Il-​Bibbja Dalmatin Rari Imma Mhix Minsija

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FIS-​SLOVENJA

L-​AĦĦAR bittija waslet fis-​Slovenja bil-​kontenut prezzjuż tagħha fl-​aħħar tas-​seklu 16. Il-​btieti kien ilhom sentejn sħaħ jinġarru minn rotot differenti. Biex ma jinkixifx x’kien hemm fihom, kienet twaħħlet tabella fuqhom li tgħid “karti tal-​logħob” jew “provvisti għall-​ħwienet tal-​merċa.” Moħbijin ġo fihom kien hemm volumi llegati tal-​ġilda taʼ l-​ewwel Bibbja kompluta bil-​lingwa Slovena.

B’din il-​konsenja prezzjuża kienet twettqet il-​ħolma taʼ żewġt irġiel dedikati f’xogħolhom—Jurij Dalmatin u Primož Trubar, li ntefgħu b’ruħhom u b’ġisimhom biex jittraduċu l-​Bibbja fil-​lingwa komuni taʼ nieshom. Għalkemm dawn l-​irġiel forsi ma jissemmewx f’ħafna kotba taʼ l-​istorja, isimhom jistaʼ jitniżżel mal-​lista taʼ wħud li taw kontribut kbir għat-​traduzzjoni tal-​Bibbja fi żmien bikri.

Dalmatin, ir-​raġel li kien responsabbli mis-​sigriet tal-​ġarr tal-​Bibbji, kien deffes kopja speċjali llegata sabiħ ferm għal Trubar, il-​ħabib u l-​għalliem tiegħu. Ejja nikkunsidraw l-​isfidi li kellhom jiffaċċjaw dawn iż-​żewġt irġiel biex jagħmlu l-​Bibbja disponibbli fl-​ilsien komuni tan-​nies taʼ pajjiżhom.

Kif Sar Traduttur

Fis-​seklu 16, l-​Imperu Ruman Qaddis, li kien assoċjat mill-​qrib mal-​Knisja Kattolika Rumana, kien għadu stabbilit fis-​sod fil-​biċċa l-​kbira taʼ l-​Ewropa. Madankollu, ir-​Riforma Protestanta kienet fl-​aqwa tagħha, u l-​effetti taʼ dan il-​moviment kien laqat il-​bliet u l-​irħula taʼ dik li llum nafuha bħala s-​Slovenja. Trubar, qassis minn dan il-​lokal, kien fost l-​ewwel uħud li adottaw it-​twemmin Protestant.

Peress li l-​Latin kien il-​lingwa tal-​Knisja Kattolika, kienu biss ftit uħud privileġġati, li kienu tgħallmu din il-​lingwa antika, li setgħu jifhmu l-​funzjonijiet reliġjużi fil-​knejjes u l-​Bibbja. Madankollu, ir-​Riformisti qalu li l-​funzjonijiet reliġjużi fil-​knisja għandhom isiru bil-​lingwa li jifhimha kulħadd. Għalhekk, sa nofs is-​seklu 16, kienu jinqraw xi siltiet mill-​Bibbja bil-​lingwa Slovena lokali matul il-​funzjonijiet reliġjużi fil-​knisja. Dan setaʼ jsir peress li fil-​ġenb tal-​missall Latin, jew fil-​ktieb tal-​quddies, li kienu jużaw in-​nies tal-​kleru kien hemm miktubin ċerti partijiet minnu maqlubin għas-​Sloven.

Madankollu, Trubar ried ikollu l-​Bibbja kollha bis-​Sloven. Ladarba kien għad m’hemmx alfabet Sloven, Trubar ivvintah, u fl-​1550 kiteb l-​ewwel ktieb stampat bil-​lingwa Slovena. Fih inkluda xi ftit versi tal-​Bibbja minn Ġenesi. Iktar tard, hu qaleb is-​Salmi għas-​Sloven u maż-​żmien qaleb ukoll it-​Testment il-​Ġdid, jew l-​Iskrittura Kristjana Griega.

Minkejja dan, Trubar għaraf li ma kienx tas-​sengħa biżżejjed fil-​lingwa biex iwettaq l-​ambizzjoni tiegħu biex jittraduċi l-​Bibbja kollha għas-​Sloven. Kellu student mimli talent, Jurij Dalmatin, li hu kien iqisu bħala xi ħadd li setaʼ jgħinu jilħaq din il-​mira.

It-​Trobbija taʼ Dalmatin

Dalmatin, iben familja fqira, twieled madwar is-​sena 1547 f’raħal li jinsab f’dak li llum huwa n-​nofsinhar tas-​Slovenja. Meta kien tfajjel, hu attenda l-​iskola lokali li kienet immexxija minn wieħed li kien għadu kemm ikkonverta għall-​Protestantiżmu. Dan kellu influwenza kbira fuq it-​twemmin reliġjuż tiegħu li żviluppa iktar tard. Bl-​appoġġ taʼ Trubar, kif ukoll taʼ ċertu għalliem u tal-​parroċċa lokali, Dalmatin beda jattendi skola reliġjuża u iktar tard mar f’università fil-​Ġermanja. Hu għalhekk irfina l-​Latin u l-​Ġermaniż, tgħallem l-​Ebrajk u l-​Grieg, u temm l-​istudji tiegħu fil-​filosofija u t-​teoloġija.

Għalkemm Dalmatin studja barra pajjiżu, hu kien inkuraġġit minn Trubar biex japprezza u jirfina f’ilsien pajjiżu, is-​Sloven. Meta Dalmatin kien għadu l-​università, meta kien għad kellu fuq l-​20 sena, hu beda l-​biċċa xogħol kbira ferm taʼ li jaqleb il-​Bibbja għal-​lingwa tan-​nies taʼ pajjiżu. Ix-​xewqa kbira li kellu Trubar biex ikun hemm Bibbja kompluta bis-​Sloven issa kienet saret il-​mira ewlenija fil-​ħajja taʼ Dalmatin.

It-​Traduzzjoni Tinbeda

B’ħerqa liema bħalha biex iħaffef jibda dan il-​proġett, Dalmatin beda jittraduċi l-​Iskrittura Ebrajka. Milli jidher, hu ttraduċa mil-​lingwi oriġinali imma rrefera ħafna għat-​traduzzjoni tal-​Vulgata Latina bil-​Ġermaniż minn Luteru. Min-​naħa tiegħu, Trubar kien ittraduċa l-​Iskrittura Kristjana Griega għas-​Sloven sa l-​1577, kif semmejna qabel. Dalmatin ikkoreġa u tejjeb it-​traduzzjoni taʼ Trubar, u għal darb’oħra għamel dan billi uża ħafna t-​traduzzjoni tal-​Bibbja bil-​Ġermaniż minn Luteru. Hu neħħa ħafna mill-​karatteristiċi Ġermaniżi li uża Trubar fil-​lingwa Slovena, u t-​traduzzjoni għamilha iktar konsistenti. Forsi Dalmatin uża dak li kien jaf dwar il-​Grieg fix-​xogħol taʼ traduzzjoni tiegħu, imma l-​istudjużi għadhom iħaqquha jekk hu kkonsultax testi Griegi bikrin jew le.

L-​Ostakli li Ltaqaʼ Magħhom

Peress li l-​alfabet Sloven kien ġie vvintat biss ftit snin qabel, Dalmatin kellu biċċa xogħol taʼ qtigħ il-​qalb. Iktar minn hekk, il-​vokabolarju kien limitat, u ma kinux jeżistu kotba taʼ referenza bis-​Sloven. Għalhekk, dan kien jeħtieġ kapaċità kbira min-​naħa tiegħu biex jittraduċi b’tali mod li jinftiehem ċar bis-​Sloven.

Il-moviment tal-​Kontroriforma wkoll kompla jżid id-​diffikultajiet. Peress li dak li kien jistampa fis-​Slovenja kien ġie eżiljat, l-​istampar tal-​Bibbja kellu jsir f’art barranija. U kien għalhekk li l-​merkanzija tal-​Bibbji kellha tiddaħħal fis-​Slovenja bil-​moħbi. Madankollu, minkejja dawn l-​ostakli, Dalmatin laħaq il-​mira tiegħu f’għaxar snin biss, milli jidher meta kien għad kellu ftit iktar minn tletin sena.

L-ewwel stampar taʼ 1,500 kopja tal-​Bibbja seħħ taħt għajnejn Dalmatin u tlesta f’sebaʼ xhur. Ħafna qiesu din il-​Bibbja bħala kapulavur letterarju u biċċa xogħol taʼ arti, peress li kien fiha stampi sbieħ minn 222 riljiev fuq l-​injam. Għadhom jeżistu ħafna mill-​Bibbji oriġinali, u t-​traduzzjoni għadha tintuża bħala l-​bażi għall-​verżjonijiet moderni tal-​Bibbja bis-​Sloven. Ix-​xogħol taʼ dawn iż-​żewġt irġiel ikkontribwixxa għall-​fatt li llum in-​nies Sloveni jistgħu jaqraw il-​Kelma t’Alla b’ilsien pajjiżhom.

[Kaxxa/Stampa f’paġna 31]

L-​ISEM DIVIN

Dalmatin inkluda din l-​ispjegazzjoni li ġejja fil-​kelmtejn taʼ qabel fit-​traduzzjoni tiegħu tal-​Bibbja Mqaddsa: “Kulmeta l-​kelma MULEJ tidher b’ittri kbar, din tfisser il-​MULEJ Alla waħdu li ismu huwa יהוה, Jehovah, bil-​lingwa Lhudija. Dan l-​isem huwa biss tal-​Mulej Alla u taʼ ħadd iktar.”

[Stampi f’paġna 30, 31]

Primož Trubar

Il-​paġna taʼ quddiem tal-​Bibbja bis-​Sloven

[Sors]

L-​istampi kollha minbarra t-​Tetragrammaton: Narodna in univerzitetna Knjižnica​—Slovenija​—Ljubljana