Hauaga ha Iesu po ke Ha Ha Hinei ha Iesu—Ha e Fe?
“Ko e heigoa e fakamailoga he hau a ha ha hinei mo e fakaotiaga he fakatokaaga he tau mena nei?”—MATAIO 24:3, NW.
1. Ko e heigoa e matagahua ne ha ha he tau huhu he fekafekauaga ha Iesu?
KO E iloilo ha Iesu he fakaaoga e tau huhu kua taute aki e tau tagata fanogonogo hana ke manamanatu, pihia mo e onoono ke he tau mena ke he tau maamaaga fou. (Mareko 12:35-37; Luka 6:9; 9:20; 20:3, 4) Kua maeke ia tautolu ke loto fakaaue ha kua tali foki e ia e tau huhu. Kua fakamaama mai he tau tali hana e tau kupu moli ne liga kua nakai iloa po ke maama ia tautolu.—Mareko 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Ko e heigoa e huhu kua lata ia tautolu ke manamanatu a tautolu ki ai he mogonei?
2 Ia Mataio 24:3, kua moua e tautolu e taha he tau huhu aoga lahi ne tali e Iesu. Mo e he fakahikuaga he hana moui he lalolagi kua tata mai, kua hataki laia e Iesu e moumouaga he faituga i Ierusalema, ke fakamailoga aki e fakaotiotiaga he fakatokaaga a Iuta. Ne lafi mai he fakamauaga a Mataio: “He magaaho kua nofo a ia i luga he Mouga a Olive, ne fakatata atu a lautolu ni ko e tau aposetolo ki a ia, kua pehe atu: ‘Kia tala mai ki a mautolu, To hohoko mai he magaaho fe e tau mena nei, mo e ko e heigoa e fakamailoga he hau a ha ha hinei [“hauaga,” King James Version] mo e fakaotiaga he fakatokaaga he tau mena nei?’ ”—Mataio 24:3, NW.
3, 4. Ko e heigoa e kehe mahaki ne ha ha i ai ke he puhala ne foaki he Tohi Tapu e matapatu kupu ia Mataio 24:3?
3 Kua tuaha ai e tau miliona he tau tagata totou he Tohi Tapu, ‘Ko e ha ne huhu he tau tutaki e huhu ia, mo e maeke fefe e tali ha Iesu ke lauia au?’ He hana a taliaga, ne vagahau a Iesu hagaao ke he tau lau akau ne fakakite kua “tata tuai” e mafana. (Mataio 24:32, 33) Mai he mena ia, kua tokologa e tau lotu ne fakaako kua huhu e tau aposetolo ma e fakamailoga he “hauaga” ha Iesu, ko e fakamailoga ne fakakite moli kua teitei hoko mai hana liu maiaga. Nukua talitonu a lautolu ko e “hauaga” ko e magaaho ka uta e ia e tau Kerisiano ke he lagi mo e ti tamai ai e fakahikuaga ke he lalolagi. Talitonu nakai a koe ko e hako e mena nei?
4 He nakai fakaaoga e “hauaga,” ko e falu he tau liliuaga he Tohi Tapu, putoia ai e New World Translation of the Holy Scriptures, kua fakaaoga ai e kupu “ha ha hinei.” Kua pehe ka e mena nei ko e mena ne huhu he tau tutaki ki ai mo e mena ne talahau e Iesu kua kehe mai he mena ne fakaako he tau lotu? Ko e heigoa moli e mena ne huhu? Mo e heigoa e tali ne foaki e Iesu?
Ko e Heigoa ha Lautolu ne Huhu?
5, 6. Ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke fakahiku aki hagaao ke he manamanatuaga he tau aposetolo he magaaho ne huhu e lautolu e huhu ne totou e tautolu he Mataio 24:3?
5 He kitekite atu ke he mena ne talahau e Iesu hagaao ke he faituga, kua tuga e manamanatu e tau tutaki ke he fakatokatokaaga i Iuta he magaaho ne huhu a lautolu ma e ‘fakamailoga he hana a ha ha hinei [po ke, “hauaga”] mo e fakaotiaga he fakatokaaga he tau mena nei [kakano moli, “vaha”].’—Fakatatai “lalolagi” he 1 Korinito 10:11 mo e Kalatia 1:4, KJ.
6 He magaaho nei, kua ha ha ai he tau aposetolo e maama tote he tau fakaakoaga ha Iesu. Kua piko a lautolu he mogo fakapa ko e “hoko mai ne fai e kautu he Atua.” (Luka 19:11; Mataio 16:21-23; Mareko 10:35-40) Mo e pihia foki he mole e fakatutalaaga i luga he Mouga ko Olive, ka e fakamua to fakauku aki e agaga tapu, ne huhu a lautolu kua liu fakatu kia e Iesu e Kautu ki Isaraela he mogoia.—Gahua 1:6.
7. Ko e ha ne huhu e tau aposetolo ki a Iesu hagaao ke he hana a matagahua he vaha anoiha?
7 Ka e, iloa e lautolu to fano a ia, ha kua nakai la leva he tala age e ia: “Toe tote he ha i ai e maama ia mutolu; ati o fano a he toka ai e maama ia mutolu.” (Ioane 12:35; Luka 19:12-27) Ti kua tuga kua tuaha lahi a lautolu, ‘Kaeke ke fano a Iesu, to maeke fefe ia tautolu ke mailoga hana a liu maiaga?’ He magaaho ne liu mai ai a ia ko e Mesia, laulahi ne nakai mailoga a ia. Mo e mole atu e taha tau, kua fakatumau e tau huhu hagaao ko e to fakamoli oti nakai e ia e tau mena ke taute he Mesia. (Mataio 11:2, 3) Ti kua fai kakano e tau aposetolo ke kumikumi hagaao ke he vaha anoiha. Ka e, liu foki, kua huhu kia a lautolu ma e fakamailoga ko e to hau vave a ia po ke ma e taha mena kehe ni?
8. Ko e heigoa e vagahau ne tuga kua vagahau he tau aposetolo mo Iesu?
8 Manamanatu la ko koe ko e manu lele ne fanogonogo ke he fakatutalaaga i luga he Mouga ko Olive. (Fakatatai Fakamatalaaga 10:20.) Liga kua logona e koe a Iesu mo e tau aposetolo he vagahau Heperu. (Mareko 14:70; Ioane 5:2; 19:17, 20; Gahua 21:40) Ka e, tuga kua iloa foki e lautolu e vagahau Heleni.
Ko e Mena ne Tohia e Mataio—He Faka-Heleni
9. Kua fakave ke he heigoa e laulahi he tau fakaliliuaga fou he Mataio?
9 Ko e tau fakamauaga mai i tuai he senetenari ke ua aki V.N. kua fakakite na tohia faka-Heperu fakamua e Mataio hana Evagelia. Ti kua kitia moli ai ko e tohia faka-Heleni e ia he magaaho fakamui. Loga e tau fakamauaga tuai faka-Heleni kua hoko mai ke he vaha ha tautolu mo e kua taute ai mo e fakaveaga he liliuaga he hana a Evagelia ke he tau vagahau he vaha nei. Ko e heigoa ne tohi faka-Heleni e Mataio hagaao ke he fakatutalaaga i luga he Mouga ko Olive? Ko e heigoa ne tohi e ia hagaao ke he “hauaga” po ke “ha ha hinei” ne huhu he tau tutaki ki ai mo e mena ne tutala a Iesu ki ai?
10. (a) Ko e heigoa e kupu Heleni ma e “hauaga” ne fa fakaaoga tumau e Mataio, mo e ko e heigoa e tau kakano kua maeke ai ke moua? (e) Ko e heigoa taha kupu Heleni kua fia iloa?
10 I loto he tau veveheaga fakamua ne 23 he Mataio, ne molea e laga 80 ne kitia e tautolu e kupu Heleni fakagahuahua ma e “hau,” ko e erʹkho·mai. Kua fa fakamaama tumau mai e manatu ke fakatata atu po ke teitei hoko tuai, tuga ia Ioane 1:47: “Kua fioia e Iesu a Natanielu, ha ne hau kia ia.” Ke hagaao ni ke he fakaaogaaga, ko e kupu fakagahuahua erʹkho·mai kua maeke ke kakano “haele mai,” “o atu,” “hoko ke he,” “hoko mua,” po ke “fano a ia.” (Mataio 2:8, 11; 8:28; Ioane 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Gahua 8:40; 13:51) Ka e ia Mataio 24:3, 27, 37, 39, ne kehe e kupu ne fakaaoga e Mataio, ko e kupu fakahigoa kua nakai moua he ha mena foki he tau Evagelia: pa·rou·siʹa. Ha kua mai he agaga he Atua e tohiaga he Tohi Tapu, ko e ha ne omoi ai e ia a Mataio ke fifili e kupu Heleni nei he tau kupu tohi nei he magaaho ne tohia faka-Heleni ai hana Evagelia? Ko e heigoa e kakano, mo e ko e ha kua manako ia tautolu ke iloa?
11. (a) Ko e heigoa e kakano he pa·rou·siʹa? (e) Fakakite fefe he tau fakataiaga mai he tau tohiaaga ha Josephus ha tautolu a maamaaga he pa·rou·siʹa? (Kikite matahui tala.)
11 Ke fakamahino, ko e kakano he pa·rou·siʹa ko e “ha ha hinei.” He talahau mai he Expository Dictionary of New Testament Words ha Vine: “Ko e PAROUSIA, . . . fak[atino], ko e ha ha hinei, para, fakalataha, mo e ousia, ne (hoko mai he eimi, ke lata ai), kua kakano fahiua ai ke he haele mai mo e lauia he ha ha hinei. Ke tuga ai, i loto he tohi kome kua vagahau e fifine ke he aoga he hana a parousia he taha matakavi ke taute e tau lekua hagaao ke he hana koloa.” Falu he tau tohi kua fakamaama mai ko e kakano he pa·rou·siʹa ‘ko e ahi he pule.’ Ha kua pihia, kua nakai ni ko e magaaho ne haele mai, ka e ko e ha ha hinei ne fakalaulahi mai he haele mai ki mua. Kua fulufuluola, ko e puhala ia he tagata fakamauaga tala tuai Iutaia ko Josephus ko e tagata ke he magaaho taha ia ni mo e tau aposetolo kua fakaaoga ai e pa·rou·siʹa.a
12. Maeke fefe he Tohi Tapu ke lagomatai a tautolu ke fakamoli e kakano he pa·rou·siʹa?
12 Ko e kakano he “ha ha hinei” kua kitia maali mai he tau tohi i tuai, ka e ko e tau Kerisiano kua fia iloa pauaki ke he puhala ne fakaaoga ai he Kupu he Atua e pa·rou·siʹa. Ko e tali taha ia ni—ko e ha ha hinei. Kua kitia ai e tautolu mai he tau fakataiaga he tau tohi ha Paulo. Ke tuga ai, ne tohia e ia ke he tau Filipi: “Tuga ne omaoma e mutolu nakai noa, nakai kuenaia ke he vaha [haku a ha ha hinei], ka kua au atu ai ke he vaha nai kua [nakai ha ha i ai au], kia gahua . . . , kia momoui ai a mutolu.” Kua vagahau foki a ia he nonofo fakalataha mo lautolu ke liga taute a lautolu ke fiafia ‘ke he ha ha hinei [pa·rou·siʹa] hana foki mo lautolu.’ (Filipi 1:25, 26; 2:12; NW) Ko e falu liliuaga kua totou “ko e haku a liu fakalataha mo mutolu” (Weymouth; New International Version); “he magaaho ne liu au ha ha mo mutolu” (Jerusalem Bible; New English Bible); mo e “magaaho ne liu foki a mutolu ke talia au ki a mutolu.” (Twentieth Century New Testament) He 2 Korinito 10:10, 11, ne fakakite e Paulo e kehekehe he ‘hana ha ha hinei he tino’ mo e ‘nakai ha ha i ai.’ (NW) He tau fakataiaga nei kua nakai vagahau a ia ke he hana a fakatata mai po ke haele mai; ne fakaaoga e ia e pa·rou·siʹa ke he kakano kua ha ha ai.b (Fakatatai 1 Korinito 16:17, NW.) Ka e kua hane fai e tau fakamoliaga ke he pa·rou·siʹa ha Iesu? Kua fai kakano kia e tau mena ia ke he hana a “hauaga,” po ke fakakite kia e lautolu e fakaloa atu he ha ha hinei?
13, 14. (a) Ko e ha kua lata ia tautolu ke fakahiku aki ko e pa·rou·siʹa kua fai magaaho ai? (e) Ko e heigoa kua lata ke talahau hagaao ke he loa he pa·rou·siʹa ha Iesu?
13 Ko e tau Kerisiano ne fakauku he agaga he vaha ha Paulo kua fia iloa ai he pa·rou·siʹa ha Iesu. Ka e kua hataki e Paulo a lautolu ke nakai ‘lutulutu mai he ha lautolu a maamaaga.’ Fakamua kua lata ke hau e “tagata he hala” ne kua kitia maali ko e tau akoako ha Kerisitenitome. Kua tohia e Paulo ko e “[“ha ha hinei he tagata ne hala,” NW] kua lata ia mo e gahua a Satani ke he malolo oti, mo e tau fakamailoga, mo e tau pikopiko.” (2 Tesalonia 2:2, 3, 9) Kua kitia moli ai, ko e pa·rou·siʹa, po ke ha ha hinei, he “tagata he hala” nakai ko e haeleaga fakaku; to fakaholo atu ke he vaha, he magahala ka moua ai e tau fakamailoga pikopiko. Ko e ha ai ne aoga e mena nei?
14 Kia onoono atu ke he kupu ato hoko ki ai: “Ti fakakite mai ke he vaha ia a ia kua mahani kelea, to tamate a ia he Iki ke he fafagu mai he hana fofoga, mo e fakaotioti a ia ke he fakakiteaga he hana [“ha ha hinei,” NW].” Ke tuga ni pihia e ha ha hinei he “tagata he hala” ke he taha vaha, to fakaholo ki mua e ha ha hinei ha Iesu ke he falu a vaha mo e to fakaoti ai he moumouaga he hala he ‘tagata he malaia.’—2 Tesalonia 2:8.
Tau Hagahagaaga he Vagahau-Heperu
15, 16. (a) Ko e heigoa e kupu pauaki ne fakaaoga he tau fakaliliuaga loga ha Mataio ke he vagahau Heperu? (e) Kua fakaaoga fefe e bohʼ i loto he tau Tohiaga Tapu?
15 Tuga he mailoga, kua kitia moli ko e tohia fakamua e Mataio e Evagelia hana ke he vagahau Heperu. Ti, ko e kupu Heperu fe ne fakaaoga e ia he Mataio 24:3, 27, 37, 39? Ko e tau liliuaga he Mataio ne fakaliliu ke he vagahau Heperu fou kua ha ha i ai e taha fahi he kupu fakagahuahua bohʼ, kua ha ha ua ai he huhu he tau aposetolo mo e he tali ha Iesu. Kua maeke e mena nei ke takitaki atu ke he tau totouaga tuga e: “Ko e heigoa e fakamailoga he hau a [bohʼ] mo e fakaotiaga he fakatokaaga he tau mena nei?” mo e, “Tuga e tau aho a Noa, ka pihia e [bohʼ] he Tama he tagata.” Ko e heigoa e kakano he bohʼ?
16 Pete ni he kehekehe e tau hagaaoaga, ko e matapatu kakano he kupu fakagahuahua Heperu bohʼ ko e “hau.” Kua pehe mai he Theological Dictionary of the Old Testament: ‘Kua kitia ai ke laga 2,532, ko e bohʼ ko e taha he tau kupu fakagahuahua ne fa fakaaoga tumau i loto he tau Tohiaga Tapu Heperu mo e kua ha ha he ulu he tau kupu fakagahuahua ne fakakite e fakaholoholoaga.’ (Kenese 7:1, 13; Esoto 12:25; 28:35; 2 Samuela 19:30; 2 Tau Patuiki 10:21; Salamo 65:2; Isaia 1:23; Esekielu 11:16; Tanielu 9:13; Amosa 8:11) Kaeke ke fakaaoga e Iesu mo e tau aposetolo e kupu mo e tau kakano kehekehe pihia, liga to fai huhu atu ke he hagaaoaga. Ka e taute pihia kia e lautolu?
17. (a) Liga ko e ha ne nakai fakakite he tau fakaliliuaga faka-Heperu fou ha Mataio e mena ne talahau e Iesu mo e tau aposetolo? (e) Ke kumi ki fe foki e tautolu ke moua e moliaga ko e kupu ha ne liga fakaaoga e Iesu mo e tau aposetolo, mo e ko e heigoa foki e kakano ne fia iloa a tautolu ke he mena nei? (Kikite matahui tala.)
17 Kia mauloto ko e tau liliuaga faka-Heperu fou ko e tau fakaliliuaga ne liga nakai fakakite tonu e mena ne tohi faka-Heperu e Mataio. Ko e moli anei, liga fakaaoga e Iesu taha kupu foki nakai ko e bohʼ, ko e taha ne lata tonu mo e hagaaoaga he pa·rou·siʹa. Nukua kitia ai e tautolu e mena nei mai he tohi 1995 Hebrew Gospel of Matthew, he Porofesa ko George Howard. Kua ono fakahako atu e tohi ke he totokoaga he senetenari 14 aki ke he lotu faka-Kerisiano he ekekafo Iutaia ko Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut. Kua fakatokatoka mai he tau fakailoaaga ia e tau kupu Heperu he Evagelia ha Mataio. Kua ha ha i ai e moliaga ko e nakai fakaliliu mai ai he vagahau Latini po ke Heleni he vaha ha Shem-Tob, ka ko e tau kupu nei ha Mataio kua tuai lahi mo e kua fafati faka-Heperu ai he kamataaga.c Ti kua liga fakatata atu a tautolu ke he mena ne talahau he Mouga ko Olive.
18. Ko e heigoa e kupu Heperu fuluola ne fakaaoga e Shem-Tob, mo e ko e heigoa e kakano?
18 He Mataio 24:3, 27, 39, nakai fakaaoga he Mataio ha Shem-Tob e kupu fakagahuahua bohʼ. Ka e, kua fakaaoga e kupu fakahigoa ne matutaki ki ai ko e bi·ʼahʹ. Ko e kupu fakahigoa ia kua kitia ni he Esekielu 8:5 (NW), ne fakakakano ko e “huaga.” He nakai fakakite ai e kakano he hauaga, ne hagaao e bi·ʼahʹ ia ke he kamataaga he fale; ka ha ha a koe he huaga po ke he gutuhala, ko koe ha i loto he fale. Kua pihia foki e tau fakailoaaga fakalotu nakai mai he Tohi Tapu ne ha ha he tau Tohi Vakai he Tahi Mate, kua fa fakaaoga tumau e bi·ʼahʹ ke fakahagaao atu ke he haele mai po ke kamataaga he feua fakaekepoa. (Kikite 1 Nofoaga he Tau Patuiki 24:3-19; Luka 1:5, 8, 23.) Mo e ko e fakaliliuaga he 1986 ke he vagahau Heperu he vagahau Suria (po ke, faka-Arama) i tuai ko e Peshitta kua fakaaoga ai e bi·ʼahʹ ia Mataio 24:3, 27, 37, 39. Ti kua fai fakamoliaga ai ko e he tau vaha i tuai ko e kupu fakahigoa bi·ʼahʹ kua liga ha ha i ai e kakano ne kehe mai he falu mena ni he kupu fakagahuahua bohʼ ne fakaaoga he Tohi Tapu. Ko e ha ne fia iloa ai e mena nei?
19. Kaeke ke fakaaoga e Iesu mo e tau aposetolo e bi·ʼah,ʹ ko e heigoa ka fakahiku aki e tautolu?
19 Ko e tau aposetolo mo e ha lautolu a huhu mo Iesu mo e hana a tali kua liga ke fakaaoga e kupu fakagahuahua nei bi·ʼah.ʹ Pete foki ni ke toka he tau loto he tau aposetolo e manatu he haele mai ha Iesu anoiha, liga kua fakaaoga he Keriso e bi·ʼahʹ ke fakaata atu foki ke he mena ne manamanatu a lautolu ki ai. Liga kua tuhi atu a Iesu ke he hana a haele maiaga ke kamata e feua fou; ko e hana a haele maiaga to eke mo kamataaga he hana a matagahua fou. Kua lata he mena nei ke tatai mo e kakano he pa·rou·siʹa, ne fakaaoga mau e Mataio he vaha fakamui. Kua maama mitaki ai, ko e fakaaogaaga pihia he bi·ʼahʹ ka lago atu ke he mena ne kua leva he fakaako he Tau Fakamoli a Iehova, ko e tau vala kehekehe he “fakamailoga” ne foaki e Iesu to fakakite mai kua ha ha hinei a ia.
Fakatalitali e Tapunuaga he Hana Ha Ha Hinei
20, 21. Ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke ako mai he mena ne talahau e Iesu hagaao ke he tau vaha ki a Noa?
20 Ko e ha tautolu a kumikumiaga ke he ha ha hinei ha Iesu kua lata ke fai fakaohoohoaga he ha tautolu a momoui mo e ha tautolu a tau amaamanakiaga. Ne hataki e Iesu hana tau tutaki ke nonofo mo e mataala. Nukua foaki e ia e fakamailoga ke mailoga ai hana a ha ha hinei, ka e pete ni ia to nakai mailoga he laulahi: “Tuga e vaha kia Noa, to eke pihia foki [e ha ha hinei he] Tama he tagata. Ha ko e mena tuga ne eke ke he vaha ka e nakaila hoko e fakapuke, ne kai a lautolu mo e inu, ti fai hoana a lautolu mo e fakafaitane, kua hoko ni ke he aho ne hu atu ai a Noa ke he vaka, ti nakai iloa e lautolu ato hoko mai e fakapuke, mo e uta kehe a lautolu oti; to pihia foki [e ha ha ha hinei he] Tama he tagata.”—Mataio 24:37-39, fakatatai NW.
21 He magahala he vaha ki a Noa, kua laulahi ni e tau tagata he hau ia ke taute e tau mena fa mahani ki a lautolu. Kua talahau tuai mai e Iesu to pihia ni mo e ‘ha ha hinei he Tama he tagata.’ Ko e tau tagata ne viko takai ia Noa kua liga logona hifo to nakai fai mena ka tupu. Ka e kehe e iloaaga hau. Ko e tau aho ia, ne kua fakalaulahi atu ki mua, kua tataki atu ke he tapunuaga, ati “hoko mai e fakapuke, mo e uta kehe a lautolu oti.” Ne fakakite mai e Luka e fakamauaga pihia foki ne fakatatai e Iesu e “vaha kia Noa” mo e “vaha he Tama he tagata.” Kua tomatoma mai e Iesu: “To eke pihia ni ke he aho ke fakakite mai ai e Tama he tagata.”—Luka 17:26-30, fakatatai NW.
22. Ko e ha kua lata ia tautolu ke mua atu e fia iloa ke he perofetaaga ha Iesu he Mataio veveheaga 24?
22 Ko e tau mena oti nei kua uho e kakano ki a tautolu ha kua nonofo a tautolu he vaha kua mailoga ai e tautolu e tau mena ne talahau tuai e Iesu—tau felakutaki, tau mafuike, tau tatalu, tau hoge, mo e favale atu ke he hana tau tutaki. (Mataio 24:7-9; Luka 21:10-12) Ko e tau mena pihia kua fakamoli tali mai he hikiaga he fakamauaga he vaha tuai ne kehe mahaki he taufetoko kua fakahigoa ko e Felakutaki I he Lalolagi, pete na ia ko e laulahi he tau tagata kua taute e tau mena nei mo tau vala fa mahani he tau fakamauaga he vaha tuai. Ka e, ko e tau Kerisiano moli, kua kitia e kakano he tau mena tutupu nei ke lahi e aoga, tuga ni e tau tagata mataala ne maama ka fai lau e mati kua tata tuai e vaha mafana. Ne fakatonu mai e Iesu: “Kia pihia foki a mutolu, ka kitia e mutolu e tau mena ia kua eke, kia iloa ai e mutolu, kua tata tuai e kautu he Atua.”—Luka 21:31.
23. Ko e uho he kakano he tau kupu ha Iesu he Mataio veveheaga 24 ki a hai, mo e ko e ha?
23 Kua lahi e fakahoko atu e Iesu e tali hana he Mouga ko Olive ke he hana tau tutaki. Ha ko lautolu ka fakalataha ke he gahua fakamoui he fakamatalaaga he tala mitaki ke he lalolagi katoa ato hoko mai e fakaotiaga. Ko lautolu haia ka kitia e “mena vihiatia ke moumou aki . . . kua tu ke he mena tapu.” Ko lautolu haia ka talia he “fehola” ato hoko e matematekelea lahi. Mo e ko lautolu haia foki ka mahomo e hufia he tau kupu ne lafi mai: “Aua he fakaku e vaha ia, po kua nakai fakamoui taha; ka e fakaku e vaha ia ha ko lautolu kua fifili.” (Mataio 24:9, 14-22) Ka ko e heigoa la e kakano he tau kupu hokulo ia, mo e ko e ha kua pehe ai kua foaki mai e lautolu e fakaveaga ke moua e tautolu e tupu tolomaki he fiafia, mauokafua, mo e makutu he mogonei? Ko e fakaakoaga ka mui mai he Mataio 24:22 ka foaki mai e tau tali.
[Tau Matahui Tala]
a Tau fakataiaga mai ia Josephus: He Mouga ko Sinai ko e tau uhila mo e tau pakulagi “kua talahaua mai e Atua ke ha ha i ai [pa·rou·siʹa].” Ko e fakakiteaga fakamana he faituga uta fano “kua fakakite e ha ha hinei [pa·rou·siʹa] he Atua.” He fakakite ke he fekafekau ha Elisaio e kariota fano viko, ne taute he Atua ke “fakakite ke he hana tau fekafekau hana a malolo mo e ha ha hinei [pa·rou·siʹa].” He magaaho ne lali e ofisa Roma ko Petronius ke fakamafola e tau Iutaia, ne talahau e Josephus ‘kua fakakite moli he Atua hana ha ha hinei [pa·rou·siʹa] ki a Petronius’ he fakato mai e uha. Nakai fakahagaao e Josephus e pa·rou·siʹa ke he ha fakatata atu po ke haele mai fakaku. Kua kakano ai ko e ha ha hinei ne fakaholo atu, mo e kua nakai kitia mata foki. (Esoto 20:18-21; 25:22; Levitika 16:2; 2 Tau Patuiki 6:15-17)—Fakatatai Antiquities of the Jews, Tohi 3, veveheaga 5, paratafa 2 [80]; veveheaga 8, paratafa 5 [203]; Tohi 9, veveheaga 4, paratafa 3 [55]; Tohi 18, veveheaga 8, paratafa 6 [284].
b I loto he A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament, ne tuhi mai e E. W. Bullinger ko e kakano he pa·rou·siʹa ko e ‘nofo ai po ke eke ke ha ha i ai, hoko mai ai e, ha ha hinei, haele mai; ko e hauaga ne putoia ai e manatu ke nonofo mau mai he hauaga ia i mua.’
c Taha e fakamoliaga ko e toka i ai e talahauaga faka-Heperu “Ko e Higoa,” ne tohi oti po ke fakaku ke laga 19. Ne tohia he Porofesa ko Howard: “Ko e totouaga he Higoa Faka-Atua i loto he tau fakailoaaga Kerisiano ne fatiaki mai he tagata totoko Iutaia kua mailoga lahi. Kaeke ko e fakaliliuaga Heperu anei he tau fakailoaaga faka-Kerisiano Heleni po ke Latini, to amanaki e tagata ke kitia e adonai [Iki] i loto he kupu Tohi Tapu, nakai ko e fakamailoga ma e higoa faka-Atua nakai ke totoku ko e YHWH. . . . Kia ia ke lafi e higoa nakai ke totoku ko e mena nakai maeke ke fakamaama. Ne fakakite fakamalolo mai he fakamoliaga kua moua mai e Shem-Tob hana a Mataio fakalataha mo e Higoa Faka-Atua kua fita ai i loto he tau kupu mo e liga ni puipui e ia ka e nakai fakahagahaga kelea ke hala he uta kehe ai.” Ko e New World Translation of the Holy Scriptures—With References kua fakaaoga ai e Mataio (J2) ha Shem-Tob ke fakatokoluga aki e fakaaogaaga he higoa faka-Atua i loto he tau Tohiaga Tapu Heleni.
To Tali Fefe e Koe?
◻ Ko e ha kua aoga ai ke kitia e kehekeheaga he puhala ne fakaaoga he tau Tohi Tapu e Mataio 24:3?
◻ Ko e heigoa e kakano he pa·rou·siʹa, mo e ko e ha ke iloa ai e mena nei?
◻ Ko e heigoa e tataiaga kua liga kitia he Mataio 24:3 he faka-Heleni mo e he faka-Heperu?
◻ Ko e heigoa e matapatu kupu hagaao ke he vaha, kua lata ia tautolu ke iloa ke maama ai e Mataio veveheaga 24?
[Fakatino he lau 6]
Ko e Mouga ko Olive, ne kua kitia katoa a Ierusalema