E Huida na Libertad dje Hugonotenan
“Den nomber di Rey i Reina, . . . Nos ta declará pa medio di esaki cu tur Protestant frances cu mester busca Refugio i Drenta Nos Reino, lo haña no solamente Nos Proteccion Real . . . Sino tambe Nos lo haci Nos Best usando tur Manera i Medio razonabel pa asina Apoyá, Yuda i duna nan Asistencia . . . pa nan por tin un bida confortabel i fácil den e Reino aki.”
ESEI tabata e declaracion di Willem i Mary, rey i reina di Inglatera, na aña 1689. Pero, pakico protestantnan frances, of hugonotenan, manera nan tabata conocí, mester a busca refugio i proteccion pafó di Francia? Pakico nos awe mester ta interesá den nan huida for di Francia di un 300 aña pasá?
Durante siglo 16, guera i disputanan cu a enbolbé religion a afligí Europa. Francia, unda tabatin Gueranan Religioso (1562-1598) entre católico i protestant, no a scapa dje turbulencia aki. Sin embargo, na 1598, Rey di Francia, Henry IV a firma un decreto di tolerancia, e Decreto di Nantes, concediendo asina cierto libertad religioso n’e hugonotenan protestant. E reconocimentu legal aki di dos religion tabata algu único na Europa. Pa algun tempu el a pone un paro n’e conmocionnan religioso cu a marca Francia di siglo 16 pa mas cu 30 aña.
Aunke e intencion tabata p’e ta algu “perpetuo i irevocabel,” na 1685 e Decreto di Fontainebleau a revocá e Decreto di Nantes. Despues e filósofo frances, Voltaire, a describí e revocacion aki como “un dje gran tragedianan di Francia.” Riba término corticu, el a causa cu rond di 200.000 hugonote a hui bai otro pais. Sin embargo, su consecuencianan a bai asta mas leu. Pero pakico a revocá e promé decreto cu tabata na fabor di tolerancia religioso?
Oponé Desde Principio
Aunke e Decreto di Nantes tabata oficialmente den funcion pa casi 90 aña, un historiadó ta bisa cu ya caba e tabata “muriendo ora nan a asesin’é na 1685.” Sí, e decreto no tabata fundá riba un base sólido. Desde comienso, el a contribuí na loke ta ser describí como un “guera friu” entre clero católico i loke nan a yama e “R.P.R.” (E asina yamá Religion Reformá) For di tempu cu el a ser emití na 1598 te na mas o ménos 1630, oposicion contra e Decreto di Nantes a encerá debatenan público entre protestant i católico, i publicacion di obranan literario di cada denominacion. Sin embargo, intolerancia tabatin hopi cara.
Despues di a haci guera contra e protestantnan for di 1621 te cu 1629, e gobiernu frances a usa un seri di medida represivo pa purba forsa nan den un malchi católico. E persecucion aki a intensificá bou di mando di Louis XIV, e “Rey di Solo.” Su estrategia di persecucion a hiba na revocacion dje Decreto di Nantes.
E Restriccion
Como parti dje restriccion, tiki-tiki a kita derecho civil for di protestantnan. Entre 1657 i 1685, a dicta rond di 300 fayo, hopi di nan riba sugerencia di clero, contra e hugonotenan. E veredictonan aki a afectá tur aspecto di nan bida. Por ehempel, tabatin un lista largu di profesion cu hugonotenan no tabatin mag di ehercé, manera esun di dokter, abogado i partera. Pa loke ta trata e profesion di partera, un historiadó a razoná: “Con un persona por a confia su bida den man di un herehe kende tabatin e meta pa destruí e structura existente?”
Na 1677, e gara di opresion a bira mas fuerte. Si nan a haña cualkier hugonote ta purba combertí un católico, mester a dun’é un boet di mil pond frances. Estado a usa cen di belastingnan exorbitantemente haltu pa pone hugonotenan combertí. Na 1675, clero católico a duna Rey Louis XIV 4,5 miyon pond frances i a bisa: “Awor bo tin cu mustra bo gratitud dor di usa bo autoridad pa exterminá herehia completamente.” E estrategia aki pa “cumpra” hende pa nan combertí, a hiba cu den tres aña rond di 10.000 a combertí na catolicismo.
Na 1663, combertimentu na protestantismo a bira ilegal. Tambe tabatin restriccion pa loke ta trata lugá unda hugonotenan por a biba. Un ehempel dje medidanan extremo ta cu na edad di shete aña muchanan por a bira católico, aunke nan mayornan no a deseá esei. Mayornan protestant tabata obligá di paga educacion cu nan yunan a ricibí for di jesuita of otro instructornan católico.
Un otro arma cu cua nan a oprimí e hugonotenan tabata e Compagnie du Saint-Sacrement (Sociedad di Sacramento Santu) cu a operá den secreto. Esaki tabata un organisacion católico cu, segun historiadó Janine Garrisson, a crece bira un “red inmenso” cu a cubri Francia completo. Siendo cu su miembronan tabata dje rangonan mas haltu di sociedad, e no tabata falta placa ni informacion en cuantu enemigu of posibel enemigu. Garrisson ta splica cu e sociedad a usa hopi táctica: “E Compagnie tabata usa tur medio pa debilitá e comunidad protestant, for di presion te na ponementu di obstáculo, di manipulacion te na denuncia.” Tog, mayoria hugonote a keda Francia durante e periodo aki di persecucion. Historiadó Garrisson ta bisa: “Ta difícil pa comprendé di con mas tantu protestant no a bandoná e Reino, ya cu e hostilidad contra nan tabata aumentá mas i mas.” Sin embargo, cu tempu, tabata necesario pa hui na libertad.
Den Mésun Situacion cu Promé
E Pas di Nijmegen (1678) i e Tregua di Ratisbon (1684), a libra rey Louis XIV di guera externo. Na otro banda dje Canal na Inglatera, un católico a bira rey na februari 1685. Louis XIV por a probechá dje situacion nobo aki. Un poco aña mas promé, clero católico na Francia a emití e Cuater Statutonan Galicano, cuanan a restringí poder di papa. Anto Papa Inocente XI “a considerá Iglesia Frances casi como algu cu ta causa kiebro den iglesia.” Como resultado, dor di revocá e Decreto di Nantes, Louis XIV por a mehorá su reputacion manchá i drecha su relacion cu e papa bek.
E Rey su maneho pa cu protestantnan a bira escandolosamente bisto. Tabata evidente cu e método suave (persuasion i legislacion) no a duna resultado. Na otro banda, e uso di trupanan di dragona sí tabatin éxito. P’esei, na 1685, Louis XIV a firma e Decreto di Fontainebleau, revocando e Decreto di Nantes. E persecucion violento cu a bini huntu cu e revocacion aki a pone e hugonotenan den un situacion asta mas pió cu promé cu e Decreto di Nantes. Kico nan lo a haci awor?
Sconde, Bringa of Hui?
Algun hugonote a scoge pa ehercé nan adoracion na secreto. Ya cu nan lugánan pa reuní a ser destruí i nan adoracion tabata prohibí, nan a cambia bira e ‘Iglesia den Desierto,’ of adoracion bou di tera. Nan a haci esaki maske cu hende cu a tene reunionnan asina a core rísico di ser sentenciá na morto, di acuerdo cu un ley cu nan a pasa na juli 1686. Algun hugonote a renunciá nan fe, pensando cu nan lo por bolbe combertí despues. Esnan cu a bira católico asina, a practicá catolicismo ariba-riba, loke generacionnan mas despues lo a imitá.
Gobiernu a purba consolidá e clase di combertimentu aki. Pa nan haña trabou, esnan recien combertí mester tabatin un certificado cu ta mustra cu nan tabata católico i e pastor di nan parokia kende tabata registrá nan asistencia na misa, mester a firma esaki. Si mayornan no a bautisá i lanta nan yunan como católico, por a kita nan yunan for di nan. Scolnan mester a promové educacion católico. A haci esfuerso pa producí obranan religioso pro-católico pa e “pueblo dje Buki [Bijbel],” manera protestantnan tabata yamá. Gobiernu a imprimí mas cu un miyon buki i a manda nan n’e áreanan unda un cantidad grandi di hende a combertí. E medidanan tabata asina extremo cu si un persona malu a nenga santolio, i despues a bira bon, nan tabata conden’é na bida largu den prizon of como esclabo pa rema boto. I dia e muri, nan ta djis benta su curpa afó como si fuera ta basura e ta, i confiscá su pertenencianan.
Algun hugonote a recurí na resistencia cu arma. Den e region di Cevenes, famoso pa su fervor religioso, hugonotenan militar cu nan a yama camisards, a rebeldiá na 1702. Gobiernu a respondé na e sitiamentu i atakenan durante anochi di camisards dor di kima pueblonan. Aunke hugonotenan a sigui atacá de bes en cuando pa algun tempu, pa 1710 e poder militar di Rey Louis a aplastá camisards.
Un otro manera cu e hugonotenan a reaccioná tabata dor hui bai for di Francia. E emigracion aki a ser yamá casi un diaspora. Mayoria hugonote a keda sin nada, pasobra estado a confiscá nan pertenencianan i Iglesia Católico a ricibí parti dje botin. Pues no tabata fácil pa hui. Gobiernu frances a reaccioná mesora riba loke tabata sosodiendo, i tabata supervisá rutanan di salida i tabata listra barcunan. Piratanan a plunder barcunan cu tabata bandoná Francia, pasobra nan a ricibí recompensa ora nan capturá e fugitivonan. Hugonotenan cu nan a gara den nan huida a enfrentá castigu severo. Pa haci cos mas pió, den e comunidad tabatin spionnan cu tabata purba haña nomber i ruta di esnan cu tabatin intencion di hui. Cartanan interceptá, falsificacion i intriga a bira cosnan comun.
Un Refugio Oportuno
E huida dje hugonotenan for di Francia i nan acohida den paisnan anfitrion tabata conocí como e Refugio. Hugonotenan a hui bai Hulanda, Suisa, Alemania i Inglatera. Despues algun a bai Scandinavia, Merca, Irlanda, Islanan di Antias, Sur Africa i Rusia.
Un cantidad di paisnan di Europa a saca decretonan cu a pone cu hugonotenan a imigrá. Como incentivo nan a ofrecé, entre otro, ciudadania grátis, exoneracion di belasting i miembresia grátis den un gremio di ofishi. Segun historiadó Elisabeth Labrousse, mayoria hugonote tabata “hombernan hóben . . . súbditonan industrioso i vigoroso, cu un excelencia moral excepcional.” P’esei Francia, den su pleno gloria, a perde trahadónan ábil den un cantidad di ofishi. Sí, “pertenencia, fortuna i técnica” a biaha bai pa estranheria. Factornan religioso i político tambe a hunga un rol den dunamentu di refugio na e hugonotenan. Pero kico tabata e consecuencianan riba término largu dje emigracion aki?
E revocacion dje Decreto di Nantes i e persecucion cu a bai huntu cuné a provocá un reaccion internacional desfaborabel. Willem van Oranje a logra probechá dje sintimentu anti-Francia pa e bira gobernante di Hulanda. Cu yudansa di oficialnan hugonote, el a bira e rey di Gran Bretania tambe i a reemplasá asina e católico James II. Historiadó Philippe Joutard ta splica cu “Louis XIV su maneho anti-protestant tabata un dje causanan principal pakico a tumba James II for di trono [i] p’e formacion dje liga di Augsburgo. . . . [E] sucesonan [ei] a marca un punto crucial den historia di Europa, ya cu nan a pone cu e dominacion frances a ser reemplasá pa e dominacion ingles.”
Hugonotenan a hunga un papel importante den cultura na Europa. Nan a usa nan libertad cu nan a caba di haña pa producí literatura cu a yuda forma e filosofia di e Iluminacion i ideanan tocante tolerancia. Por ehempel, un protestant frances a traducí e obranan dje filósofo ingles John Locke pa promové e idea di derechonan natural. Otro escritornan protestant a pone énfasis riba e importancia di libertad di concenshi. A desaroyá e pensamentu cu obedencia na gobernantenan ta relativo i cu por ignorá gobernantenan si nan kibra e combenio cu nan tabatin cu e pueblo. P’esei, manera historiadó Charles Read ta splica, e revocacion dje Decreto di Nantes tabata “un dje factornan obvio cu a causa e Revolucion Frances.”
Nan A Siña Nan Les?
Mirando e resultadonan contraproducente di persecucion i e pérdida cu estado a hiba di asina tantu hende balioso, e Marqués de Vauban, consehero militar di Rey Louis XIV, a urgi e rey pa restorá e Decreto di Nantes, bisando: “Ta Dios so por cambia hende su curason.” Pues, pakico Estado frances no a siña su les i revocá su decision? Un factor cu sigur a hunga un rol tabata e echo cu e rey a teme cu esei lo debilitá e posicion di estado. Ademas, e tabata un medio eficas pa saca probecho dje renacimentu católico i intolerancia religioso di e Francia di siglo 17.
Sucesonan rond dje revocacion a pone algun hende puntra: “Cuantu pluralismo un comunidad por permití i tolerá?” Sí, manera historiadónan a comentá, no ta posibel pa considerá e historia dje hugonotenan sin pensa riba “e mecanismo di poder i nan perversion.” Den sociedadnan djawe cu cada bes mas diversidad racial i religioso, e huida dje hugonotenan na libertad ta un recordatorio fuerte di loke ta pasa ora interesnan político, instigá pa iglesia, ta haña prioridad riba e mihó interesnan di pueblo.
[Nota]
a Mira e cuadro na página 28.
[Kuadro na página 28]
Trupanan di Dragon
Combertimentu Mediante Teror
Algun hende a haña cu e dragonnan tabata “misioneronan excelente.” Sin embargo, cerca hugonotenan, nan a causa pánico, i den algun caso pueblonan completo a bira católico, asina cu nan a tende di yegada dje dragonnan. Pero ken e dragonnan aki tabata?
E dragonnan tabata soldánan bon armá cu a hospedá den cas dje hugonotenan cu e meta pa intimidá e habitantenan. E soldánan usá pa intimidá hende asina a bira conocí como trupa di dragon. Pa aumentá e carga cu nan a pone riba e famianan, e cantidad di soldá cu tabata mandá na un cas tabata demasiado pa e recursonan dje hogar. E dragonnan tabatin mag di maltratá e miembronan di famia, pone nan perde soño i destruí nan pertenencianan. Si e habitantenan rechasá nan fe protestant, e dragonnan tabata bandoná e cas.
Na 1681, a usa trupa di dragon pa logra combertimentu na Poitou, parti west di Francia, un área unda tabatin masha hopi hugonote. Den un par di luna, nan a combertí un cantidad di 30.000 pa 35.000 persona. Na 1685, a usa mésun método den otro teritorionan unda tabatin un cocentacion di hugonote. Den algun luna, nan a logra pa un cantidad di 300.000 pa 400.000 hende rechasá nan fe. Segun historiadó Jean Quéniart, e éxito dje trupanan di dragon a “haci e Revocacion [di e Decreto tolerante di Nantes] inevitabel, pasobra awor el a parce posibel.”
[Rekonosementu]
© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris
[Plachi na página 25]
E declaracion aki di 1689 a ofrecé refugio na protestantnan frances en busca di alivio for di opresion religioso
[Rekonosementu]
Cu permit di The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London
[Plachi na página 26]
Revocacion dje Decreto di Nantes, 1685 (Esaki ta promé página dje revocacion)
[Rekonosementu]
Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris
[Plachi na página 26]
Hopi tempel protestant a ser destruí
[Rekonosementu]
© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris