Lotu Kerisiano Fakamua mo e Fakatufono
KUA gahoa e tau tula ato hoko hana matulei, ne tala age e Iesu ke he tau tutaki: “Nakai ko e tau tagata he lalolagi a mutolu, ka kua fifili e au a mutolu mai he lalolagi, ko e mena ia kua fakavihia ai he lalolagi a mutolu.” (Ioane 15:19) Ko e kakano kia he mena nei, mogoia, ke hiki e aga he tau Kerisiano ke faitaua ke he tau pule malolo he lalolagi nei?
Nakai Mahani Fakalalolagi ka e Nakai Faitaua
Ne tala age he aposetolo ko Paulo ke he tau Kerisiano ne nonofo i Roma: “Kia omaoma e tau tagata oti kana ke he tau tui ne mua.” (Roma 13:1) Kua tohia pihia foki, he aposetolo ko Peteru: “Hanai, kia omaoma a mutolu ke he tau pule oti he tau tagata ha ko e Iki; po ke patuiki ha kua mua ni a ia; Po ke tau iki, ko lautolu kua fakafano mai e ia ke fakahala e tau tagata mahani kelea, ka kia nava kia lautolu kua mahani mitaki.” (1 Peteru 2:13, 14) Kua maaliali ai ni ko e mahani omaoma ke he Fakatufono mo e hana tau hukui ne kotofa e ia ko e matapatu fakaakoaga ne kua talia he tau Kerisiano fakamua. Ne lali fakalahi a lautolu ke eke ko e tau tagata mahani omaoma ke he matafakatufono mo e nonofo mafola mo e tau tagata oti.—Roma 12:18.
I lalo he mataulu tala “Lotu mo e Fakatufono,” ne talahau he The Encyclopedia of Religion: “Ko e tau senetenari fakamua ne tolu he AD ne tu kehe lahi e lotu Kerisiano mai he tau kaufakalatahaaga talahaua a Roma . . . Ka e pete ia, ko e tau takitaki Kerisiano . . . ne fakaako e omaoma ke he matafakatufono Roma mo e mahani fakamoli ke he pule atu motu, ne kua ha ha i ai he tau kaupaaga ne fakatoka he tua faka-Kerisiano.”
Fakalilifu, Nakai Tapuaki
Nakai faitaua e tau Kerisiano ke he pule atu motu Roma. Ne fakalilifu a lautolu ke he pule malolo hana mo e tuku atu ki a ia e fakalilifu ne kua lata mo e hana kotofaaga. Ko e vaha ne pule e Pule Atu Motu ko Nero, ne tohi he aposetolo ko Peteru ke he tau Kerisiano ne nonofo he tau matakavi kehekehe he Pule Atu Motu Roma: “Kia fakalilifu a mutolu ke he tau tagata oti kana; . . . kia fakalilifu ke he patuiki.” (1 Peteru 2:17) Ko e kupu “patuiki” ko e mena nakai ni fakaaoga he lalolagi vagahau Heleni ke hagaao ke he tau patuiki ni hokoia he tau matakavi ia ka e ke he pule atu motu Roma foki. Ne fakatonutonu he aposetolo ko Paulo e tau Kerisiano ne nonofo he taone ne mua he Pule Atu Motu a Roma: “Hanai, kia ta atu ke he tau tagata oti kana ha lautolu a tau mena; . . . ko e lilifu kia lautolu kua lata ki ai e lilifu.” (Roma 13:7) Kua ui lahi moli e pule atu motu Roma ma e fakalilifu. Ati hoko ai ke he magaaho, ti ui foki a ia ma e tapuakiaga. Ko e hanai, mogoia, e mena ne tuku hake he tau Kerisiano fakamua e tau fakakaupaaga.
Ke he hana hopoaga ki mua he pule Roma he senetenari ke ua aki V.N., ne hokotaki ai a Polycarp he talahau: “Ko e Kerisiano au. . . . Ne fakaako ki a mautolu ke tuku atu oti e fakalilifu kua lata . . . ke he tau pule mo e tau fakatufono ne kua kotofa he Atua.” Ne fifili ai mogoia a Polycarp, ke mate ka e nakai tapuaki ke he pule atu motu. Ne tohi e Theophilus ko e tagata fai kupu lalago he senetenari ke ua aki mai i Anetioka: “Kua loto ni au ke fakalilifu ke he pule atu motu, nakai tapuaki ki a ia, ka e liogi ni ma hana. Ka e ko e Atua ni, ko e Atua moui mo e moli ne tapuaki au ki ai.”
Ka ko e tau liogi ne kua lata lahi mo e pule atu motu ko e tau mena nakai matutaki a ia mo e tapuakiaga pule atu motu po ke aga papaleaga motu. Ne fakamaama mai he aposetolo ko Paulo e kakano he tau mena ia: “Hanai, kua fakamua ke he tau mena oti kua tomatoma atu au ke eke e tau olelalo, mo e tau liogi, mo e tau tauvalo, mo e tau fakaaue ma e tau tagata oti kana; Ma e tau patuiki, mo lautolu oti ne toka ai e pule, kia nonofo a tautolu fakatekiteki mo e nakai fakaatukehe, ke he mahani Atua ni mo e mahani fulumokoi.”—1 Timoteo 2:1, 2.
“Kalakala he Kaufakalatahaaga”
Kua nakai eke e mahani fakalilifu nei he tau Kerisiano fakamua ke moua ai e lautolu e fekapitigaaki he lalolagi ne nonofo ai a lautolu. Kua talahau he tagata fakamau tala tuai ha Falani ko A. Hamman ko e “nonofo he kalakala he kaufakalatahaaga” e tau Kerisiano fakamua. Ko e mena nonofo moli a lautolu he tau kalakala he ua e tau kaufakalatahaaga, ko e tau Iutaia mo e tau Roma, ti kua fehagai lahi ai mo e tau aga fili tagata mo e nakai fa loto maama ha laua tokoua.
Ma e fakatai, he magaaho ne tukumale pikopiko he tau takitaki Iutaia a ia, ne talahau he aposetolo ko Paulo he hana puipuiaga ki mua he kavana Roma: “Nakai ni hala au ke he fakatufono a Iutaia, po ke faituga, po ko Kaisara. . . . Kua ui atu au kia Kaisara.” (Gahua 25:8, 11) Ha ko e logona ko e pulega e tau Iutaia ke keli a ia, ne olelalo a Paulo ki a Nero, he mailoga e pule malolo he pule atu motu Roma. Ati eke ai fakahiku, he hana hopoaga fakamua i Roma, kua tuga ai kua fakatokanoa a Paulo. Ka e kua liu foki a ia he magaaho fakamui ke tuku he fale pouli, mo e hagaao ke he tau tala tuai ko e poakiaga a Nero ne tamate ai a ia.
Hagaao ke he tuaga uka he tau Kerisiano fakamua he kaufakalatahaaga Roma, ne tohi he tagata kumikumi ke he tau mena fakakaufakalatahaaga mo e tau mena fakalotu ko Ernst Troeltsch: “Kua papa oti e tau kotofaaga mo e tau matagahua lalahi ne kua fai matutakiaga mo e tapuakiaga tupua ta, po ke tapuakiaga Pule Atu Motu, po ke ha mena ne kua fai matutakiaga mo e fakamaligi toto po ke fakahala mate, po ke tau mena ka taute ai e tau Kerisiano ke iloa e mahani kelea pouliuli.” Kua taute kia he tuaga nei ke nakai ha ha i ai e fakafetuiaga mafola mo e fefakalilifuaki ke he vahaloto he tau Kerisiano mo e Fakatufono?
Tuku Atu ki a Kaisara Hana “Tau Mena”
Kua foaki mai e Iesu e matapatu kupu ka takitaki aki e mahani he Kerisiano ke he Fakatufono Roma po ke, kua eke ai foki, ke he ha fakatufono, he magaaho ne pehe a ia: “Ko e tau mena a Kaisara, kia uta a e mutolu kia Kaisara; ka ko e tau mena he Atua, kia uta a ke he Atua.” (Mataio 22:21) Ko e fakatonutonuaga nei ke he tau tutaki a Iesu kua kehe lahi mahaki mai he aga papaleaga motu he tau Iutaia loga ne ita lahi he mua e pule a Roma ki a lautolu mo e taufetoko ai ko e hako nakai e matafakatufono totogi tukuhau ke he pule he motu kehe.
Ne tala age ai e Paulo he magaaho fakamui ke he tau Kerisiano ne nonofo i Roma: “Hanai, kua lata ke omaoma, nakai kuenaia ha ko e ita, ka e pihia foki ha ko e loto manamanatu. Ko e mena foki ia, kua ta atu ai e mutolu e poa, ha ko e tau fekafekau he Atua a lautolu [tau fakatufono “ko e tau tui ne mua”], kua fakamakamaka ke he mena ia ni. Hanai, kia ta atu ke he tau tagata oti kana ha lautolu a tau mena; ko e poa kia lautolu kua lata ki ai e poa; ko e telu kia lautolu kua lata ki ai e telu.” (Roma 13:5-7) Pete ni nakai ko e vala he lalolagi e tau Kerisiano, ka ko e kotofaaga tuai ni ha lautolu ke taute mena moli, ko e tau tagata totogi tukuhau he motu, ti totogi ai e Fakatufono ma e tau gahua ne foaki.—Ioane 17:16.
Ka e fakakaupa ni kia e tau kupu a Iesu ke he totogiaga tukuhau? Kakano ha ko e mena nakai talahau fakamatafeiga lahi e Iesu e tau mena a Kaisara mo e tau mena he Atua, kua ha ha i ai mogoia e tau mena ne kua lata ni ke fifili ke lata mo e tuaga po ke mena ha tautolu ne maama ke he Tohi Tapu katoa. Ke he falu a kupu, kua putoia ai e loto logonaaga hifo he Kerisiano he falu magaaho ke taute e fifiliaga ko e heigoa e tau mena kua maeke e Kerisiano ke tuku atu ki a Kaisara, tuga ne fakamaama mai he tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu.
Ke Lagotatai Mitaki e Vahaloto he Tau Mena Kehekehe ne Ua
Kua tokologa e tau tagata ne eke ke nimo ko e mena he mole he talahau ko e tau mena a Kaisara, kia uta ki a ia, ne lafi atu a Iesu: “Ka ko e tau mena he Atua, kia uta a ke he Atua.” Kua fakakite mai he aposetolo ko Peteru e mena kua mua ma e tau Kerisiano. Ko e mole ni he hataki ke omaoma ke he “patuiki,” po ke pule atu motu, mo e hana “tau iki,” ne tohi e Peteru: “Tuga ne tau tagata toka noa, ka e aua neke eke ha mutolu a tokanoaaga mo ufiufi he kelea, ka kia tuga e tau fekafekau he Atua. Kia fakalilifu a mutolu ke he tau tagata oti kana; kia fakaalofa ke he tau matakainaga; kia matakutaku ke he Atua; kia fakalilifu ke he patuiki.” (1 Peteru 2:16, 17) Ne fakakite he aposetolo ko e tau fekafekau he Atua e tau Kerisiano, nakai he tau tagata pule. Pete ni kua lata a lautolu ke fakakite e mahani omaoma mo e fakalilifu ne kua lata lahi mo e tau hukui he Fakatufono, ti kua lata ai a lautolu ke taute pihia, kakano he matakutaku ke he Atua, ha kua mua ue atu hana tau matafakatufono.
Ke he tau tau fakamua kua taute ai e Peteru mo e nakai taumaleku ko e mua ue atu e matafakatufono he Atua mai he tagata. Ko e kau takitaki gahua fakatufono e Saneheturini Iutaia ne kua age he tau Roma e pule malolo fakamotu mo e fakalotu. Ko e magaaho ne poaki atu ke he tau tutaki a Iesu ke oti e fakamatala ke he higoa a Keriso, ne tali a Peteru mo e falu aposetolo mo e mahani fakalilifu ka e mauokafua: “Kua lata ni ke mua e omaoma ke he Atua ke he omaoma ke he tau tagata.” (Gahua 5:29) Kua maaliali, ko e lata e tau Kerisiano fakamua ke taofimau e lagotatai mitaki he omaoma ke he Atua mo e omaoma kua lata ke he tau pule malolo he tagata. Ne talahau ai pehe e Tertullian he senetenari ke tolu aki he V.N.: “Kaeke kua age oti ki a Kaisara, ko e heigoa mogoia ka toe ma e Atua?”
Fakahui mo e Fakatufono
Kua mole atu e tau magaaho, ati lolelole ai fakahaga e tuaga ne talia he tau Kerisiano he senetenari fakamua hagaao ke he Fakatufono. Ko e tiaki he toafiaga ne talahau tuai mai e Iesu mo e tau aposetolo kua tupu tolomaki lahi ai he tau senetenari ke ua aki mo e tolu aki V.N. (Mataio 13:37, 38; Gahua 20:29, 30; 2 Tesalonia 2:3-12; 2 Peteru 2:1-3) Kua taute ai he lotu Kerisiano ne tiaki e taofiaga, e tau fakahuhuiaga mo e lalolagi Roma, he taute hana tau kaiaga galue mo e hana tau fakaakoaga fakataitai pouliuli, mo e nakai ni talia ke taute e tau gahua he tagata noa ne lalago felakutaki ka e ke taute foki e gahua kautau.
Ne tohi e Porofesa Troeltsch: “Mai he senetenari ke tolu aki kua holo ki mua e uka he tuaga, ha kua tokologa lahi e tau Kerisiano ne ha ha he tau vahega tu tokoluga he Kaufakalatahaaga mo e tau feua lalahi, he gahua kautau mo e tau kotofaaga tokoluga. Kua ha ha i loto he falu vala he tau tohi Kerisiano [nakai faka-Tohi Tapu] e tau totokoaga ne nakai fiafia ke taute e tau mena nei; ka e ke he taha fahi, kua kitia foki e tautolu e tau laliaga ke fakahui—ko e taufetoko ne taute pauaki ke fakamate aki e tau logonagaaga hifo tupetupe . . . Ti kua galo ai e tau mena uka nei he vaha a Constantine; ha kua oti ai e vahaloto totoko he tau Kerisiano mo e tau lotu pouliuli, mo e fakaataina oti ai e tau kotofaaga Fakatufono.”
Ko e kavi fakahiku he senetenari ke fa aki V.N., ne eke ai e vahega lotu Kerisiano mahani faivao, fakahui nei mo lotu he Fakatufono he Pule Atu Motu Roma.
Ke he fakamauaga tala tuai katoa hana, ko Kerisitenitome—ne hukui he tau Lotu Katolika, Ofotoko, mo e Porotesano—ne fakatumau ke fakahui mo e Fakatufono, ti kua putoia lahi mahaki he tau mena politika hana mo e lagomatai ke he hana tau felakutaki. Kua tokologa e tau tagata lotu loto fakamoli ne fakaofomate he mena nei ka fiafia lahi ka iloa ko e ha ha he vaha nei e tau Kerisiano ne kuku mau e tuaga he tau Kerisiano he senetenari fakamua hagaao ke he fakafetuiaga ha lautolu mo e Fakatufono. Ko e tau tala he tau lau tohi 20-31 ka tutala fakamatafeiga ke he mena ia.
[Fakatino he lau 5]
Ko Kaisara Nero, ne tohi a Peteru: “Kia fakalilifu ke he patuiki”
[Credit Line]
Musei Capitolini, Roma
[Fakatino he lau 6]
Fifili a Polycarp ke mate ka e nakai tapuaki ke he pule atu motu
[Fakatino he lau 7]
Ko e tau Kerisiano fakamua ko e tau tagata mahani mafola, fakamoli, totogi tukuhau he tau motu