Kolo Toko he FATATOHI INITANETE
Kolo Toko
FATATOHI INITANETE
Faka-Niue
ā
  • ā ē ī ō ū
  • TOHI TAPU
  • TAU TOHI
  • TAU FELEVEIAAGA
  • w99 4/1 lau 19-24
  • Moui ka Mole e Mate—Ko e Heigoa ne Talitonu he Tau Tagata?

Nakai fai vitiō ma e fifiliaga nei.

Fakamolemole, fai lekua ke moua e vitiō.

  • Moui ka Mole e Mate—Ko e Heigoa ne Talitonu he Tau Tagata?
  • Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1999
  • Tau Vala Mataulu
  • Tau Tohi Pihia Foki
  • Loga e Tali, ka e Taha e Matapatu Manatu
  • Ko e Tupuaga he Taofiaga Tuai
  • Kua Hoko e Kautu he Tau Lotu Pikopiko ke he Fahi Uta
  • Ka e Kua e Faka-Iutaia, Kerisitenitome, mo e Isilama?
  • Moui Nakai e Solu ka Mate?
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1990
  • Malolo Fefe e Taofiaga Hau ke he Liu Tu Mai?
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1998
  • Ko e Amaamanakiaga Mua e Mitaki ma e Solu
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1996
  • Tala Tuai 1: Fai Vala e Tagata ka Moui he Mate e Tino
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—2010
Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1999
w99 4/1 lau 19-24

Moui ka Mole e Mate​—Ko e Heigoa ne Talitonu he Tau Tagata?

“Ka mate e tagata to liu moui mai kia a ia?”​—IOPU 14:14.

1, 2. Kumi fefe he tokologa e mafanatiaaga ka galo e fakahele ha lautolu ke he mate?

HE fale mate i New York City, ko e tau kapitiga mo e magafaoa hane tutu agaagai fakatekiteki he puha mate veveu he tama tane 17 e tau he moui ne kua kai he kanesa e moui fuata hana. Ko e matua fifine loto malipilipi ne liu foki mo e liu foki he tafeliuaki e ia e tau hihina mata: “Ko Tommy kua fiafia lahi a ia he magaaho nei. Na manako e Atua ki a Tommy ke fakalataha mo ia ke he lagi.” Ko e mena haia ne kua fakaako a ia ke talitonu.

2 He kavi ke 11,000 e kilomita he mamao, i Jamnagar, Initia, ne tugi he tama tane uluaki he tau tama tane tokotolu e gaafi he fata akau ma e matua tane mate ha lautolu. Ko e patapataka he afi kua maufitia he tau kupu tafeliuaki he Brahman ke he vagahau he tau Sanskrit: “Ko e solu ne nakai fakaai ke mate kia matutaki hana fakamalolo ke eke mo tagata kua moua e tuaga tokoluga moli.”

3. Ko e heigoa e tau huhu ne manamanatu e tau tagata ki ai mai tigahau?

3 Kua hane agaagai e moli he mate ia tautolu. (Roma 5:12) Ko e mena fa mahani ki a tautolu ke manamanatu kua fakaoti kia he mate e tau mena oti. Hagaao atu ke he tupuaga he tau akau, ne mailoga e Iopu, ko e fekafekau tua fakamoli ha Iehova ko e Atua: “Ko e mena ka hio e akau kua amaamanaki ai ke tuputupu foki, ke tuputupu hake nakai noa foki hana tau hoe.” Ka e kua mogoia e tau tagata? “Ka mate e tagata to liu moui mai kia a ia?” he huhu e Iopu. (Iopu 14:7, 14) Mai he tau tau loga, kua manamanatu e tau tagata he tau kaufakalatahaaga oti ke he huhu nei: Ha ha i ai nakai ha moui ka mate? Ko e moui fefe la ka eke ke pihia? Ti ko e heigoa kua talitonu he tau tagata? Mo e ko e ha?

Loga e Tali, ka e Taha e Matapatu Manatu

4. Ko e heigoa e talitonuaga he tau tagata he tau lotu kehekehe hagaao ke he moui ka mole e mate?

4 Tokologa e tau Kerisiano fakateaga ne talitonu ka mole e mate, to o e tau tagata ke he lagi po ke ke he helo. Ka ko e tau Hinitu, kua talitonu ke he hiki ke he taha tino. Hagaao ke he talitonuaga faka-Isilama, to ha ha ai e aho he fakafiliaga ka mole e mate, magaaho ia ka fafati e Allah e tau gahua he moui he tau tagata takitokotaha mo e tuku e tau tagata takitokotaha ke he parataiso po ke ke he afi helo. He falu motu, ko e tau talitonuaga hagaao ke he tau tagata mamate ko e tau manatu lafilafi he tau mahani toka tuai he matakavi mo e he tau Kerisiano fakateaga. I Siri Lanaka, ke fakatai ki ai, ne fakatokanoa he tau Puta mo e tau Katolika e tau gutuhala mo e tau pu fakamaama ka mate taha he magafaoa ha lautolu, ti tuku e lautolu e puha mate mo e tau hui he tagata mate kua fakahaga atu ke he gutuhala i mua. Kua talitonu a lautolu ko e tau fuafuaaga nei ka lagomatai ke fano ki fafo e agaga, po ke solu, he tagata mate. Ke he tokologa he tau Katolika mo e tau Porotesano i Aferika Lalo, ko e aga fakamotu ke ufi e tau fakaata ka mate taha tagata ke ua ono taha ki ai neke kitia e agaga he tagata mate. Ka mole mogoia 40 e aho, ti fakamanatu he magafaoa mo e tau kapitiga e solu ka haele hake ke he lagi.

5. Ko e heigoa e matapatu talitonuaga ne talia he laulahi he tau lotu?

5 Pete ni ko e fekehekeheaki nai, kua tuga e fetaliaaki e laulahi he tau lotu ke he manatu taha. Talitonu a lautolu ko e taha mena i loto he tagata​—ko e solu, agaga, po ke aitu​—kua nakai maeke ke mate mo e matutaki ke moui ka mole e mate he tino. Teitei ni e tau lotu totou teau mo e tau vahega lotu oti a Kerisitenitome ke lago e talitonuaga ke he moui nakai ke mate he solu. Ko e talitonuaga nei foki ko e taofiaga lilifu he faka-Iutaia. Ko e fakaveaga tonu he fakaakoaga faka-Hinitu ke hiki ke he taha tino. Talitonu e tau Musilimi ko e tutaki atu e moui he solu ka mole e mate he tino. Ko e tau Aborigine i Ausetalia, ko e animist he tau Aferika, ko e tau Sinito, pihia foki e tau Puta, kua fekehekeheaki e fakaako ke he matapatu taha nei ni.

6. Fefe e onoonoaga he falu tagata fakaako tokoluga ke he manatu kua nakai maeke ke mate e solu?

6 Ke he taha fahi, ha i ai falu ne tua ko e gahuahua he moui na oti ni ka mate. Ki a lautolu ko e manatu ke holo atu e moui ne fai logonaaga mo e lotomatala ke eke mo solu ne nakai ko e tagata mo e kua ataata noa ni ne vevehe mai he tino, kua hagahaga ke nakai fai kakano. Ne tohia he tagata fakaako tokoluga ko Miguel de Unamuno he senetenari ke 20 aki: “Ke talitonu ke he moui nakai mate he solu ko e manatu noa a ia ko e liga nakai maeke e solu ke mate, ka ko e manatu malolo pihia ka pepela hifo e kakano mo e tiaki atu.” Ko lautolu ne pihia e talitonuaga ko e tau tagata kehekehe tuga e tau pulotu talahaua i tuai ko Aristotle mo Epicurus, ko e ekekafo ko Hippocrates, ko e pulotu i Sikotelani ko David Hume, ko e tagata fakaako tokoluga Arapi ko Averroës, mo e alagavaka fakamua ha Initia he mole e tutokotaha, ko Jawaharlal Nehru.

7. Ko e heigoa e tau huhu hagaao ke he talitonuaga he moui nakai mate he solu ne kua lata he mogonei ke onoono ki ai?

7 He fehagai mo e tau manatu mo e tau talitonuaga nakai fetaliaaki pihia, lata ia tautolu ke huhu: Ha ha i ai moli nakai ia tautolu e solu nakai maeke ke mate? Kaeke ke moli kua maeke e solu ke mate, ti hoko fefe mogoia e fakaakoaga pikopiko pehena mo taha vala uho he tau lotu loga he vaha nei? Kamata mai i fe e manatu ia? Kua lata lahi ni ke kumi e tautolu e tali moli mo e makona ke he tau huhu nei kakano kua falanaki e vaha anoiha ha tautolu ki ai. (1 Korinito 15:19) Ka e, fakamua, o mai a tautolu ke kumikumi ko e tupu mai fefe e taofiaga tuai ke he moui nakai mate he solu.

Ko e Tupuaga he Taofiaga Tuai

8. Ko e heigoa ne taute e Socrates mo Plato ke fakalaulahi atu e manatu ko e nakai maeke ke mate e solu?

8 Ko e senetenari ke lima aki F.V.N., ne fakamatalahi e tau pulotu ko Socrates mo Plato mo tau tagata fakamua ne fakakite mua e talitonuaga ko e solu kua nakai maeke ke mate. Ka e, nakai ko laua ne kamata e manatu ia. Ka kua hakahaka mo e hikihiki ni e laua ke he fakaakoaga fakapulotu, ati mahuiga lahi ai ke he tau vahega fakaako he vaha ha lautolu mo e mai ki mua. Ko e moli hanei, ko e tau tagata fakamua ia lautolu ko e tau tagata Zoroaster i Peresia i tuai mo e tau Aikupito, kua talitonu foki ke he moui nakai mate he solu. Ti ko e huhu, mogoia, ainei, Ko e heigoa e punaaga he fakaakoaga nei?

9. Ko e heigoa e punaaga he fakaohoohoaga ne mahani ke he tau aga fakamotu i tuai i Aikupito, Peresia, mo Heleni?

9 “He lalolagi i tuai,” he talahau he tohi The Religion of Babylonia and Assyria, “ne logona e Aikupito, Peresia, mo Heleni e fakaohoohoaga he lotu Papelonia.” Hagaao ke he tau talitonuaga fakalotu i Aikupito, ne fakaholo atu e tohi ke talahau: “Ko e kitiaaga he matutaki fakamua ha Aikupito mo Papelonia, tuga he fakakite he tau lapa maka El-Amarna, kua lahi moli e tau magaaho ke fakahufia e tau fakaakoaga mo e tau aga fakamotu Papelonia ke he tau puhala tapuaki Aikupito.”a Pihia foki ni e talahauaga ke he tau aga fakamotu tuai ha Peresia mo e tau Heleni.

10. Ko e heigoa e onoonoaga he tau Papelonia ke he moui ka mole e mate?

10 Ka kua talitonu kia e tau Papelonia i tuai ke he moui nakai mate he solu? Ke he mena nei, ne tohia e Porofesa Morris Jastrow, Jr., he Univesiti i Pennsylvania, U.S.A.: “Nakai kia manatu e tau tagata po ke tau takitaki lotu [a Papelonia] to feleveia a lautolu mo e mena ia ka tupu ko e holoholo kehe katoatoa he mena ne ui he taha vaha ko e moui. Ko e mate [ke he kitiaaga ha lautolu] ko e puhala ke he taha vahega moui, ti ko e fakatikai he moui nakai maeke ke mate [he mouiaga he mogonei] kua peehi fakateaga e nakai moli he mena nei ke hao mai he hikiaga ke he moui ne ta mai he mate.” E, ne talitonu e tau Papelonia ko e moui ke he taha vahega, he taha veveheaga, ke matutaki atu ka mole e mate. Ne fakakite e lautolu e mena nei he tanu fakalataha e tau koloa mo e tau tagata mamate mo fakaaoga ha lautolu he Vaha ka Mole Atu.

11, 12. He mole e Fakapuke, ko e heigoa e matakavi ne tupu mai e fakaakoaga he moui nakai mate he solu?

11 Kua maali ai, ko e fakaakoaga he moui nakai mate he solu kua liu tua ni ki Papelonia i tuai. Aoga lahi kia e mena ia? E, he hagaao atu ke he Tohi Tapu, ko e maaga ko Papelu, po ko Papelonia, kua fakatu e Nimarota, ko e mokopuna ha Noa. He mole e Fakapuke he lalolagi he vaha a Noa, kua taha ni e vagahau ne vagahau he tau tagata oti mo e taha e lotu. Nakai ni ko Nimarota tokotaha ne “totoko atu ki a Iehova” ka kua manako a ia mo e hana tau tagata foki ke ‘eke e mena ke talahaua ai’ a lautolu hoko lautolu ni. Ha kua fakatu e maaga mo e talaga e kolo i ai, ne kamata e Nimarota e taha lotu kehe.​—Kenese 10:1, 6, 8-10, NW; Ke 11:1-4.

12 Hagaao ke he tau mahani toka tuai ne mate a Nimarota ke he mateaga vale. He mole atu hana mate ne manatu e tau tagata Papelonia ke tuku ki a ia e fakalilifuaga lahi ha ko ia ne fakatu, talaga, mo e ko e patuiki fakamua he maaga ha lautolu. Pete ni kua fakalilifu e atua ko Matuka (Merotaka) ha ko ia ne fakatu a Papelonia mo e tokologa he tau patuiki Papelonia kua ui aki a ia, ne talahau ai he falu tagata fakaako tokoluga kua hukui e Matuka e lilifu ko Nimarota. (2 Tau Patuiki 25:27; Isaia 39:1; Ieremia 50:2) Kaeke ke moli e mena nei, ko e manatu mogoia ke he tagata ne moui e solu he mogo ka mate ai, na liga ko e mena fou laia he magaaho ne mate a Nimarota. Ke he ha puhala ni, kua fakakite mai he tau fakamauaga tuai ko e mui mai he Fakapuke, ko e matakavi ne tupu ai e fakaakoaga he moui nakai mate he solu ko Papelu, po ko Papelonia.

13. Holofa fefe e fakaakoaga he solu nakai maeke ke mate ke he lalolagi katoa, ti ko e heigoa e fua?

13 Ne fakakite mai foki he Tohi Tapu, ne totoko he Atua e tau gahua he tau tagata ati kolo i Papelu he fakakehekehe e vagahau ha lautolu. He kua nakai mafai ke fematutakiaki, ne toka hifo e lautolu ha lautolu a gahua mo e mavehevehe mai “he mena ia ke he lalolagi oti.” (Kenese 11:5-9) Kua lata ai ia tautolu ke mauloto ko e pete ni kua hiki e vagahau ha lautolu nei ka eke mo tau tagata ati kolo, kua nakai hiki e tau manamanatuaga mo e tau maamaaga ha lautolu. Mena ne tupu, ke he ha mena ni ne o atu ki ai a lautolu, kua uta ni mo lautolu ha lalu tau manatu. Ha ko e mena nei, ko e tau fakaakoaga fakalotu a Papelonia​—putoia ai e moui nakai mate he solu​—kua holofa ke he lalolagi katoa ti eke ai mo fakaveaga he tau matapatu lotu he lalolagi. Ati fakatu ai mogoia e kautu he tau lotu pikopiko he lalolagi, ne kua talahau tonu mai he Tohi Tapu ko “Papelonia, ko e Maga Lahi, ko e matua he tau fifine fakataka, mo e tau mena vihiatia he lalolagi.”​—Fakakiteaga 17:5.

Kua Hoko e Kautu he Tau Lotu Pikopiko ke he Fahi Uta

14. Fofola atu fefe e tau talitonuaga fakalotu a Papelonia ke he fahi motu i Initia?

14 Ne talahau he falu tagata fakamau tala tuai he molea e 3,500 e tau tau, ne fenoga mai e tau tagata Aryan kili hina tokologa he fahi tokelau i uta ke he Indus Valley, ne haia ainei i Pakisitani mo Initia. Ne holofa mai a lautolu i ai ke he fahi he Ganges River mo e ki Initia. Falu pulotu ne talahau ko e tau manatu fakalotu he tau tagata fenoga mai kua fakave ke he tau fakaakoaga Irana mo Papelonia i tuai. Ko e tau manatu fakalotu nei, mogoia, kua eke mo tau matapatuaga he faka-Hinitu.

15. Hokotia fefe e manatu ke he solu nakai maeke ke mate ke hufia e faka-Hinitu he vaha fou nei?

15 I Initia ko e manatu ke he solu nakai maeke ke mate, kua eke mo taofiaga he hiki ke he taha tino. Ko e tau Hinitu iloilo, ne taufetului mo e mena vihi he mahani kelea mo e matematekelea ne ha ha he tau tagata, kua hoko ke he mena ne ui ko e fakatufono he Karma, ko e fakatufono ne fakatupu mo e lauia. He lafi ua e fakatufono nei mo e talitonuaga ke he moui nakai mate he solu, ne hokotia atu a lautolu ke he fakaakoaga he hiki ke he taha tino, ko e mena mitaki mo e nakai mitaki he taha moui ni kua talahau ke moua e palepale po ke fakahala he taha. Ko e foliaga he tau tagata tua fakamoli ko e moksha, po ke tokanoa mai he mouiaga he tau liufanau mo e fakalatahaaga katoa mo e mena ne talahau ko e fakahikuaga moli, po ko Nirvana. Mai he tau senetenari loga, he tolomaki ki mua e faka-Hinitu, ti pihia foki e fakaakoaga he hiki ke he taha tino. Ati eke ai e taofiaga tuai nei mo lagomataiaga pauaki he faka-Hinitu he vaha fou nei.

16. Ko e heigoa e talitonuaga hagaao ke he Vaha ka Mole Atu ne malolo ke he tau manamanatuaga mo e tau gahua fakalotu he puke tagata i Asia Uta?

16 Tupu mai he faka-Hinitu e falu tua, tuga e faka-Puta, faka-Saini, mo e faka-Sikihi. Kua talitonu foki a lautolu nei ke he hiki ke he tino. Mua atu, he holofa e faka-Puta ke he laulahi i Asia Uta​—Saina, Korea, Sapani, mo e falu motu foki​—kua hokulo e hufiaaga he aga fakamotu mo e tau lotu ke he fahi katoa ia. Kua fakatupu he mena nei e tau lotu ne ha ha ai e tau talitonuaga fiofio, ne talia e tau matapatu fakaakoaga he faka-Puta, tau matutakiaga taulatua, mo e tapuaki tupuna. Ka kua mua he fakaohooho mai ia lautolu nei ko e faka-Tao, faka-Konofusia, mo e Sinito. Ti he puhala nei ko e talitonuaga ke he moui ne matutaki ka mole e mate he tino kua malolo ai ke he tau manamanatuaga mo e tau matagahua fakalotu he tokologa he tau tagata he fahi ia he lalolagi.

Ka e Kua e Faka-Iutaia, Kerisitenitome, mo e Isilama?

17. Ko e heigoa ne talitonu he tau Iutaia i tuai hagaao ke he moui ka mole e mate?

17 Ko e heigoa ne talitonu he tau tagata ne mumuitua ke he tau lotu faka-Iutaia, Kerisitenitome, mo e Isilama ne hagaao ke he moui ka mole e mate? Mai he tau lotu nei, ko e faka-Iutaia kua leva mai tigahau. Kua vakavaka atu ki tua ke kavi 4,000 he tau tau ki a Aperahamo​—leva lahi to fakatu e Socrates mo Plato e tau tala ke he moui nakai mate he solu. Ne talitonu e tau Iutaia i tuai ke he liu tu mai he tau tagata mamate, nakai ke he tufaaga pauaki he moui nakai mate he tagata. (Mataio 22:31, 32; Heperu 11:19) Ka e, hu fefe, mogoia, e taofiaga tuai he moui nakai mate he solu ke he faka-Iutaia? Tala mai he fakamauaga tuai e tali.

18, 19. Hu atu fefe e taofiaga tuai he moui nakai mate he solu ke he lotu Iutaia?

18 He 332 F.V.N., ne kautu atu a Alexander the Great ke he Loto Uho he Fahi Uta, fakalataha mo Ierusalema. He fakatumau a lautolu ne taui a Alexander ke taute e fakaholoaga hana ke faka-Heleni, ne lafiua ai e tau momoui fakamotu​—ko e Heleni mo e faka-Iutaia. Fai magaaho, kua iloilo lahi e tau Iutaia ke he taofiaga Heleni, mo e kua eke falu mo tau tagata pulotu.

19 Ko Philo i Alexandria, he senetenari ke fakamua aki V.N., ko e taha he tau tagata pulotu Iutaia pihia. Ne fakalilifu fakalahi a ia ki a Plato mo e fakamakamaka ke fakamaama e faka-Iutaia ke he tau kupu pulotu Heleni, ne fofoa ai e hala ma e tau Iutaia manamanatu fakamui. Ko e Talmud​—ko e tohi he tau talahauaga ke he fakatufono tutala gutu he tau rapai​—kua hufia foki he taofiaga faka-Heleni. “Ko e tau rapai he Talmud,” he talahau he Encyclopaedia Judaica, “ne talitonu ke he tutaki atu e moui he solu ka mole e mate.” Fakamui ko e tau tohi he tau tala tuai i Iutaia, tuga e Cabala, kua fano muatua atu ke fakaako e liu hiki ke he taha tino. Ti mai he puhala halahu he pulotu faka-Heleni, ko e manatu ke he moui nakai mate he solu kua hu atu ke he faka-Iutaia. Ko e heigoa mogoia ka talahau hagaao ke he huaga he fakaakoaga ke he Kerisitenitome?

20, 21. (a) Ko e heigoa e tuaga he tau Kerisiano hagaao ke he pulotu faka-Plato, po ke Heleni? (e) Ko e heigoa ne takitaki atu ke he lafiaga he tau manatu a Plato mo e he tau fakaakoaga Kerisiano?

20 Ne kamata e faka-Kerisiano moli fakalataha mo Iesu Keriso. Hagaao ki a Iesu, ne tohia e Miguel de Unamuno, ne totoku fakamua: “Kua talitonu ni a ia ke he liu tu mai he tino, hagaao ke he mahani faka-Iutaia, nakai ke he moui nakai mate he solu, hagaao ke he mahani Plato [Heleni].” Ne fakahiku e ia: “Ko e moui nakai mate he solu . . . ko e fakaakoaga fakapulotu he lotu pouliuli.” Ha ko e mena nei, kua kitia ai e tautolu ko e ha ne hataki fakamalolo atu e aposetolo ko Paulo ke he tau Kerisiano he senetenari ke fakamua aki neke “fakahehe ai, ke lata mo e tau kupu toka tuai he tau tagata, ke lata foki mo e tau kupu fakamua he lalolagi, ka e nakai lata mo Keriso.”​—Kolose 2:8.

21 Mogo fe mo e puhala fe, mogoia, ne taofia he “fakaakoaga fakapulotu he lotu pouliuli nei” a Kerisitenitome? Ne fakamaama he The New Encyclopædia Britannica: “Tali mai he lotoga he senetenari ke 2 aki T.I. ko e tau Kerisiano ne fai fakaakoaga ke he pulotu faka-Heleni ne kamata ke logona e tau manako ke fakakite ha lautolu a tua ki ai, ke aoga ua ni ma e ha lautolu a makona e maamaaga mo e ke hiki e tau tagata fakaako he lotu pouliuli. Ko e pulotu ne lata tonu mo lautolu ko e faka-Plato.” Ko e tau pulotu tokoua pihia ne lahi e fakaohooho ke he taofiaga tuai a Kerisitenitome ko Origen i Alexandria mo Augustine i Hippo. Kua hufia hokulo tokoua ai he tau manatu a Plato mo e ko e tau kanavaakau ke fakahoko e tau manatu nei ke he tau fakaakoaga Kerisiano.

22. Kua tumau fefe e fakaakoaga he moui nakai mate he solu ke talahaua i Isilama?

22 Ha kua hagaaki atu e manatu he moui nakai mate he solu ke he faka-Iuta mo e Kerisitenitome ke he fakaohoohoaga ha Plato, ko e maamaaga kua tanaki ke he Isilama mai he kamataaga. Ko e Korana, tohi tapu he Isilama, kua fakaako e fai solu he tagata ne moui ka mole e mate. Kua vagahau ke he matakavi fakahiku ma e solu ke he moui he parataiso he katene i luga he lagi po ke fakahala ke he helo vela. Kua nakai pehe e mena nei kua nakai lali e tau tagata fakaako tokoluga Arapi ke lafi fakalataha e fakaakoaga faka-Isilama mo e pulotu faka-Heleni. Ka kua moli, ko e lalolagi Arapi kua fakaohooho lahi he gahua a Aristotle. Ka ko e moui nakai mate he solu mogoia kua mau agaia ko e talitonuaga he tau Musilimi.

23. Ko e heigoa e tau huhu fakaohooho hagaao ke he moui ka mole e mate ka fakamaama mai he vala tala ka mui mai?

23 Maama ai, kua fakalahi ua he tau lotu he lalolagi katoa e tau talitonuaga halavihu ke he Vaha ka Mole Atu, mai he fakaakoaga kua nakai maeke e solu ke mate. Ti kua lauia foki ke he tau talitonuaga pihia e totou piliona tagata ne pule lalahi mo e kua fakatupa. He fehagai mo e tau mena nei, kua fakaohooho a tautolu ke huhu: Kua maeke kia ke iloa e kupu moli hagaao ko e heigoa ka tupu ki a tautolu ka mamate? Fai moui kia ka mole e mate? Ko e heigoa ne talahau he Tohi Tapu hagaao ki ai? To fakamaama e mena nei he vala tala ka mui mai.

[Matahui Tala]

a Ko El-Armana ko e matakavi he tau mena malona he maaga i Aikupito ko Akhetaton, ne talahau kua talaga he senetenari ke 14 aki F.V.N.

Maeke Nakai a Koe ke Fakamaama?

◻ Ko e heigoa e matapatu manatu ne ha ha ai he laulahi he tau talitonuaga fakalotu ke he moui ka mole e mate?

◻ Tuhi fefe e fakamauaga tuai mo e Tohi Tapu ki a Papelonia i tuai mo matakavi ne tupu mai e taofiaga ke he solu nakai maeke ke mate?

◻ Ke he puhala fe ne lauia ai e tau lotu he Fahi Uta ke he taofiaga mai Papelonia ke he solu nakai maeke ke mate?

◻ Taofia fefe he fakaakoaga ke he moui nakai mate he solu e faka-Iutaia, Kerisitenitome, mo e Isalama?

[Tau Fakatino he lau 22, 23]

Ko e kautuaga ha Alexander the Great kua takitaki ke he fiofio he tau aga fakamotu Heleni mo e faka-Iutaia

Ne lali a Augustine ke lafi e pulotu faka-Plato mo e faka-Kerisiano

[Credit Lines]

Alexander: Musei Capitolini, Roma; Augustine: From the book Great Men and Famous Women

    Tau Tohi Faka-Niue (1982-2025)
    Saini ki Fafo
    Saini ki Loto
    • Faka-Niue
    • Tufa
    • Tau Manako
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Tau Kupu Fakaaoga
    • Fakavēaga Fakatagata
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Saini ki Loto
    Tufa