Lanta Yunan Na Africa Den Tempu Dificil
MANERA CARMEN MCLUCKIE A RELATA
Tabata aña 1941. Guera Mundial II tabata den su furia. Mi tabata un mama di 23 aña for di Australia, pero ata’mi cu mi baby di cincu luna den prizon na Gwelo, Sur Rodesia, (awor Gweru, Zimbabwe). Mi esposo tabata den prizon na Salisbury (awor Harare). Mi dos yunan di criansa tiener tabata cuida nos otro yunan di dos i tres aña. Laga mi splica con bini mi a haña mi den e situacion aki.
MI TABATA biba cu mi mama cu tata na Port Kembla, rond di 50 kilometer zuid di Sydney, Australia. Na 1924, Clare Honisett a bishitá Mama i a lanta su interes den siñansanan di Bijbel dor di puntr’é si e tabata comprendé kico e Oracion Nos Tata a nificá. Clare a splica kico a nificá santificá Dios su nomber, i despues el a conta con e Reino lo cumpli cu Dios su boluntad riba tera. (Mateo 6:9, 10) Mama a keda asombrá. Apesar di oposicion di Tata, Mama a cuminsá investigá e berdadnan bíblico ei mas aleu.
Djis despues, nos a muda pa un suburbio di Sydney. Di einan ami cu Mama tabata cana un 5 kilometer pa yega e reunionnan di Studiantenan di Bijbel, manera Testigonan di Jehova tabata yama e tempu ei. Maske Tata nunca no a bira Testigo, el a permití studionan di Bijbel den nos cas. Dos di su ruman hombernan—Max cu Oscar Seidel—a bira Testigo, i tambe algun miembro di Max su famia i tambe mi ruman homber mas yong, Terry, i mi ruman muher mas yong, Mylda.
Na 1930, Sociedad Watch Tower a cumpra un barcu di bela di 16 meter, cua su nomber nan a cambia despues pa Lightbearer (Cargadó di Lus). Pa dos aña e boto aki tabata mará na pia di nos propiedad cantu di riu Georges. Ei nan a drech’é pa asina Testigonan di Jehova por a us’é p’e trabou di predicá na islanan di Indonesia. Ami cu mi ruman muher Coral tin biaha tabata limpia e cabina i dek, i nos tabata fia e lampi di master pa bai coge cabaron.
Na Africa, i Matrimonio
Recesion a dal Australia meimei di añanan ’30, i ami cu Mama a biaha pa Sur Africa pa wak si tabata bon pa nos famia establecé ei. Nos tabatin un carta di introduccion dje sucursal di Testigonan di Jehova di Australia pa George Phillips, kende e tempu ei tabata supervisá e trabou di predicá den parti zuid di Africa. George tabata na haf di Kaapstad pa topa nos barcu. E tabatin e buki Rikesa di Sociedad Watch Tower bou di su brasa pa asina nos por a reconoc’é. E mésun dia, 6 di juni 1936, el a introducí nos na e cincu miembronan dje personal di sucursal, entre nan Robert A. McLuckie.a Den un aña ami cu Bertie—manera nos tabata yam’é—a casa.
Bertie su bisawelo, William McLuckie, a bini Africa na aña 1817 for di Paisley, Escocia. Durante su promé biahenan, William a cera conocí cu Robert Moffat, e homber cu a desaroyá e forma skirbí dje idioma tsuana i a traducí Bijbel den e idioma ei.b Den e tempu ei, William i su socio Robert Schoon tabata e único hombernan blancu cu Mzilikazi a confia. Mzilikazi tabata un guerero prominente den e ehército dje famoso hefe Shaka Zulu, i como resultado, William i Robert tabata e único blancunan cu nan a permití den e kraal (pueblo) di Mzilikazi, caminda awor e stad di Pretoria, Sur Africa, ta situá. Despues Mzilikazi a bira un estadista i meimei di siglo 19 el a uni hopi tribu den un reino africano centralisá.
Tempu mi a topa Bertie, e tabata un biudo cu un yu muher di 12 aña, Lyall, i un yu homber di 11 aña, Donovan. Bertie a conocé e berdad na 1927, un par di luna despues cu su casá Edna a fayecé. Durante e siguiente nuebe añanan, el a predicá e bon nobo dje Reino di Dios na islanan di Maurítius i Madagascar i tambe den henter Nyasaland (awor Malawi), Oost Africa portugues (awor Mozambique) i Sur Africa.
Un par di luna despues cu ami cu Bertie a casa, nos a muda cu Lyall i Donovan pa Johannesburg, caminda tabata mas fácil pa Bertie haña trabou. Pa un tempu mi a traha pionero, manera ta yama predicadónan di tempu completo di Testigonan di Jehova. Anto mi a sali na estado di Peter.
Nos Ta Muda pa Sur Rodesia
Despues di un tempu, Bertie su ruman homber Jack, a invitá nos pa djoin e den un negoshi di mina oro cerca di Filabusi, Sur Rodesia. Ami cu Bertie a biaha bai ei cu Peter di un aña bieu, miéntras cu mi mama a cuida Lyall i Donovan temporalmente. Ora nos a yega na riu Mzingwani, e riu a desbordá, i nos tabatin cu crus’é den un caha halá pa un kabel cu a extendé di un oriya dje riu p’e otro. Mi tabata seis luna na estado di Pauline i tabatin Peter duru tené den mi brasa! Tabata spantoso, foral ora e kabel casi a mishi cu e awa meimei dje riu. Riba dje tabata meianochi i awaceru tabata cai sinfin! Despues di crusa e riu, nos tabatin cu cana un dos kilometer pa yega na cas di un pariente.
Mas despues nos a huur un cas di rancho patapata di comehein. Nos mueblenan tabata scars, tin di nan tabata trahá di caha di dinamit. Cada bes Pauline tabata haña inflamacion di garganta i tosamentu pisá, pero nos no tabatin cen pa cumpra remedi. Esei a kibra mi curason, pero nos tabata gradicidu cu tur biaha Pauline a sobrebibí.
Ami cu Bertie Tur Dos den Prizon
Un bes pa luna nos a biaha bai e stad di Bulawayo, rond di 80 kilometer leu, pa bende nos oro na banco. Tambe nos tabata bai Gwanda, un stad chikitu cerca di Filabusi, pa cumpra cuminda i pa participá den e ministerio. Na 1940, un aña despues cu Guera Mundial II a cuminsá, nos trabou di predicá a ser prohibí na Sur Rodesia.
No hopi tempu despues, nan a arestá mi miéntras mi tabata predicá na Gwanda. E tempu ei mi tabata na estado di mi di tres yu, Estrella. Miéntras nan tabata considerá mi caso di apelacion, Bertie a ser arestá pa predicacion i encarcelá na Salisbury, mas cu 300 kilometer for di unda nos tabata biba.
E tempu ei nos situacion tabata asina’ki: Peter tabata den hospital na Bulawayo cu difteria, i nan tabata duda cu lo e sobrebibí. Mi a caba di duna lus na Estrella, i un amigu a hiba mi di hospital pa prizon pa mustra Bertie su yu muher nobo. Despues, ora nan a rechasá mi caso di apelacion, un comerciante indio ricu bondadosamente a paga mi fiansa. Poco tempu despues, tres polis a bini n’e mina pa bai encarcelá mi. Nan a laga mi scoge. Sea mi ta bai prizon cu mi baby di cincu luna of mi ta lagu’e cerca nos yunan tiener, Lyall cu Donovan. Mi a dicidí di bai cuné.
Nan a asigná mi pa traha caminda ta drecha paña i den limpiesa. Tambe nan a duna mi un niñera pa yuda mi cuida Estrella. E tabata un prezu hóben cu yama Matossi, kende tabata sinta bida largu pa asesinato di su esposo. Matossi a yora ora mi a sali liber, pasobra e no por a cuida Estrella mas. E directora di prizon a hiba mi su cas pa almuerso i despues a pone mi riba trein pa mi bai bishitá Bertie den prizon di Salisbury.
Miéntras cu ami cu Bertie tabata den prizon, Lyall cu Donovan a cuida e chikitinnan, Peter i Pauline. Aunke Donovan tabatin 16 aña so, el a sigui cu e trabounan di mina oro. Ora Bertie a sali for di prizon, nos a dicidí di muda pa Bulawayo, ya cu cos no tabata bai bon cu e mina. Bertie a haña un trabou n’e compania di trein, i ami a yuda complementá nos entrada dor di usa loke mi a siña recientemente como costurera.
Nan a considerá Bertie su trabou di klinch heru riba e spoorban como esencial, di manera cu el a haña dispensacion di servicio militar. Durante e añanan ei di guera, rond di un dozein Testigo blancu na Bulawayo tabata tene reunion den nos cas chikititu di un solo kamber, i un par di nos rumannan color scur tabata reuní otro caminda den stad. Pero awor Bulawayo tin mas cu 46 congregacion di Testigonan di Jehova cu ta consistí di tantu hende color scur como blancu!
Nos Ministerio Despues di Guera
Despues di guera Bertie a pidi e compania di trein pa transferié pa Umtali (awor Mutare), un bunita stad na frontera di Mozambique. Nos kier a sirbi caminda tabatin mas necesidad di predicadónan di Reino, i Umtali a parce e lugá perfecto ya cu e stad no tabatin ni un Testigo. Durante nos estadia corticu einan, famia Holtshauzen, cu a incluí cincu yu homber, a bira Testigo. Awor tin 13 congregacion den e stad ei!
Na 1947 nos famia a considerá e posibilidad pa Bertie bolbe bai traha pionero. Lyall, kende a regresá di traha pionero na Sur Africa, a apoyá e idea aki. E tempu ei Donovan tabata traha pionero na Sur Africa. Wel, ora e sucursal di Kaapstad a tende di Bertie su deseo pa traha pionero atrobe, nan a pidié pa na lugá di esei e habri un depósito di literatura na Bulawayo. Pues, el entregá su retiro n’e compania di trein i nos a regresá Bulawayo. Djis despues, e promé misioneronan pa Sur Rodesia a yega Bulawayo, entre nan tabatin Eric Cooke, George i Ruby Bradley, Phyllis Kite i Myrtle Taylor.
Na 1948, Nathan H. Knorr, e di tres presidente di Sociedad Watch Tower, huntu cu su secretario, Milton G. Henschel, a bishitá Bulawayo i a haci areglo pa e depósito bira un sucursal, cu ruman Cooke como e superintendente. E siguiente aña, nos yu muher Lindsay a nace. Anto na 1950, e sucursal a muda pa Salisbury, capital di Sur Rodesia, i nos tambe a muda bai ei. Nos a cumpra un cas grandi den cua nos a biba pa hopi aña. Semper nos tabatin pionero i bishitantenan ta keda cerca nos, di manera cu nos cas a bira conocí como hotel McLuckie!
Na 1953, ami cu Bertie a asistí n’e congreso internacional di Testigonan di Jehova na Yankee Stadium, New York City. Esta un evento memorabel esei tabata! Cincu aña despues, Lyall, Estrella, Lindsay i Jeremy di 16 luna, tabata huntu cu nos pa tur e ocho dianan dje inmenso congreso internacional di 1958 na Yankee Stadium i Polo Grounds. Un cantidad récord di mas cu un cuart miyon hende a asistí n’e discurso público riba e último dia!
Un Asignacion Nobo di Predicá
Bertie tabatin mas of ménos 14 aña ta traha pa e oficina di sucursal na Salisbury, anto nos a dicidí di bai sirbi caminda tin mas necesidad na islanan Seychelles. Nos a bende nos cas i mueblenan i a paketá e resto di nos pertenencianan den nos stationwagon Opel. Huntu cu Lindsay di 12 aña i Jeremy di 5 aña, nos a biaha rond di 3.000 kilometer riba camindanan di tera masha malu mes, crusa dor di Nort Rodesia (awor Zambia), Tanganyika (awor parti di Tanzania) i Kenya, yegando por último na e haf di Mombasa.
Mombasa tabata insoportablemente cayente, pero e tabatin playanan masha bunita. Nos a laga nos auto cerca un Testigo einan i a haci un biahe di tres dia cu boto pa yega Seychelles. Ora nos a yega, Norman Gardner, a bin topa nos. Norman tabata un homber cu a ricibí conocimentu básico di berdad bíblico cerca un Testigo na Dar es Salaam, Tanganyika. El a haci areglo pa nos huur e cas na Sans Souci Pass cu a ser trahá pa e polisnan cu a vigilá e arsobispu griego ortodox Makarios, kende nan a exiliá for di Chipre na 1956.
Como cu nos cas tabata asina isolá, despues di un luna nos a muda pa un cas cantu di playa na Beau Vallon. Ei nos tabata invitá hende bin scucha e discursonan cu Bertie tabata duna den nos veranda. Nos a cuminsá un studio di Bijbel cu famia Bindschedler, i un par di luna despues, Bertie a bautisá nan i nan yu muher adoptá i tambe Norman Gardner cu su casá. Tambe nos a biaha pa Isla Cerf huntu cu Norman den su boto, caminda Bertie a duna discursonan bíblico den un garashi di boto.
Ora nos tabatin rond di cuater luna na Seychelles, e hefe di polis a bisa nos cu nos tin cu stop di predicá of nan lo deportá nos. Nos tabatin tiki cen, i mi tabata na estado atrobe. Nos a dicidí di sigui cu nos predicacion público numa. Al fin i al cabo, nos tabata sa cu di tur manera nos lo tin cu bai djis aki tog. Wel, rond di un luna despues ora e siguiente boto a yega for di India, nan a deportá nos.
Un Regreso Peligroso
Ora nos a yega Mombasa, nos a tuma nos auto i a coge cabes pa zuid riba e caminda di santu cantu di costa. Ora nos a yega Tanga, nos motor di auto a djèm. Casi nos no tabatin cen, pero un pariente i un otro Testigo a yuda nos. Miéntras nos tabata na Mombasa, un ruman a ofrecé di financiá nos si nos kier a bai predicá den parti nort di Somalia. Pero, mi no tabata sinti bon, pues e único cos cu nos tabata kier ta bai cas na Sur Rodesia.
Nos a crusa Tanganyika drenta Nyasaland i a biaha a lo largu dje banda west di lago Nyasa, cu awor yama lago Malawi. Mi a bira asina malu cu mi a pidi Bertie baha mi cantu di caminda pa mi muri! Nos tabata cerca dje stad di Lilongwe, i el a hiba mi hospital einan. Angua di morfina a aliviá mi un poco. Como cu mi no por a sigui cu e biahe na auto, Bertie cu e muchanan a sigui core rond di 400 kilometer te Blantyre. Un pariente a haci areglo pa mi bula bai einan un par di dia despues pa topa nan. Di Blantyre mi a bula bek pa Salisbury, i Bertie cu e muchanan a haci e resto dje biahe pa cas cu auto.
Esta aliviá nos tur tabata ora nos a yega Salisbury na cas di nos yu muher Pauline cu su casá! Na 1963 nos último yu, Andrew, a nace. E tabatin un pulmon cu a klap cera i nan no a verwagt cu lo el a biba, pero afortunadamente el a sobrebibí. Cu tempu, nos a muda pa Sur Africa i finalmente a haci Pietermaritzburg nos cas.
Bendicioná cu un Famia Amoroso
Bertie a muri trankil na edad di 94 aña na 1995, i for dje tempu ei mi so ta biba den nos cas akinan. Pero di ningun manera mi ta so! Lyall cu Pauline ta sirbiendo Jehova huntu cu nan famia aki na Sur Africa, i algun di nan ta biba aki mes den Pietermaritzburg. Lindsay cu su famia ta na California, Merca, i nan tur ta Testigonan activo. Nos dos yunan mas chikitu, Jeremy cu Andrew, a muda bai Australia, caminda tur dos ta felismente casá i ta sirbi como anciano den nan respectivo congregacionnan.
Tur nos ocho yunan na un tempu of otro a traha den e sirbishi di pionero, i seis di nan a sirbi na sucursalnan di Sociedad Watch Tower. Donovan a gradua dje di 16 klas dje Scol Bíblico di Galad di Watchtower na februari 1951 i a sirbi como superintendente biahero na Merca promé cu el a bin traha bek na e sucursal na Sur Africa. Awor e ta un anciano cristian na Klerksdorp, rond di 700 kilometer for di Pietermaritzburg. Estrella ta biba cu su casá, Jack Jones, na e sede mundial di Testigonan di Jehova na Brooklyn, New York.
Peter, mi promé yu, a dedicá algun aña n’e ministerio di tempu completo, tantu den e trabou di pionero como na e sucursal di Watch Tower di Rodesia. Pero, algun aña pasá mi a keda tristu ora el a bandoná e asociacion dje congregacion cristian.
Ora mi wak bek riba mi bida, mi por bisa cu mi ta ègt contentu cu como tiener mi a bai Africa cu mi mama. Ta cierto cu bida no tabata semper fácil, pero mi tabatin e privilegio di ta un apoyo pa mi casá i di lanta un famia cu a yuda encabesá e predicacion dje bon nobo dje Reino di Dios den parti zuid di Africa.—Mateo 24:14.
[Notas]
a E relato personal di Robert McLuckie a sali den E Toren di Vigilancia na spañó di 1 di februari 1990, página 26-31.
b Mira página 11 dje foyeto Un Buki pa Tur Hende, publicá dor di Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Mapa na página 22, 23]
(For fully formatted text, see publication)
SUR AFRICA
Kaapstad
Pietermaritzburg
Klerksdorp
Johannesburg
Pretoria
ZIMBABWE
Gwanda
Bulawayo
Filabusi
Gweru
Mutare
Harare
ZAMBIA
MOZAMBIQUE
MALAWI
Blantyre
Lilongwe
TANZANIA
Dar es Salaam
Tanga
KENYA
Mombasa
SEYCHELLES
SOMALIA
[Plachi na página 20]
Huntu cu Peter, Pauline i Estrella, promé cu mi a bai prizon cu Estrella
[Plachi na página 21]
Lyall i Donovan dilanti nos cas di rancho cerca di Filabusi
[Plachi na página 23]
Bertie, Lyall, Pauline, Peter, Donovan i ami na 1940
[Plachi na página 24]
Carmen cu cincu di su yunan (di robes pa drechi): Donovan, tempu e tabata na Galad na 1951, i Jeremy, Lindsay, Estrella i Andrew awe