Ġojjelli minn Xatt il-​Baħar

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FIN-​NIKARAGWA

QATT kont għaddej minn xatt il-​baħar u fuq ir-​ramel sibt qoxra tleqq taʼ xi mollusk (seashell) li tant affaxxinatek? Jekk inhu hekk, m’intix l-​uniku wieħed. Nies taʼ kull età jieħdu gost b’dawn il-​qxur tal-​molluski minħabba l-​varjetà kbira u s-​sbuħija speċjali tagħhom.

Dawn il-​qxur tistaʼ ssibhom kważi f’kull xatt il-​baħar. Madankollu, dawn il-​qxur m’humiex biss xi ħaġa li żżommha f’idek u tammiraha. Kull qoxra kienet qabel id-​dar taʼ ħlejqa b’ġisem artab, dar li tkun bnietha hi stess—il-​mollusk. Huwa stmat li bejn wieħed u ieħor, illum jeżistu iktar minn 50,000 speċi taʼ molluski.

Il-qxur li se niddiskutu dwarhom f’dan l-​artiklu jistgħu jinstabu kollha fil-​Kosta tal-​Paċifiku fin-​Nikaragwa. Ġbart ħafna minnhom tul ix-​xtajta taʼ madwar tliet kilometri msejħa Poneloya u Las Peñitas. Oħrajn tawhomli s-​sajjieda tal-​post. Jekk jogħġbok ħallini nintroduċi xi ftit minn dawn il-​qxur kif ukoll il-​ħlejjaq tal-​baħar li ħolquhom.

Il-​Gastropodi l-​Kbar

Il-​biċċa l-​kbira mill-​qxur isiru mill-​molluski li jappartjenu lil żewġ klassijiet prinċipali: il-​Gastropoda u l-​Bivalvia. Il-​Gastropodi, inkluż kull tip taʼ bebbux, għandhom ras li ġeneralment fiha t-​tentakli u l-​għajnejn. Dawn il-​molluski jitkaxkru u jiżżerżqu fuq sieq waħda mlaħħma. Huwa minħabba f’hekk li jissejħu gastropodi.

Gastropodu kif jieħu n-​nifs u jiekol? Ħafna varjetajiet tal-​baħar jieħdu n-​nifs permezz taʼ sifun, jiġifieri, organu bħal tromba li joħroġ mir-​ras. Is-​sifun jgħinhom biex jiġbdu l-​ilma mill-​garġi tagħhom. Xi gastropodi għandhom proboxxidi, organu ieħor bħal tromba li jużawh biex jieklu. Ħafna gastropodi għandhom ukoll radula—apparat qisu lsien irqiq miksi bi snien żgħar u ebsin. Dan l-​apparat jixbah lil raspa li tqattaʼ l-​ikel tal-​mollusk. Il-​gastropodi kollha għandhom sistema nervuża, sistema ċirkulatorja, sistema diġestiva, u organi riproduttivi.

Kif tistaʼ tinduna jekk qoxra tkunx saret minn gastropodu? Jekk iva, din tkun univalvi—qoxra li tikkonsisti f’biċċa waħda, li spiss ikollha forma spirali. Il-​bekkum, it-​tun, il-​baħbuħa, l-​iżgorra, u t-​turritella huma qxur li kollha huma magħmulin mill-​gastropodi. Ejja nagħtu ħarsa mill-​qrib lejn ftit minn dawn il-​ġojjelli.

Jikbru Malajr —Iħaffru għall-​Ikel 

Il-​qxur tal-​bekkum li jinstabu madwar id-​dinja għandhom forom komplikati. Jien sibt żewġ speċi, il-​bekkum Hexaplex regius roża u kannella u l-​bekkum Muricanthus radix li tant huma sbieħ. Kif jifformawhom ix-​xfar bl-​ispini? Il-​molluski joħolqu kull xifer, li jissejjaħ il-​varix, matul perijodi li fihom il-​qoxra tikber bil-​mod il-​mod. Bejn kull xifer u ieħor tistaʼ tara l-​materjal tal-​qoxra li kien prodott matul il-​perijodu tat-​tkabbir mgħaġġel. Il-​ktieb Shells​—Treasures of the Sea jispjega: ‘Biex il-​gastropodu jżid qoxra ġdida jaħli ħafna enerġija. Għalhekk, ħafna minnhom ma jħaddmux daqstant il-​metaboliżmu tagħhom u jidħlu f’perijodu taʼ inattività biex jużaw iktar enerġija ħalli jkabbru l-​qoxra iktar malajr. Ġeneralment, l-​annimal jidħol fir-​ramel jew jistaħba b’xi mod ieħor biex jevita li jinqabad mill-​predaturi. . . . Il-​perijodu tat-​tkabbir mgħaġġel jistaʼ jdum minn ftit ġranet sa diversi ġimgħat, jiddependi mill-​ispeċi tal-​mollusk.’

Il-bekkum innifsu huwa predatur impressjonanti. Xi drabi waqt li kont inkun qed niġbor dawn il-​qxur, kont naħseb x’setgħet kienet ir-​raġuni għala ftit minnhom kellhom toqba żgħira u perfetta fihom. Iktar tard sirt naf li l-​bekkum hu wieħed minn diversi molluski li juża s-​snien tar-​radula biex itaqqab toqba żgħira fil-​qoxra tal-​priża tiegħu. Imbagħad il-​bekkum idaħħal il-​proboxxidi tiegħu fit-​toqba u ħallih jieħu gost bl-​ikla tiegħu!

Bqajt skantat meta sirt naf li l-​Bibbja tirreferi indirettament għall-​bekkum. Żewġ speċi komuni fil-​Baħar Mediterran huma l-​Bekkum trunculus u l-​Bekkum brandaris li minnhom kienet issir iż-​żebgħa kulur il-​porpra u li kienet tiswa ħafna flus. Din kienet tintuża biex jiżbgħu d-​drapp fiż-​żminijiet Bibliċi. (Ester 8:15; Luqa 16:19) Waħda mill-​glandoli tal-​bekkum tipproduċi fluwidu safrani li jsir vjola skur jew kulur il-​porpra meta dan jiġi espost għall-​arja u għad-​dawl tax-​xemx. Minħabba li kull bekkum jipproduċi biss ammont żgħir taʼ fluwidu, ġie kalkulat li biex jipproduċu gramma u nofs żebgħa hemm bżonn taʼ kważi 12,000 bekkum. Mhux taʼ b’xejn li l-​porpra taʼ Tir, bħalma kienet magħrufa din iż-​żebgħa, setgħu biss jixtruha n-​nies sinjuri!a

Qxur li Jitbissmu

Fil-​kollezzjoni tiegħi għandi wkoll speċi oħra, dik tat-​tun li jitbissem (Malea ringens). It-​tun nistgħu nsibuh madwar id-​dinja, għax il-​larva tiegħu tistaʼ tibqaʼ f’wiċċ l-​ilma għal ġimgħat jew saħansitra xhur sħaħ qabel ma tinżel fil-​qiegħ biex tiżviluppa. Wieħed ma jistax ma jinnotax il-​kostoli sbieħ u wesgħin li jduru madwar il-​qoxra kif ukoll il-​karatteristika speċjali tat-​tun li jitbissem—ix-​xoffa ħoxna mdawra bis-​snien. Ħafna jemmnu li din ix-​xoffa qiegħda għall-​protezzjoni taʼ dan il-​bebbuxu delizzjuż biex ma jittikilx minn granċijiet imġewħin.

Il-kollezzjoni li għandi tinkludi kampjuni mill-​isbaħ—kemm żgħar u kemm kbar—tal-​bronja tal-​kuruna (Melongena corona), imsejħa hekk minħabba l-​“kuruna” mimlija spini li għandha. Għandi wkoll bronja żgħira (Cymatium tigrinum), li hija speċi li tistaʼ tikber sa 15-il ċentimetru fit-​tul, kif ukoll il-​Pleuroploca princeps, li għandha valur kbir minħabba l-​kulur oranġjo mhux komuni tagħha. Dawn il-​qxur kbar li jinstabu f’ilma fond rari ssibhom f’xatt il-​baħar. Dawn il-​kampjuni sbieħ huma fost dawk li tawni xi sajjieda ħbieb tiegħi. Huma kienu qabduhom fix-​xbieki jew fin-​nases taʼ l-​għaġuża tagħhom. Huma żammew il-​laħam biex jikluh u b’qalb tajba qagħdu jerfgħuli l-​qxur sbieħ.

Iżgħar imma Jolqtu l-​Għajn

Fi ġranet meta l-​marea tal-​baħar tħalli warajha ringiela twila taʼ qxur fuq ir-​ramel, tkun tistaʼ ssib ħafna qxur iżgħar u interessanti tal-​gastropodi f’xatt il-​baħar. Dawn jinkludu ħafna varjetajiet li jolqtu l-​għajn—il-​qxur tal-​baħbuħa, l-​iżgorra, l-​olive, l-​auger, is-​sundial, il-​moon, u t-​turritella. Minħabba li madwar id-​dinja nsibu ħafna speċi, xi wħud minn dawk li jġemmgħu dawn il-​qxur iġemmgħu biss familja waħda minnhom. Per eżempju, hemm iktar minn 500 speċi tal-​qxur taʼ l-​iżgorra!

Waħda mill-​iktar karatteristiċi attraenti tal-​qxur tal-​gastropodi hi d-​disinn spirali tagħhom. Il-​qxur tas-​sundial u dawk taʼ l-​auger huma partikolarment eżempji sbieħ taʼ dan id-​disinn. Hekk kif jikbru, il-​qxur tal-​gastropodi jsegwu disinn regulari u preċiż. B’hekk, waqt li qed jikbru fid-​daqs, iżommu l-​istess forma li kellhom. Il-​mollusk jipproduċi forma spirali billi kontinwament iżid il-​qxur mat-​tarf, billi jserrep madwar punt fiss immaġinarju tul il-​qoxra kollha. Il-​qoxra li tifforma ssir id-​dar b’saħħitha u kompatta għall-​mollusk taʼ ġo fiha—prattika u sabiħa!

Gandoffli, Arzell, u Bivalvi Oħra

Xi ngħidu dwar il-​klassi l-​oħra taʼ molluski li semmejna qabel, il-​Bivalvia? Il-​qxur tagħhom huma abbundanti fix-​xtut tan-​Nikaragwa. Il-​qoxra tal-​bivalvi tkun magħmula minn żewġ nofsijiet li jissejħu valvi. Dawn iżommu flimkien permezz taʼ ligament u huma preċiż daqs xulxin, biex hekk idawru u jipproteġu l-​annimal li jkun fihom. Il-​gandofflu huwa bivalv magħruf sew. Il-​molluski bivalvi m’għandhomx ras, iżda għandhom organi sensorjali li jissejħu chemoreceptors li permezz tagħhom ikunu kapaċi jindunaw bit-​togħma jew ir-​riħa li jkun hemm fl-​ilma. Ġeneralment, il-​bivalvi jieklu billi jsaffu materjal organiku mill-​ilma baħar. Xi wħud għandhom sieq dejqa u mlaħħma li permezz tagħha jkunu jistgħu jimxu. L-​arzella, li hi wkoll bivalv, kapaċi tgħum billi tagħlaq il-​valvi bis-​saħħa, u dan jipproduċi pressa taʼ ilma li titfaʼ lill-​arzella lura. Biex timxi ’l quddiem, titfaʼ l-​ilma ’l barra warajha. Imma arzella kif tkun taf meta jkun riesaq il-​periklu? Din għandha tużżani t’għajnejn blu u sensittivi li qegħdin f’żewġ fillieri madwar ġisimha kollu. Dawn jistgħu jindunaw bid-​dell taʼ xi predatur.

Probabbilment, l-​iktar prodott mill-​bivalvi li jiswa l-​flus hu n-​nakkri, jew il-​madriperla. Il-​qxur jikkonsistu l-​iktar minn karbonat tal-​kalċju kristallizzat—komponent tal-​melħ minerali fl-​ilma baħar. Madankollu, is-​sbuħija li tkanġi tan-​nakkri tiġi minn tip partikulari taʼ karbonat tal-​kalċju li jissejjaħ aragonit. Fuq ġewwa tal-​qxur tagħhom, ċertu molluski jiddepożitaw kristalli taʼ l-​aragonit, li tant ikunu rqaq li lanqas biss jidhru, u jagħmluhom f’disinn li jixbah lil dak taʼ xi saqaf bil-​madum imrikkeb fuq xulxin. Hekk kif id-​dawl jirrifletti u jgħaddi minn dawn il-​kristalli, jipproduċi d-​dehra li ssaħħrek taʼ qxur bi lwien ikanġu. Fil-​fatt, xi speċi tal-​bivalvi jużaw in-​nakkri biex jiksu xi ħaġa li tkun qed tikkaġunalhom irritazzjoni, fuq in-​naħa taʼ ġewwa tal-​qoxra, bħalma hi xi farka tar-​ramel. Maż-​żmien, saff wara saff taʼ nakkri jiġi applikat fuq farka ramel li tkun qed tirritahom, u din tiġi trasformata f’perla sabiħa u prezzjuża.

Karatteristika Unika tal-​Mollusk

Ħallejt għall-​aħħar dak li ħafna jikkunsidrawh bħala l-​iktar karatteristika affaxxinanti tal-​mollusk—il-​mantell, organu li jkollhom il-​molluski kollha. Hija din il-​parti partikulari ħafna fuq in-​naħa taʼ barra taʼ l-​annimal li tipproduċi l-​qoxra l-​ġdida. “Il-​mollusk iġorr il-​[karbonat tal-​kalċju] imdewweb fid-​demm tiegħu u joħorġu mill-​pori qishom trombi fil-​mantell, . . . max-​xifer tal-​qoxra li jkun għadu qed jikber,” jgħid Shells​—Treasures of the Sea. Mill-​mollusk toħroġ ukoll proteina li ġġiegħel il-​kalċju jifforma fi kristalli fl-​ilma.

Fl-istess ħin, iċ-​ċelluli tal-​pigment fil-​mantell idaħħlu varjetà kbira taʼ kuluri u disinji sbieħ hekk kif dawn il-​ġojjelli jkunu qed jikbru. Il-​malakoloġi—xjenzati li jistudjaw il-​molluski—għadhom ma jistgħux jifhmu x’funzjoni għandhom dawn il-​kuluri u d-​disinji tal-​qxur. Il-​kulur u d-​disinn jidhru li m’humiex daqshekk importanti biex il-​molluski jagħrfu lil xulxin. U karatteristiċi bħal dawn mhux dejjem jgħinuh jinħeba qalb in-​natura taʼ madwaru. Imma l-​varjetà kbira taʼ kuluri, disinni, u forom fil-​qxur tal-​molluski tassew jaffaxxinawna!

Għalhekk, meta xi darba tkun miexi fuq ir-​ramel f’xatt il-​baħar u tiġbor xi qoxra tleqq, żomm dan f’moħħok: Sew jekk il-​qoxra tkun taʼ bivalv komuni u sew jekk taʼ gastropodu b’forma spirali sabiħa, int f’idek ikollok ġojjell—id-​dar li qabel kienet taʼ ħlejqa li għandha ġisimha artab magħrufa bħala mollusk.

[Nota taʼ taħt]

[Kumment f’paġna 18]

Il-​gastropodi magħmulin minn qoxra li tikkonsisti f’biċċa waħda, filwaqt li l-​bivalvi jipproduċu qoxra f’żewġ partijiet miżmumin flimkien permezz taʼ ligament

[Stampa f’paġna 17]

BEKKUM (MURICANTHUS RADIX)

[Stampa f’paġna 17]

BEKKUM (HEXAPLEX REGIUS)

[Stampa f’paġna 17]

TUN LI JITBISSEM

[Stampa f’paġna 18]

BAĦBUĦA

[Stampa f’paġna 18]

ŻGORRA

[Stampa f’paġna 18]

OLIVE SHELL

[Stampa f’paġna 18]

AUGER SHELL

[Stampa f’paġna 18]

BRONJA TAL-​KURUNA

[Stampa f’paġna 18]

BRONJA (CYMATIUM TIGRINUM)

[Stampa f’paġna 18]

MADRIPERLA

[Stampa f’paġna 18]

PLEUROPLOCA PRINCEPS

[Stampa f’paġna 18]

MOON SHELL

[Stampa f’paġna 18]

TURRITELLA

[Stampa f’paġna 18]

SUNDIAL SHELL

[Stampa f’paġna 19]

GANDOFFLU VENUS

[Stampa f’paġna 19]

ARZELLA