംഗ്ലീഷ്‌ മേധാ​വി​ത്വ​ത്തി​നു വഴിമാ​റി​ക്കൊ​ടു​ത്ത​തി​ലേക്കു നയിച്ച ഒരു വഴിത്തി​രിവ്‌ ആയിരു​ന്നു [ഈ] സംഭവങ്ങൾ.”

സാംസ്‌കാ​രി​ക രംഗത്ത്‌ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ യൂറോ​പ്പിൽ സുപ്ര​ധാ​ന​മാ​യൊ​രു പങ്കു വഹിച്ചു. ജ്ഞാന​പ്ര​കാ​ശന തത്ത്വചി​ന്ത​യ്‌ക്കും സഹിഷ്‌ണു​ത​യു​ടേ​തായ ആശയങ്ങൾക്കും രൂപം നൽകാൻ സഹായിച്ച സാഹി​ത്യ​ങ്ങൾ ഉത്‌പാ​ദി​പ്പി​ക്കാൻ തങ്ങൾക്കു പുതു​താ​യി ലഭിച്ച സ്വാത​ന്ത്ര്യം അവർ വിനി​യോ​ഗി​ച്ചു. ദൃഷ്ടാ​ന്ത​ത്തിന്‌, പ്രകൃ​തി​ദത്ത അവകാ​ശ​ങ്ങ​ളു​ടെ ആശയം പ്രചരി​പ്പിച്ച ഇംഗ്ലീഷ്‌ തത്ത്വചി​ന്ത​ക​നായ ജോൺ ലോക്കി​ന്റെ കൃതികൾ ഒരു ഫ്രഞ്ച്‌ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാ​രൻ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി. മറ്റ്‌ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റ്‌ എഴുത്തു​കാർ മനസ്സാക്ഷി സ്വാത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ന്റെ പ്രാധാ​ന്യ​ത്തിന്‌ ഊന്നൽ നൽകി. ഭരണകർത്താ​ക്ക​ളോ​ടുള്ള അനുസ​രണം ആപേക്ഷി​ക​മാ​ണെ​ന്നും ജനങ്ങളു​മാ​യുള്ള കരാർ അവർ ലംഘി​ക്കു​ന്നെ​ങ്കിൽ അവരെ അനുസ​രി​ക്കേ​ണ്ട​ന്നു​മുള്ള ആശയം വികാസം പ്രാപി​ച്ചു. അങ്ങനെ, ചരി​ത്ര​കാ​ര​നായ ചാൾസ്‌ റീഡ്‌ വിശദീ​ക​രി​ക്കു​ന്നതു പോലെ നാന്റിസ്‌ ശാസനം റദ്ദാക്കി​യ​താ​യി​രു​ന്നു “ഫ്രഞ്ചു വിപ്ലവ​ത്തി​ന്റെ പ്രകട​മായ കാരണ​ങ്ങ​ളിൽ ഒന്ന്‌.”

പാഠങ്ങൾ പഠിച്ചോ?

പീഡനം വിപരീത ഫലങ്ങൾ ഉളവാ​ക്കി​യ​തും വേണ്ടപ്പെട്ട അനേകം ആളുകളെ രാഷ്‌ട്ര​ത്തി​നു നഷ്ടമാ​യ​തും നിമിത്തം ലൂയി പതിനാ​ലാ​മൻ രാജാ​വി​ന്റെ സൈനിക ഉപദേ​ഷ്ടാ​വാ​യി​രുന്ന മാർക്വിസ്‌ ദെ വോബാൻ നാന്റിസ്‌ ശാസനം പുനഃ​സ്ഥാ​പി​ക്കാൻ രാജാ​വി​നെ ഉദ്‌ബോ​ധി​പ്പി​ച്ചു​കൊണ്ട്‌ ഇങ്ങനെ പ്രസ്‌താ​വി​ച്ചു: “ഹൃദയ​ങ്ങളെ പരിവർത്തനം ചെയ്യിക്കൽ ദൈവ​ത്തി​നു മാത്രം ഉള്ളതാണ്‌.” എന്നാൽ ആ പാഠം ഉൾക്കൊണ്ട്‌ തീരു​മാ​നം മാറ്റാൻ ഫ്രഞ്ച്‌ ഗവൺമെന്റ്‌ തയ്യാറാ​കാ​തി​രു​ന്നത്‌ എന്തു​കൊ​ണ്ടാണ്‌? അത്‌ രാഷ്‌ട്രത്തെ ദുർബ​ല​പ്പെ​ടു​ത്തു​മോ എന്ന്‌ രാജാവു ഭയപ്പെ​ട്ട​താ​യി​രു​ന്നു ഒരു കാരണം. കൂടു​ത​ലാ​യി, 17-ാം നൂറ്റാ​ണ്ടിൽ ഫ്രാൻസിൽ നിലവി​ലി​രുന്ന കത്തോ​ലി​ക്കാ നവീക​ര​ണ​വും മതപര​മായ അസഹി​ഷ്‌ണു​ത​യും അനുവ​ദി​ച്ചു കൊടു​ക്കു​ന്നത്‌ അവസ​രോ​ചിത സംഗതി ആയിരു​ന്നു.

“ഒരു സമൂഹ​ത്തിന്‌ ബഹുവി​ശ്വാ​സം എത്ര​ത്തോ​ളം അനുവ​ദി​ക്കാ​നും സഹിക്കാ​നും കഴിയും?” എന്നു ചോദി​ക്കാൻ ആ റദ്ദാക്ക​ലി​നെ ചുറ്റി​പ്പ​റ്റി​യുള്ള സംഭവങ്ങൾ ചിലരെ പ്രേരി​പ്പി​ച്ചു. തീർച്ച​യാ​യും “അധികാ​ര​ത്തി​നു വേണ്ടി​യുള്ള തന്ത്രങ്ങ​ളെ​യും അവയിലെ അധാർമി​കത”യെയും​പറ്റി ചിന്തി​ക്കാ​തെ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ ചരി​ത്ര​ത്തെ​ക്കു​റിച്ച്‌ ചിന്തി​ക്കാ​നാ​വി​ല്ലെന്ന്‌ ചരി​ത്ര​കാ​ര​ന്മാർ അഭി​പ്രാ​യ​പ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കു​ന്നു. വംശീ​യ​മാ​യും മതപര​മാ​യും വളരെ​യേറെ വൈജാ​ത്യ​ങ്ങൾ ഉള്ള ഇന്നത്തെ സമൂഹ​ങ്ങ​ളിൽ സഭാ​പ്രേ​രിത രാഷ്‌ട്രീ​യ​ത്തിന്‌ ജനങ്ങളു​ടെ ഉത്തമ താത്‌പ​ര്യ​ങ്ങ​ളെ​ക്കാൾ പ്രാധാ​ന്യം ലഭിക്കു​മ്പോൾ എന്തു സംഭവി​ക്കു​ന്നു എന്നതിന്റെ അസുഖ​ക​ര​മായ ഓർമി​പ്പി​ക്ക​ലാണ്‌ സ്വാത​ന്ത്ര്യ​ത്തി​ലേ​ക്കുള്ള ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ പലായനം.

[അടിക്കു​റി​പ്പു​കൾ]

[28-ാം പേജിലെ ചതുരം]

ഡ്രഗൂണുകൾ

ഭയപ്പെടുത്തിയുള്ള മതപരി​വർത്ത​നം

ചിലർ ഡ്രഗൂ​ണു​കളെ “ഉത്തമ മിഷന​റി​മാ”രായി കരുതി. എന്നാൽ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​ക​ളു​ടെ ഇടയിൽ അവർ വിതച്ചത്‌ പരി​ഭ്രാ​ന്തി ആയിരു​ന്നു. അവർ വരുന്ന​താ​യി കേട്ട​പ്പോൾത്തന്നെ മുഴു ഗ്രാമ​ങ്ങ​ളും കത്തോ​ലി​ക്കാ മതത്തി​ലേക്കു പരിവർത്തനം ചെയ്‌ത സംഭവങ്ങൾ ഉണ്ടായി​ട്ടുണ്ട്‌. ഈ ഡ്രഗൂ​ണു​കൾ ആരായി​രു​ന്നു?

ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കളെ ഭയപ്പെ​ടു​ത്തുക എന്ന ലക്ഷ്യ​ത്തോ​ടെ അവരുടെ വീടു​ക​ളിൽ കയറി താമസി​ച്ചി​രുന്ന സായുധ പട്ടാള​ക്കാർ ആയിരു​ന്നു ഡ്രഗൂ​ണു​കൾ. ഡ്രഗൂ​ണു​കളെ ഈ വിധത്തിൽ ഉപയോ​ഗി​ച്ചത്‌ ഡ്രഗ​ണേഡ്‌ എന്ന്‌ അറിയ​പ്പെ​ടു​ന്നു. കുടും​ബ​ങ്ങ​ളു​ടെ ഭാരം വർധി​പ്പി​ക്കാ​നാ​യി അവയുടെ വരുമാ​ന​ത്തിന്‌ ആനുപാ​തി​കം ആയതി​ലും അധികം പേരെ വീടു​ക​ളി​ലേക്ക്‌ അയച്ചി​രു​ന്നു. കുടും​ബ​ങ്ങ​ളോട്‌ മൃഗീ​യ​മാ​യി പെരു​മാ​റാ​നും അവരുടെ ഉറക്കം കെടു​ത്താ​നും വസ്‌തു​വ​കകൾ നശിപ്പി​ക്കാ​നും ഡ്രഗൂ​ണു​കൾക്ക്‌ അധികാ​രം ഉണ്ടായി​രു​ന്നു. വീട്ടു​കാർ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റ്‌ വിശ്വാ​സം തള്ളിപ്പ​റ​ഞ്ഞാൽ ഡ്രഗൂ​ണു​കൾ വിട്ടു​പോ​കു​മാ​യി​രു​ന്നു.

വളരെ ഏറെ ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ ഉണ്ടായി​രുന്ന പശ്ചിമ ഫ്രാൻസി​ലെ പോയി​ട്ടൂ​വിൽ മതപരി​വർത്തനം നടത്താ​നാ​യി 1681-ൽ ഡ്രഗൂ​ണു​കളെ ഉപയോ​ഗി​ച്ചു. ഏതാനും മാസത്തി​നു​ള്ളിൽ 30,000 മുതൽ 35,000 വരെ ആളുകൾ പരിവർത്തനം ചെയ്‌തു. ഹ്യൂഗ​നോ​ട്ടു​കൾ വസിച്ചി​രുന്ന മറ്റു സ്ഥലങ്ങളി​ലും 1685-ൽ ഇതേ മാർഗം തന്നെ ഉപയോ​ഗി​ച്ചു. ഏതാനും മാസങ്ങൾക്കു​ള്ളിൽ 3,00,000-ത്തിനും 4,00,000-ത്തിനും ഇടയ്‌ക്ക്‌ ആളുകൾ തങ്ങളുടെ വിശ്വാ​സം തള്ളിപ്പ​റഞ്ഞു. ചരി​ത്ര​കാ​ര​നായ ഷാൻ കേന്യാ​റു​ടെ അഭി​പ്രാ​യം അനുസ​രിച്ച്‌ ഡ്രഗൂ​ണു​ക​ളു​ടെ വിജയം “[സഹിഷ്‌ണു​താ​പ​ര​മായ നാന്റിസ്‌ ശാസന​ത്തി​ന്റെ] റദ്ദാക്കൽ അനിവാ​ര്യ​മാ​ക്കി​ത്തീർത്തു, കാരണം അത്‌ ഇപ്പോൾ സാധ്യ​മാ​ണെന്നു തോന്നി.”

[കടപ്പാട]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[25-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

1689-ലെ ഈ പ്രഖ്യാ​പനം മത മർദന​ത്തിൽനി​ന്നു വിടുതൽ അന്വേ​ഷിച്ച ഫ്രഞ്ച്‌ പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റ​ന്റു​കാർക്ക്‌ അഭയമാ​യി ഉതകി

[കടപ്പാട]

By permission of The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[26-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

നാന്റിസ്‌ ശാസന​ത്തി​ന്റെ റദ്ദാക്കൽ, 1685 (റദ്ദാക്കൽ ശാസന​ത്തി​ന്റെ ആദ്യ പേജാണ്‌ കാണി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നത്‌)

[കടപ്പാട]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[26-ാം പേജിലെ ചിത്രം]

അനേകം പ്രൊ​ട്ട​സ്റ്റന്റ്‌ ദേവാ​ല​യങ്ങൾ നശിപ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ടു

[കടപ്പാട]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris