Tau Moumouaga Tutupu Noa—Kua Fakalago Kia ke he Atua?
“ATUA, ko e heigoa kua taute e koe ki a mautolu?”
Ko e mena haia ne hokotaki mai kua talahau he tagata ne hao mai ne onoono ke he moumouaga ne tupu mai he pa e mouga ne ufitia e hoe he kiona ko e Nevado del Ruiz i Kolomopia ia Novema 13, he 1985. Kua eke ai ni e tau pelapela ne holo hifo ke tanumia ai e taone katoa a Armero mo e molea ne 20,000 he tau tagata ne kelipopo he po taha.
Kua maama lahi ai ka vagahau pihia ne taha tagata ne kua hao mai. He nakai maeke ke taute ha mena ka fakafehagaaki mo e tau malolo ofoofogia lahi he tau mena tutupu noa, ne kua tuku aki he tau tagata he tau vaha i tuai e tau mena tutupu matematekelea pihia ke he Atua. Kua taute he tau tagata pouli e tau poa, ti kua poa foki e tau tagata, ke fakamafola aki e tau atua ha lautolu he tahi, lagi, kelekele, mouga, mouga pa, mo e falu punaaga foki he tau mena haofia. Ti kua pihia foki he vaha nei, kua eke ne falu ke talia e tau fua he tau mena matematekelea tutupu noa ko e tau malaia pauaki po ke gahua he Atua.
Ko e Atua moli kia kua fakalago ki ai e tau mena matematekelea ne kua tamai e matematekelea lahi ke he tagata mo e fakagalo koloa ke he lalolagi? Ko ia kia ka tuku aki? Ke moua e tau tali, kua lata na tautolu ke onoono fakatata ke he mena kua putoia ai ke he tau mena matematekelea pihia. Kua moli, kua lata na tautolu ke liliu ke onoono fakalahi foki ke he falu he tau mena moli kua fa mahani lahi ke iloa.
Heigoa e “Moumouaga Tupu Noa”?
Ko e magaaho ne hoko e mafuike ki Tangshan, i Saina, mo e hagaao ke he hokotaki he motu a Saina kua 242,000 e tau tagata ne kua kelipopo, mo e magaaho ne hamala he Afa Andrew a Florida Toga mo Louisiana he Tau Fahi Kaufakalataha mo e fakatupu ai e malonaaga kua eke ke loga e tau piliona tala ne galo, ti kua eke tuai e tau moumouaga tutupu noa pihia mo tau ulutala lalahi he tau puhala matutakiaga. Ka e ai kua kaeke kua hoko e mafuike ia ke he Tutakale Gobi ne nakai nonofo ha tagata i ai, kua 1,100 e tau kilomita ke he fahi tokelau lalo a Tangshan, po ke ai kua kaeke kua fano he hala kehe e Afa Andrew mo e otioti ai ni i tutavaha, kua mamao kehe mai he ha motu? Kua nakai ni ke manatu a lautolu he magaaho nei.
Kua maaliali ai mogoia, ka vagahau a tautolu ke he tau moumouaga tutupu noa, kua nakai vagahau a tautolu ke he tau kitiaaga ofoofogia lahi he tau malolo tutupu noa. Kua ha ha ai he tau tau takitaha e tau afe he tau mafuike lalahi mo e ikiiki, mo e tau tasini he tau afa, tau matagi lalahi, afa tiotio, tau mouga pa, mo e falu he tau mena vale fakalutukia ne kua nakai pakia ha mena ka ko e fuafuaaga ni he falu tohi fakamau mena. Pete ni ia, ko e magaaho kua fakatupu he tau mena tutupu pihia e fakaotiotiaga lahi mahaki ke he tau momoui mo e tau koloa mo e fakalavelave e tau puhala he moui ne fa mahani ki ai, kua eke na lautolu mo tau moumouaga mena.
Kua lata ai ke mailoga kua nakai fa mahani tumau ke tatai e tau mena malona mo e galo ke he tau malolo tutupu noa ne putoia i ai. Ko e moumouaga ne mua ue atu kua nakai tupu ni ha ko e fakakiteaga malolo lahi ue atu he malolo tupu noa. Ke fakatai ki ai, he tau 1971 kua 6.6 e fuafuaaga he mafuike ke he fua Richter ne hoko ki San Fernando, i California, he Tau Fahi Kaufakalataha, mo e 65 e tau tagata ne kelipopo ai. Taha e tau he mole ai kua 6.2 e fuafuaaga he mafuike i Managua, Nikarakua, ne kua kelipopo e 5,000 tagata!
Ti ko e mena ka hoko ke he holo ki mua e malolo moumou he tau moumouaga tutupu noa, kua lata na tautolu ke huhu, Kua eke kia ke tupu lahi e vale he tau mena tutupu noa? Po kia ko e tau mena moli he tagata kua lafilafi ke he mena vihi ia?
Ko Hai kua Fakalago ki Ai?
Kua kitia moli mai he Tohi Tapu ko e Atua ko Iehova e Tufuga Homo ue atu he tau mena oti kana, fakalataha mo e tau malolo tutupu noa he lalolagi nei. (Kenese 1:1; Nehemia 9:6; Heperu 3:4; Fakakiteaga 4:11) Kua nakai kakano e mena nei ko e fakatupu e ia e o fanoaga katoatoa he matagi po ke tau ginigini oti katoa he uha. Ka kua kehe, ko e fakatoka e ia e holoaga he tau matafakatufono pauaki ne pule ke he lalolagi mo e hana tau mena. Ke fakatai ki ai, ia Fakamatalaaga 1:5-7, kua totou e tautolu hagaao ke he tau matapatu fakaholoaga tolu ne kua maeke ai ke fai moui he lalolagi—ko e hake mai mo e to hifo he la, ko e fakatokaaga nakai faliu he tau matagi, mo e takaiaga he pukevai. Pete ni ia kua iloa he tau tagata e tau mena ia po ke nakai, kua loga e tau afe he tau tau ne kua gahuahua e tau fakatokaaga he tau mena tutupu noa nai, mo e falu ne kua tuga e tau mena ia, ne kua putoia ai e hagahaga he tau matagi, tau mena he kelekele, mo e tututakiaga he tau mena moui he lalolagi. Hanai e moli, ne ui e tagata ne tohia e Fakamatalaaga ke onoono atu ke he fekehekeheakiaga lahi mahaki ne ha ha ai ke he vahaloto nakai hikihikifano mo e tau puhala loga muatua he tufugatiaaga mo e tau mena momole mo e aga kuku he moui he tagata.
Nakai ni hokoia ko Iehova e Tufuga he tau malolo tutupu noa ka kua ha ha ia ia foki e malolo ke takitaki a lautolu. Kua maeke foki a tautolu ke moua i loto he Tohi Tapu katoa e tau fakamauaga ke he takitakiaga a Iehova po ke fakaholoholoaga he tau malolo pihia ke fakakatoatoa ai hana finagalo. Kua fakalataha ke he tau mena nei e Tahi Kula ne veveheua he vaha a Mose mo e la mo e mahina ne tutunono he ha laua a tau holoaga i luga he lagi he vaha a Iosua. (Esoto 14:21-28; Iosua 10:12, 13) Ko Iesu Keriso, ko e Tama he Atua ko e Mesia he maveheaga, ne kua fakakite mai foki hana malolo ki luga he tau malolo tutupu noa tuga, e mena nei, he magaaho ne fakamilino e ia e afa i luga he Tahi Kalilaia. (Mareko 4:37-39) Ko e tau fakamauaga pehe nai ne kua toka ai ke nakai fakauaua e taha kua maeke ni he Atua ko Iehova mo e hana Tama, ko Iesu Keriso, ke takitaki katoatoa e tau mena oti kana ka lauia ai e moui ke he lalolagi nai.—2 Nofoaga he Tau Patuiki 20:6; Ieremia 32:17; Mataio 19:26.
Ha kua moli pihia e mena, kua maeke kia a tautolu ke taofi ko e fakalago ke he Atua e tau moumou vale mo e tau fakamalonaaga ne fa e holo ki mua ne kua tupu mai ai he tau moumouaga tutupu noa he tau magaaho ku kua mole? Ke tali e huhu nei, kua lata na tautolu ke manamanatu ko e ha ha i ai nakai ha fakamoliaga ko e lahi mua atu e vale he tau malolo tutupu noa he magaaho ku kua mole, liga kua eke foki ke nakai maeke ke mataofi hifo.
Hagaao ke he mena nei, kia mailoga la i loto he tohi Natural Disasters—Acts of God or Acts of Man? ne kua pehe mai: “Kua nakai ha ha i ai ha fakamoliaga ko e fa e hiki e tau hagahaga he matagi ne kua matutaki atu ke he vaha to la lahi, tau vai kua pukenamo lahi, mo e tau matagi lalahi. Mo e nakai fai tagata kumikumi ke he kelekele kua talahau ko e matutaki atu e holofanoaga he lalolagi ke he tau mafuike, tau mouga pa mo e tau peau kula (peau mafuike) kua eke fakahaga ke vale lahi.” Kua pihia foki e kitiaga he tohi Earthshock: “Kua toka ai he tau maka he tau lapalapa kelekele oti e fakamauaga kua loga lahi mahaki e numera he tau mena tutupu lalahi mo e ikiiki he kelekele, ko e tau mena oti kua eke ni ko e tau moumouaga matematekelea fakalutukia ke he tau tagata kaeke kua tutupu a lautolu he vaha nei—mo e kitia moli mai he tau kumikumi saiene to liliu e tau mena tutupu pihia ke hohoko ti hohoko foki he vaha i mua.” Ke he falu kupu, kua eke ne lalolagi mo e hana tau malolo muatua ke mau tumau he mena taha tali mai he tau vaha i tuai. Ti pete ni ia kua fakakite mai po ke nakai he falu fakamauaga fuafua e holo ki mua ke he falu mena he kelekele po ke falu mena tutupu, kua nakai eke e lalolagi he magaaho ku kua mole ke nakai fai taofiaga e vale.
Ti ko e heigoa mogoia, ka fakamaama aki ko e ha, kua holo ki mua ke tupu lagaloga mo e malona lahi e tau moumouaga tutupu noa ne kua totou a tautolu ki ai? Kaeke ke nakai tuku aki e tau malolo tutupu noa, kua eke ni e matalima he agahala ke tuhi ke he tau mena he tagata. Mo e moli, kua mailoga he tau pule malolo ko e tau gahua he tagata ne kua eke e tau nonofoaga ha tautolu ke hagahaga lahi ke lauia he tau moumouaga tutupu noa mo e mukamuka lahi ke pakia ia lautolu ia. I loto he tau motu hane tutupu hake, kua hane tupu hake e manako lahi ke he mena kai ati kua poka lahi e tau tagata gahua fonua ke fakaaoga ati talue e kelekele ha lautolu po ke fakamea e tau kelekele he hahala e tau vaouhi ne kua aoga lahi e fakamaluaga. Kua taute ai he mena nei ke matafi kehe e kelekele. Kua eke foki e tolomakiaga loga he tau tagata ke tutu hake mafiti foki e tau matakavi nonofogati mo e tau taone kua loga e tau kapa fale ne ta ni ka e nakai manamanatu ke he hagahaga kelea he matakavi haofia. Kua eke foki ke pihia he tau motu kua fita he toto mitaki, ke tuga e tau miliona tagata ne nonofo he Maihi a San Andreas i California, ne kua toka ne lautolu a lautolu ke he haofia pete ai ni kua maaliali lahi e tau hatakiaga. Ke he tau tutuaga pihia, he magaaho ka tupu e taha mena fakalutukia kehe—ko e afa, ko e vai pukenamo lahi, po ke mafuike—ke tutupu, kua maeke kia e fua he mena tupu fakalutukia ke ui moli ko e “tutupu noa”?
Ko e fakataiaga ke he mena pihia e vaha to la lahi i Sahel i Aferika. Ne fa mahani a tautolu ke manamanatu ko e nakai fai uha po ke vai e vaha to la lahi, ati hogeia ai e tau mena kai, matehoge, mo e mate. Ka kua eke kia ke hogeia lahi mahaki e tau mena kai mo e matehoge he matakavi ia ha kua nakai fai vai hokoia ni? Kua pehe e tohi Nature on the Rampage: “Kua fakakite he tau fakamoliaga ne fakapotopoto he tau hukui fakasaiene mo e kau lagomatai ko e fa hogeia tumau e tau mena kai he vaha nei nakai ha kua leva e vaha to la lahi ka e he fa fakaaoga fakahanoa e kelekele mo e tau punaaga he vai. . . . Kua holo atu tumau na Sahel mo tutakale ha ko e lekua kua fakatupu atu lahi ni he tagata.” Kua kitia he tohitala a Aferika Toga, The Natal Witness: “Nakai ko e nakai fai mena kai e kakano ne kua hogeia ai e tau mena kai; ka e ha kua nakai maeke ke moua e tau mena kai. Ke he falu kupu, kua hagaao ni ke he mativa.”
Ko e mena taha ia kua maeke ke talahau hagaao ke he fakaotiaga ne tupu mai he falu mena fakalutukia. Kua fakakite mai he tau kumikumiaga kua matematekelea e tau motu nonofogati he eke ke tokologa a lautolu ne mamate mai he tau moumouaga tutupu noa mai he tau motu muhukoloa he lalolagi. Ke fakatai ki ai, mai he tau 1960 ke he tau 1981, hagaao ke he taha kumikumiaga, kua 43 e tau mafuike a Sapani mo e falu moumouaga ne kua 2,700 he tau momoui kua galo, kua fakaevalesi ke 63 ne mamate he tau moumouaga takitaha. He vaha taha ia, kua 31 e tau moumouaga ne lauia a Peru ti 91,000 kua mamate, po kua 2,900 ke he tau moumouaga takitaha. Ko e ha kua kehe ai? Kua liga ko e tau malolo tutupu noa ne fakakamata ai, ka ko e tau gahua he tagata—he kaufakalatahaaga, tutuaga fakaaoga tupe, fakapolitika—kua lata ke fakalago ki ai e kehe lahi ia he tau momoui ne galo mo e fakaotiaga he tau koloa ne tutupu mai ai.
Ko e Heigoa e Tau Fakamitakiaga?
Kua loga e tau tau ne lali e tau saienetisi mo lautolu ne iloilo lahi ke taute e tau puhala ke kautu mai he tau moumouaga tutupu noa. Kua keli fakahokulo a lautolu ke he kelekele ke kumi maamaaga ke he tau gahuahuaaga he tau mafuike mo e tau mouga papa. He fakaaoga e tau setalate i luga he lagi likoliko kua kitia e lautolu e tau hagahaga he matagi ti kua kitia ai e tau puhala he tau matagi lalahi mo e tau afa po ke talahau tuai e tau vai pukenamo lahi mo e vaha to la lahi. Kua age oti ai he kumikumiaga nei ki a lautolu e tau fakailoaaga ne kua amaamanaki a lautolu ke maeke ai a lautolu ke fakatote hifo e lauiaaga he tau malolo tutupu noa nei.
Kua fai taui mitaki nakai e tau laliaga pihia? Hagaao ke he vahega mena kua tau uka nei, ko e fuafuaaga iloilo muatua fakatufuga, kua kitia he taha fakatokatokaaga kikite mau: “Kua fai aoga pauaki e tau mena ia. Ka e kaeke kua fakaaoga lahi e lautolu e tau tupe loga mo e tau laliaga—kaeke kua fekafekau a lautolu tuga mo mena ke piu ki ai ke fakanimonimo aki e tau mena hagahaga kelea ne talaga i loto he kaufakalatahaaga ka pakia ai ati kua taute ai ke mahomo atu e kelea he tau mena—ti kua maeke na lautolu mogoia ke fakalahi mahaki e tau mena hagahaga kelea ka e nakai ke he mitaki.” Ke fakatai ki ai, ko e mena aoga lahi ke iloa ko e fahi tahi a Pagalatese kua fa mahani mau ke fakamatematekelea he tau vai pukenamo lahi mo e tau peau kula, ka e nakai taofi he iloaaga ia e tau miliona a Pagalatese ke ai nonofo i ai. Ati kua fua mai tumau ne tau moumouaga ne kua eke ne numela ha lautolu ne mamate ke hohoko atu ke he teau e tau afe.
Kua maaliali ai, kua aoga lahi ni e tau fakailoaaga iloilo ati ha ha ai ni e kaupaaga. Ko e taha mena foki, kua lata ni ke fai iloilo ke fakatote hifo e fakapehiaaga ne kua toka ai ni e tau tagata ke tote e fifiliaga foki ka e nonofo he tau matakavi ne tapakupaku lahi ke he tau mena hagahaga kelea po ke momoui ke he tau puhala ne kua moumou lahi e tutuaga he kelekele. Ke he falu kupu, ke fakatote hifo e malona ka tupu mai he tau mena i ai, kua lata ai ni ke faliu katoatoa e kaufakalatahaaga, tau tutu fakaaoga tupe, mo e fakatokaaga politika ne kua nonofo a tautolu i ai. Ti ko hai kua maeke ke fakakatoatoa e tau matagahua pihia? Ko Ia ni ne kua maeke ke takitaki e tau malolo ne fa kamata aki e tau moumouaga tutupu noa.
Tau Gahua he Atua i Mua
To nakai fakamitaki ni hokoia he Atua ko Iehova e tau fakamailoga ka e to taute ti hoko taha na ia ke he vaka ne fakamatematekelea ke he tagata. To fakaoti e ia e lotokai mo e politika fakapehia, fahi fakafua, mo e tau fakatokaaga he tau lotu ne kua “pule ai e taha tagata ke he taha, kelea ia e ia ni.” (Fakamatalaaga 8:9) Ko e tau tagata oti ne iloa e Tohi Tapu ka nakai kaumahala ke mailoga ko e toka he hana tau lautohi katoa e tau perofetaaga loga lahi ne tuhituhi atu ke he vaha ka taute he Atua e tau gahua ke uta kehe mai he lalolagi e mahani kelea mo e matematekelea mo e liuaki mai e lalolagi parataiso mafola mo e tututonu.—Salamo 37:9-11, 29; Isaia 13:9; 65:17, 20-25; Ieremia 25:31-33; 2 Peteru 3:7; Fakakiteaga 11:18.
Ko e mena taha haia ne fakaako atu e Iesu Keriso ke he tau tutaki oti kana hana ke liogi ki ai, kua pehe, “Kia hoko mai hau a kautu. Kia eke hau a finagalo ke he lalolagi, tuga ne eke ke he lagi.” (Mataio 6:10) Ko e Kautu faka-Mesia ka uta kehe mo e hukui ai e tau pule nakai mitaki katoatoa oti kana he tagata, tuga ne talahau tuai mai he perofeta ko Tanielu: “Ko e vaha he tau patuiki ia to fakatu ai he Atua he lagi e kautu nakai fakaoti tukulagi; ko e kautu foki ia nakai tuku atu ai ke he taha motu, to tuki malipilipi mo e fakaotioti e tau kautu oti ia, ka ko ia to tumau tukulagi a ia.”—Tanielu 2:44.
Ko e heigoa ka fakakatoatoa he Kautu he Atua ne kua nakai maeke he tau motu he vaha nei ke taute? Kua foaki tuai mai he Tohi Tapu e matafatafa kikila fulufuluola ke he tau mena ka hohoko mai. Kua kehe mai he tau tutuaga ne fakakite mai he tau fakatino he tau lau tohi nei, tuga e nakai hogeia e tau mena kai mo e nonofogati, “to ha i ai e puke aloalolima he tau saito ke he motu, ki luga he fuga mouga [“to pua ai,” NW],” mo e “to fua mai e akau he fonua hana tau fua; to fua mai foki e kelekele hana tau fua; to nonofo fakatekiteki foki a lautolu ke he ha lautolu a motu.” (Salamo 72:16; Esekielu 34:27) Hagaao ke he tau mena tutupu noa he kelekele, kua tala mai he Tohi Tapu ki a tautolu: “To fiafia ha ko lautolu e tutakale, mo e motu nakai fai vai; to olioli e motu taluē, mo e fiti mai tuga ne kaute. . . . Ha kua tafe mai e vai ke he tutakale, mo e tau vailele ke he motu talue; To eke foki e ata noa mo vai namo, ti eke e motu nakai fai vai mo tau vaipuna.” (Isaia 35:1, 6, 7) Mo e to nakai fai felakutaki.—Salamo 46:9.
Ko e to fakakatoatoa oti fefe he Atua ko Iehova e tau mena oti kana ia, ko e fefe hana mena ka taute ke he tau malolo tutupu noa oti kana ke nakai maeke ai a lautolu ke liliu ke fakatupu ha mena kelea, kua nakai talahau mai ai he Tohi Tapu. Ka kua iloa moli ni, ko lautolu oti kana ka momoui i lalo he fakatufono tututonu ka “nakai gahua teao a lautolu, to fanau e lautolu, ka e nakai tupu ai e fakaatukehe; ha ko e fanau kua fakamonuina e Iehova a lautolu, katoa mo lautolu ke tutupu mai ia lautolu.”—Isaia 65:23.
I loto he tau lautohi he mekasini nei, ke tuga foki i loto he falu he tau tohi he Kaufakalatahaaga Kolo Toko, he Tau Fakamoli a Iehova kua talahau lagaloga mai kua fita he fakatu e Kautu he Atua i luga he lagi he tau 1914. I lalo he takitakiaga he Kautu ia, kua teitei ke 80 e tau tau ne kua tuku age e fakamoliaga ke he lalolagi katoa, mo e ke he vaha nei kua tutu a tautolu he tapitapi ke huhu atu ke he “lagi fou mo e lalolagi fou” he maveheaga. To nakai ni hokoia ko e fakatokanoa mai e tau tagata he tau malonaaga he tau moumouaga tutupu noa ka e eke foki pihia ke he tau mamahi mo e matematekelea oti kana ne kua malaia ai e tau tagata ke he ono e tau afe he tau tau i tuai. Ke he magaaho ia kua maeke tuai ke pehe, “ha kua mole atu e tau mena fakamua.”—2 Peteru 3:13; Fakakiteaga 21:4.
[Tau Fakatino he lau 8, 9]
Kua taute he tau gahua he tagata e tutuaga he kelekele ha tautolu ke hagahaga lahi ke hohoko mai e tau moumouaga tutupu noa
[Credit Lines]
Laif/Sipa Press
Chamussy/Sipa Press
Wesley Bocxe/Sipa Press
Jose Nicolas/Sipa Press