Ta Destino of Puru Casualidad?
DESTINO a tuma bida di hopi hende i a spar di otronan,” segun International Herald Tribune. Aña pasá, atakenan terorista riba embahadanan mericano na Kenya i Tanzania a mata casi 200 hende i a laga cientos heridá. Sin embargo, “pa casualidad e diplomáticonan mas haltu dje embahada a scapa,” e korant a bisa.
Nan a scapa dor cu nan tabata den reunion den un parti dje edificio leu for di unda e explosion a tuma lugá. Pero un funcionario haltu, cu normalmente lo tabata den e reunion, ma cu e biaha aki no a bai, tabata den un área mas cerca dje explosion i a haña su morto.
E korant a bisa: “Destino a trata Arlene Kirk tambe cruelmente.” Ora Arlene tabata biniendo Kenya bek for di vakansi, el a ofrecé pa laga otro pasahero haña su lugá den avion, ya cu nan a buk muchu hende riba e vuelo ei. Pero otro pasaheronan a ofrecé nan lugá promé cuné, di manera cu el a haña chens pa bai cu e vuelo ei tog. Como resultado, el a bin traha bek n’e embahada net e dia dje explosion i a muri.
Calamidad no ta algu straño pa hende. Pero tog, semper ta difícil pa splica di con tragedia ta tuma lugá. Sa sosodé masha hopi cu den accidente i catástrofe rond mundu, algun hende ta muri, miéntras cu otronan ta keda bibu. Pero no ta ora di desaster so hende ta puntra: ‘Di con ami?’ Asta ora ta trata di cos bon den bida, ta parce manera algun hende tin mihó chens cu otronan. Pa hopi hende bida ta un lucha constante, miéntras cu pa otro hende cos ta parce di bai fácil. Cu otro palabra, bo por puntra: ‘Acaso tur esaki ta planeá? Destino ta controlá mi bida?’
En Busca di Splicacion
Un 3.000 aña pasá, un rey sabí a mira cos inesperá sosodé rond di dje. El a duna e siguiente splicacion pa e esakinan: “Tempu i suceso imprevisto ta cai riba nan tur.” (Eclesiástes 9:11) Tin biaha cos inesperá ta sosodé. No tin manera pa mir’é ta bini. Hopi biaha sucesonan remarcabel, tantu bon como malu, ta cuestion di casualidad.
Sin embargo, kisas bo ta compartí e opinion di esnan cu, en bes di kere cu cosnan ta sosodé pa casualidad, ta kere den e obramentu di un otro forsa: destino. Kere den destino ta un dje creencianan religioso mas bieu i mas plamá. Profesor François Jouan, director dje Centro pa Investigacion Mitológico n’e Universidad di Paris, ta bisa: “No ta existí un era of civilisacion cu no a kere den un of otro controladó di destino . . . pa splica tur loke ta inexplicabel den nos existencia.” P’esei bo sa tende hende bisa: “Su ora no a yega ainda” of: “Tabata poné pa sosodé asina.” Pero kico ta destino?
Definicion di Destino
E palabra na ingles pa destino, “fate,” ta bini dje palabra latin fatum, cu ta nificá un declaracion profético, un dicho of decision divino. Tin biaha hende ta kere cu ta un forsa indefiní ta determiná e futuro den un manera inexplicabel i inevitabel. Pero mayoria biaha, hende ta pensa cu e forsa aki ta un dios.
E historiadó di religion, Helmer Ringgren, ta splica: “Un elemento esencial den e actitud religioso ta e percepcion cu destino humano no ta un casualidad ni algu sin nificacion, sino cu un forsa na cua por atribuí boluntad i propósito ta caus’é.” Aunke hopi biaha hende ta kere cu lo por cambia e curso di sucesonan te na un cierto grado, hopi ta considerá cu hende ta un peon relativamente impotente den un wega cu ta fuera di nan control. I p’esei nan ta ‘topa cu nan destino.’
Teólogo i filósofo tin hopi tempu ta purba splica kico destino ta. The Encyclopedia of Religion ta bisa: “E concepto di destino, sea cual sea e variacion, idioma of matis di nificacion, semper tin un elemento básico di misterio.” Pero, un elemento comun den tur e ideanan confuso ei, ta e concepto cu tin un poder superior ta controlá i dirigí asuntu di hende. Hende ta pensa cu e forsa aki ta forma e bida di individuonan i nacionnan di antemano, loke ta pone cu e futuro ta mes incambiabel cu e pasado.
Un Factor Determinante
Ta haci diferencia si bo ta kere den destino of no? E filósofo ingles, Bertrand Russell, a skirbi: “E circunstancianan di hende su bida ta determiná en gran parti nan filosofia, pero, di otro banda, nan filosofia ta determiná en gran parti nan circunstancianan.”
Sí, kere den destino, sea cu esaki ta un realidad of no, por determiná con nos ta actua. Dor cu hopi hende ta kere cu nan situacion ta conforme e boluntad dje diosnan, nan ta acept’é sin mas, maske con inhustu of opresivo e por ta, como si fuera esei tabata loke nan mester a haña den bida, i cu nada no por cambi’é. P’esei, kere den destino ta pone cu hende no ta tuma responsabilidad personal.
Di otro banda, kere den destino a motivá otronan pa bai den direccion contrali. Por ehempel, historiadónan ta atribuí e crecementu di capitalismo i e revolucion industrial na vários factor. Un di nan tabata e creencia den predestinacion. Algun religion protestant a siña cu Dios ta predestiná hende pa salbacion. E sociólogo aleman, Max Weber, ta bisa: “Tardi of trempan e pregunta ‘ami ta un dje scogínan?’ mester a lanta cerca tur creyente.” Personanan a busca pa sa si nan tabatin Dios su bendicion i pues destiná pa salbacion. Segun Weber, nan a haci esaki mediante nan “actividadnan mundano.” Nan a mira éxito den negoshi i den acumulá rikesa como señal di Dios su fabor.
Kere den destino ta pone algun hende tuma accion radical. Den segundo guera mundial, pilotonan suicida hapones a kere den kamikaze, esta “bientu divino.” E idea cu e diosnan tabatin un propósito i cu tabata posibel pa hende hunga un papel den dje, a agregá un toke religioso na un morto horibel. Den e último década, hopi bes teroristanan suicida na Medio Oriente a bira tópico di noticia cu nan atakenan horibel cu bom. Creencia den predestinacion ta hunga un papel importante den e “atakenan suicida inspirá dor di religion” aki, segun un enciclopedia.
Pero di con kerementu den destino ta asina comun? Laga nos wak un ratu cua ta su orígen, i nos lo haña e contesta.