Tohi he Tohi Tapu Numera 33—Mika
Tagata Tohia: Mika
Matakavi Tohia: Iuta
Katoatoa he Tohia: Ato hoko e 717 F.V.N.
Katoa he Magaaho: k. 777–717 F.V.N.
MANAMANATU ke he tagata kua motua e mahani, ko ia kua leva e fekafekau tua fakamooli ki a Iehova. Manamanatu ke he tagata loto malolō, ko ia ne maeke ke tala age ke he tau pule he motu haana, “Ko mutolu kua fakavihia e tau mena mitaki, mo e fiafia ke he tau mena kelea, . . . kua kai foki e mutolu e tau tino he haku a motu, mo e fofole e tau kili ha lautolu.” Manamanatu ke he tagata fakatokolalo, ko ia ne foaki e lilifu ki a Iehova ha ko e tau kupu malolō ne talahau e ia, ko e agaaga Haana ne vagahau ai a ia. Nakai kia olioli a koe he kapitiga mo e tagata pihia? Kua loga mooli e tau tala mo e tau fakatonuaga hokulo kua maeke ia ia ke foaki! Ko e perofeta ko Mika e tagata ia. Kua moua agaia e tautolu e fakatonuaga mitaki lahi haana he tohi ne ui aki haana higoa.—Mika 3:2, 3, 8.
2 Tuga ni e mooli ke he tokologa he tau perofeta, ne tote lahi e talahauaga hagaao ki a Mika he tohi haana; ka ko e fekau ne aoga. Ko e higoa Mika ko e fakakū he Mekaeli (kakano, “Ko Hai ne Tuga e Atua?”) po ko Mikaio (kakano, “Ko Hai ne Tuga a Iehova?”). Ne fekafekau a ia ko e perofeta he vahā ne pule a Iotamo, Ahasa, mo Hesekia (777-717 F.V.N.), ko ia taha he vahā he tau perofeta ko Isaia mo Hosea. (Isaia 1:1; Hosea 1:1) Ne nakai iloa tonu e katoa he magahala ne perofeta ai a ia, ka ko e leva ko e 60 e tau. Ko e tau perofetaaga haana ke he malona ha Samaria ne liga talahau ato moumou e maaga he 740 F.V.N., ti liga oti e tohi katoa he matahiku he pule ha Hesekia he 717 F.V.N. (Mika 1:1) Ko Mika ko e perofeta ne hau he maaga tua i Moresi he kelekele talumelie he Shephelah he faahi tokelau ki lalo ha Ierusalema. Ne mailoga e mahani lahi haana mo e moui he maaga tua ke he tau fakataiaga ne fakaaoga e ia ke fakamaama aki e kakano he tau fakailoaaga haana.—2:12; 4:12, 13; 6:15; 7:1, 4, 14.
3 Ne moui a Mika he tau vahā hagahaga kelea mo e ne aoga. Ko e tau mena tutupu kua fakamatakutaku ke he malaia he tau kautu ha Isaraela mo Iuta. Ko e mahani matahavala mo e tapuaki tupua kua tupu i Isaraela, ti moumou ai e Asuria e motu ha ko e mena nei, maaliali ai he magahala ne moui agaia a Mika. Ne hiki mai a Iuta he taute mena hako he magaaho ne pule a Iotamo ke liu taute e mahani kelea tuga ha Isaraela he vahā ne pule totoko a Ahasa mo e liu mitaki he vahā ne pule a Hesekia. Ne fakatū hake e Iehova a Mika ke hataki fakamalolō Haana tau tagata ke he mena ka fakahoko e Ia ki a lautolu. Ne omoi he tau perofetaaga ha Mika e tau perofetaaga ha Isaia mo Hosea.—2 Patu. 15:32–20:21; 2 Nofo. veveheaga 27-32; Isaia 7:17; Hosea 8:8; 2 Kori. 13:1.
4 Kua loga lahi e tau fakamooliaga ke fakakite e tonutika he tohi a Mika. Ne talia tumau he tau Iutaia ko e vala he kanona Heperu. Ne hagaao fakahako e Ieremia 26:18, 19 ke he tau kupu ha Mika: “To eke a Siona mo fonua keli . . . to eke foki a Ierusalema mo tanakiaga maka.” (Mika. 3:12) Ne tonutika e fakamooliaga ke he perofetaaga nei he 607 F.V.N. he magaaho ne moumou he patuiki Papelonia a Ierusalema, ti ‘malona ai.’ (2 Nofo. 36:19) Ko e perofetaaga pihia ki a Samaria, to eke ai mo “tanakiaga maka he fonua,” ne fakamooli foki. (Mika 1:6, 7) Ne moumou he tau Asuria a Samaria he 740 F.V.N. he magaaho ne uta fakapaea e lautolu e kautu ha Isaraela he faahi tokelau. (2 Patu. 17:5, 6) Ne fakakaumahala fakamui e Alesana Lahi he senetenari ke faaki F.V.N. mo e matematekelea he moumou he tau Iutaia i lalo hifo ha John Hyrcanus I he senetenari ke uaaki F.V.N. He moumouaga fakahiku nei ha Samaria, ne talahau he The New Westminster Dictionary of the Bible, 1970, lau 822: “Ne moumou he toa, he lali ke tatafi kehe e tau fakamooliaga oti ko e mena fai maaga malolō ne tū he mouga.”
5 Ne lafi foki he fakamooliaga keli kelekele e lalagoaga kua fakamooli e perofetaaga ha Mika. Kua hagaao e tau fakamauaga Asuria ke he moumou e Asuria a Samaria. Ma e fakatai, ko e patuiki Asuria ko Sarekona ne paū: “Ne pātakai mo e fakakaumahala e au a Samaria (Sa-me-ri-na).”a Ka e, liga ko ia ne fakamua ia Sarekona ko Salamanesa V ne fakakatoa e moumouaga. Hagaao ki a Salamanesa, ne talahau he fakamauaga faka-Papelonia: “Ne moumou e ia a Samaria.”b Ko e moumouaga ha Iuta he vahā ne pule a Hesekia, tuga ne talahau tuai e Mika, ne fakamau fakamitaki e Sanerivi. (Mika 1:6, 9; 2 Patu. 18:13) Ne fā e fakatino talatalai lalahi haana ne taute ke he kaupa he fale patuiki haana i Nineva hagaao ke he tapaki ia Lakisa. He lapamaka haana ne tohi e ia: “Ne pātakai e au 46 e maaga malolō haana . . . ne vega e au (mai i ai) 200,150 e tagata . . . ne fakapagota e au a ia i Ierusalema, ko e kaina patuiki haana, tuga e manu lele i loto he pa.” Ne tohi foki e ia e tau koloa ne totogi e Hesekia ki a ia, ka kua fakalahilahi e ia e katoa. Ne nakai fai tala a ia ke he matematekelea ne lauia e tau kautau haana.c—2 Patu. 18:14-16; 19:35.
6 Ne nakai fakauaua kua omoomoi mooli e tohi ha ko e perofetaaga kehe lahi mahaki ha Mika 5:2, ne talahau tuai e matakavi ka fanau e Mesia. (Mata. 2:4-6) Na fai faahi kupu foki ne tatai mo e tau talahauaga he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano.—Mika 7:6, 20; Mata. 10:35, 36; Luka 1:72, 73.
7 Pete kua liga hau a Mika he tau maaga tua ha Iuta, ne nakai temotemoai e lotomatala haana ke fakakite e tau manatu haana. Falu he tau talahauaga ne mua atu e mitaki i loto he Kupu he Atua kua ha ha he tohi ha Mika. Ne tohi e veveheaga 6 ke he puhala tutala ofoofogia. Kua amanaki ti hiki nukua taofi mau e fiafia he tagata totou he holo mafiti mai a Mika he taha manatu ke he taha manatu, mai he fakahala ke he fakamonuina ti liu ke he fakahala. (Mika 2:10, 12; 3:1, 12; 4:1) Ne ha ha ai loga e tau talahauaga fakataitai maaliali: Ka haele mai a Iehova, “to liu puke vai e tau mouga i lalo ia ia, to ihiihi ai e tau pahua, tuga ne pili ke he afi, tuga e vai kua tafe hifo ai he mena papati.”—1:4; kikite foki 7:17.
8 Liga vevehe e tohi ke he tolu e vala, igatia e vala mo e kamata aki e “Kia fanogonogo” mo e ha ha ai e tau akonakiaga, tau hatakiaga he fakahala, mo e tau maveheaga he monuina.
KAKANO NE AOGA AI
16 Kavi ke he 2,700 tau kua mole, ne mailoga ai ko e perofetaaga ha Mika kua mua atu e ‘aoga ma e fakatonuaga,’ ha kua fanogonogo e Patuiki ko Hesekia ha Iuta ke he fekau ha Mika mo e takitaki e motu ke fakatokihala mo e fakafoou fakalotu. (Mika 3:9-12; Iere. 26:18, 19; fakatatai 2 Tau Patuiki 18:1-4.) Kua mua atu e aoga he perofetaaga omoomoi nei he vahā nei. Kia fanogonogo a lautolu oti ne talahau ko e tau tagata tapuaki he Atua ke he tau hatakiaga mahino ha Mika ke he lotu fakavai, tapuaki tupua tā, pikopiko, mo e favale! (Mika 1:2; 3:1; 6:1) Ne omoi e Paulo e tau hatakiaga nei ia 1 Korinito 6:9-11, he pehē a ia kua koukou tuai e tau Kerisiano mooli mo e nakai ha ha i ai taha kua hufia ke he tau gahua pihia ka moua e Kautu he Atua. Mukamuka mo e mahino, ne talahau he Mika 6:8 (NW) e manako he Atua ke fai fano e tagata mo Ia ke he fakafili tonu, totonu, mo e fakalatalata.
17 Ne talahau e Mika e fekau haana ke he tau tagata ne mavehevehe lahi ti ko ‘lautolu kua fai fī ke he tagata, ko e tau tagata he hana magafaoa ni.’ Ne fa fakamatala e tau Kerisiano mooli ke he tau tuaga pihia, ti feleveia falu mo e afokau mo e favale matematekelea lahi mai ni he tau magafaoa tino ha lautolu. Ka e ne tatali fakatekiteki tumau a lautolu ki a Iehova, ko e ‘Atua he ha lautolu a fakamouiaga.’ (Mika 7:6, 7; Mata. 10:21, 35-39) He favale po ke fehagai mo e kotofaaga uka, ko lautolu ne falanaki fakamalolō ki a Iehova to tuga a Mika, ‘kua puke ke he malolo he agaga a Iehova’ he talahau atu Haana fekau. Ne perofeta e Mika ko e fakamalolō pihia kua kitia maaliali ai ia “lautolu kua toe kia Iakopo.” Ko lautolu nei to tuga ‘e leona he tau motu loga,’ ti magaaho taha kua tuga e hahau mo e uha mai ia Iehova. Kua kitia mooli e tau aga nei ia ‘lautolu kua toe ha Isaraela (Iakopo)’ ne eke a lautolu mo tau tagata he fakapotopotoaga Kerisiano he senetenari fakamua.—Mika 3:8; 5:7, 8; Roma 9:27; 11:5, 26.
18 Ko e fanauaga ha Iesu i Petelehema, ko e fakamooliaga he perofetaaga ha Mika, ne nakai ni fakamooli e omoomoiaga faka-Atua he tohi ka e fakamaama e kakano he talahauaga he kupu fakaperofeta ke he hauaga he Kautu he Atua i lalo hifo ha Keriso Iesu. Ko Iesu haia ne hau i Petelehema (Fale he Areto) mo e tau aoga ke foaki e moui ma lautolu oti ne fakagahuahua e tua ke he poa haana. Ko ia haia ne “leveki hana fuifui mamoe ke he malolo a Iehova” ati eke ai e mena ia mo mena lahi mo e ta mai e mafola ke he tau kalakala oti he lalolagi ko e fuifui ne kua fakafoou mo e kau fakalataha he Atua.—Mika 5:2, 4; 2:12; Ioane 6:33-40.
19 Ne fakamalolō lahi e tau perofetaaga ha Mika hagaao ke he “tau aho [fakahiku] a mui,” ka kumi he “tau motu loga” e takitakiaga mai ia Iehova. “Ti tukituki e lautolu e tau pelu ha lautolu ke eke mo tau koho, ko e tau tao foki ha lautolu ke eke mo tau titipi ke taute aki e tau vine; to nakai nikiti atu he taha motu e pelu ke he taha motu, to nakai liu ako tau foki a lautolu. To takitokotaha a lautolu mo e nofo i lalo hana vine, mo lalo foki he hana mati; to nakai ha i ai foki taha ke fakamatakutaku ki ai; ha kua vagahau mai ai pihia e fofoga a Iehova Sapaota.” He tiaki e tau tapuakiaga fakavai oti kana, ne kau a lautolu mo Mika he talahau: “Ko tautolu foki, to o a tautolu ke he higoa a Iehova ha lautolu a Atua tukulagi tukumuitea.” Mooli ni ko e perofetaaga ha Mika kua omoomoi e tua he fakakite tuai e tau mena tutupu aoga lahi nei. Kua mitaki lahi foki he fakaheke ki a Iehova ko e Patuiki mo e Pule Katoatoa tukulagi. Kua homo ue atu ha ia e tau kupu: “To pule foki a Iehova kia lautolu ke he mouga ko Siona ke kamata mai he vaha nai ke hoko ke he tukulagi”!—Mika 4:1-7; 1 Timo. 1:17.
[Tau Matahui Tala]
a Ancient Near Eastern Texts, tuku fakalataha e James B. Pritchard, 1974, lau 284.
b Assyrian and Babylonian Chronicles, tohia e A. K. Grayson, 1975, lau 73.
c Ancient Near Eastern Texts, 1974, lau 288; Insight on the Scriptures, Vol. 2, lau 894-5.