Tehk Kanahieng Duwen Ekei Soi Likamw kan Me Pid Duwen Irair en Mehla
EREIN poadoapoad en aramas kohkohdo lel met, aramas kin pwonopwonki oh pahtoula mwohn mehla a kin leledo. Oh pil, masak mehla kin doar pwehki pingadahn madamadau me poasoankihda padahk sapwung kan me re rong nan arail palien lamalam, pelien tiahk oh soahng kan me re pein kin kamehlele me re tengala loale. Dahme wia kasuwedpen masak mehla pwe e kin kauwehla ahn aramas ahr kak perenki mour oh kihsang ahn emen koapworopwor me mie wehwehn mour.
Pelien lamalam wadawad kan kin kalap utungada padahk de soi likamw tohto me pid duwen irair en mehla. Ni atail pahn kasawih mour en ekei padahk pwukat oh tehk ma re pahrekiong dahme Pwuhk Sarawi mahsanih, kilang ma pein ahmw wehwehki duwen mehla kak wehwe mwahula.
Soi Likamw 1: Mehla iei uhdahn koasoandi en imwiseklahn mour.
Pwuhk me oaralap koasoia Death—The Final Stage of Growth koasoia: “Mehla . . . iei mehkot me wia kisehn atail mour.” Koasoi kan duwehte met kin kasalehda me aramas kin kamehlele me mehla uhdahn mehkot me koasoandi en wiawi oh iei met me wia uhdahn koasoandi me mour en aramas koaros pahn imwikihla. Kahrehda, aramas tohto kin kamehlele isaneki wia soahng kan me kaperen ohng uduk ahnsou wet me mie ahnsou mwahu.
Ahpw, mehlel ieu me mehla wia koasoandi ieu en imwikihla mour? Kaidehn aramas en wia roporop kan koaros kin kamehlele met. Karasepe ieu, Calvin Harley, me kin sukuhliki kahrepen aramas ah kin mahla sapengki ni aramas emen a idek reh (interview) oh e koasoia me e sohte kamehlele me aramas “sohte koasoandihong en mehla.” Oh pil emen saintis, William Clark, koasoia: “Mehla sohte iang kisehn kawehwehpen mour en aramas.” Oh pil Seymour Benzer, me kin doadoahk nan California Institute of Technology, koasoia me “aramas kak kawehwe mwahu irair en mehla me e sohte rasehng kuloak ahpw e duwehte keirekihdi en irair ekei me kitail koapworopworki me keirekihdi kan kak wekidekala.”
Ni ahnsou me saintis kan sukuhliki duwen wiawihdahn aramas, irail inenen pwonopwonda. Irail diarada me koasoandi en paliwaratail audaudki soahng kan me laud sang mour me reireiki sounpahr 70 lel 80 pahn anahne. Karasepe ieu, saintis diarada me ahn aramas mwahliel kin kak kolokol kehl en mehn kataman inenen laud mehlel. Emen soun roporop (researcher) diarada me ahn aramas mwahliel kak tamataman “soahng kan me pahn ntingihdi oh audehda pwuhk kan pohnangin meh million pak 20, me pahrekiong library me keieu laud nan sampah.” Ekei saintis kan (me kin onopki selin pepehm kan) lemeleme me ni erein ahn aramas emen ah mour, e kin doadoahngkihte 1/10,000 (ehu kis nen) me wehwehki 1/100 en 1 persent (.0001) en ah mwahliel. Eri, e konehng kitail en idek, ‘Dahme kahrehda kitail ahneki mwahliel ehu me kak doadoahk ahnsou werei ni atail mour ah nohn mwotomwot?’
Kitail pil kak kilang duwen mehla ah wia mehkot me aramas sohte perenki! Ong aramas tohto, mehlahn arail pwoud de neirail seri kin wia mehkot uhdahn kamedek ong irail. Mohngiong en aramaso kin uhdahn ohla ahnsou werei mwurin mehlahn aramas emen me e keieu poakpoake. Pil aramas akan me kin kose me mehla mehkot me uhdahn pahn wiawi ong aramas, irail kin diarada me e apwal en kamehlele me ni arail pahn mehla iei met imwin mehkoaros. Makisihn me oaralap koasoia British Medical Journal kin koasoia me “aramas loalokong kin koasoia me aramas koaros kin men mour werein ahnsou me irail kak lel.”
Sang ni mwomwen madamadau en pali laud en aramas me pid duwen mehla, oh iangahki uwen kehlail en kak tamataman oh sukuhliki soahng tohto, e soh sansal mwahu me aramas wiawihda pwehn memour kohkohla? Ni mehlel, Koht kapikada aramas akan, kaidehn pwe ren mehla, ahpw pwehn mour kohkohlahte. Tehk dahme Koht ketin koasoanehdi ong tepin pwopwoudo ong ara mour en mwurin ahnsowo: “Kumwa kaparaparala pwe kadaudokamwa kan pahn kousoanla wasa koaros nin sampah oh kaunda mehkoaros. I kihong kumwa manaman en kaunda mwahmw akan, menpihr kan oh mahn lawalo kan koaros.” (Senesis 1:28) Ia uwen mour werei wet ah nohn kansenamwahu!
Soi Likamw 2: Koht kin ketin malipe aramas akan ong mehla pwe ren kak mih reh nanleng.
Nohno men me sounpahr 27 me pahn mehsang nah seri silimen ndaiong lih kadek en Kadolik emen: “Ke dehpa kohkohdohn ndaiong ie me met kupwuren Koht. . . . Pwe I kahng rong ni aramas arail kin ndaiong ie met.” Ahpw, ni mehlel, met iei me pelien lamalam tohto kin padahkihong neirail tohnmwomwohdiso ko duwen mehla—me Koht kin malipe aramas akan ong mehla pwe ren kin kak mih reh nanleng oh karanih Ih.
Iaduwen—Sounkapikpatailo inenen lemei oh sohte ah pepehm ni ah kin wahdohng aramas mehla, ni ah mwahngih me met kin kauwehla mohngiongarail akan? Soh, Koht en Paipel sohte kak wia met. Nin duwen dahme 1 Sohn 4:8 mahsanih: “Koht iei limpoak.” Tehk pwe wasaht sohte koasoia me Koht mie sapwellime limpoak, de e sohte pil koasoia me Koht me kin limpoak, ahpw e kin koasoia me Koht iei limpoak. Sapwellimen Koht limpoak me nohn kehlail, nohn mwakelekel, nohn unsek, nohn idipek oh kin kadirehla sapwellime mwohmw oh wiewia—kahrehda e pwung aramas en koasoia me Ih me wia kasalepen dahkot limpoak. Met kaidehn Koht emen me kin malipe aramas akan ong mehla pwe ren kak mih reh.
Kaudok likamw kahrehong aramas tohto en sawehwehki iawasa aramas mehla kan mihmi ie oh ia irair me re mihmi loale. Nanleng, nan ehl, purkadorio, nan limpwo—iei met wasa kei me dene aramas mehla kan kin kohla ie oh kin wia wasa kan me aramas kin sawehwehki oh masak. Ahpw, Paipel uhd mahsanih me aramas mehla kan sohte kak kehn wasa; irail mihmi ni irair ehu me kin rasehng meirkelik. (Eklesiasdes 9:5, 10; Sohn 11:11-14) Kahrehda, kitail sohte anahne nsensuwedki dahme pahn wiawihong kitail mwurin mehla, sohte weksang atail kilang aramas emen me wia meirkelik. Sises kin mahsanih duwen ahnsou ieu me “irail akan koaros me mihmi nan sousou en kataman” pahn “pedoi” ong mour kapw nan paradais sampah.—Sohn 5:28, 29; Luk 23:43.
Soi Likamw 3: Koht kin ketikihsang seri tikitik kan en wiahla tohnleng kan.
Elisabeth Kübler-Ross, me kin sukuhliki duwen aramas akan me arail soumwahu solahr kak mwahula, koasoia duwen madamadau ehu me rek rehn aramas en pelien lamalam akan. E koasoiada mehkot me uhdahn wiawi: e koasoia me e “suwed en ndaiong seri tikitik men me rie pwutako mehla me Koht inenen poakpoake seri tikitik kan, kahrehda E wahsang rie pwutak tikitik me ede Johnny en kohla nanleng.” Soangen koasoi duwehte met wiahong Koht en wia emen me suwed oh sohte kin kasalehda sapwellime irair kaselel kan oh pil sapwellime wiewia mwahu kan. Dr. Kübler-Ross doula oh koasoia: “Ahnsou me kisin serepein menet laudla oh wiahla lih emen, e sohte kak sohla lingeringer pahn Koht, oh imwikihla en e kin sapwungala nan moangeo ahnsou me pein nah pwukat emen pil mehla pahr silihsek mwuhr.”
Dahme pahn kahrehda Koht en ketikihsang seri men en wiahkihla pil emen tohnleng—me likamwete Koht ketin anahne serio laudsang ahn serio pahpa oh nohno? Ma met me mehlel me Koht kin ketikihsang seri kan, met soh pahn wehwehki me Ih Sounkapikada sempoak oh roporop emen? Paipel kin kasalehda weksang met pwe e mahsanih: “Limpoak kin kohsang rehn Koht.” (1 Sohn 4:7) E kak Koht en limpoak emen en kahrehdo mehla me aramas mwonok, me mie ekis ah madamadau, sohte pahn kak wia?
Eri, dahme kahrehda seri kan kin mehla? Kisehn pasapeng me Paipel sapengki ntingihda nan Eklesiasdes 9:11: “Paisuwed kin lelohng aramas koaruhsie.” Oh pil, Melkahka 51:5 mahsanih ong kitail me kitail koaros sohte unsek oh kitail dipan sangete atail ahpada rehn inatail akan, oh imwilahn aramas koaros ahnsou wet iei mehla pwehki soangen kahrepe kei. Ekei ahnsou, mehla lelohng aramas mwohn irail ipwidi, oh kin imwikihla iohla. Ong pil ekei, seri kan kin mehla ni ahl apwal de aksident oh mehla. Kaidehn Koht me ketin wiahiong ren lelohng irair pwukat.
Soi Likamw 4: Ekei aramas kin lokolok mwurin mehla.
Ekei pelien lamalam kan kin padahkki me aramas suwed akan pahn kohla nan kisiniei oh wie lokolok kohkohlahte. Padahk wet kin pahrekiong madamadau konehng oh pwungiong mahsen en Pwuhk Sarawi? Mour en aramas kin reireikihte pahr 70 de 80. Eri, mehnda ma aramas emen wiahda dihp toutou ieu ni erein a wie memour, e pahn wia mehkot pwung en lokolok kohkohlahte? Soh. E pahn inenen sohte pwung en kalohkehki aramas emen kohkohlahte pwehki dihp kei me e wiahda erein ah mour ahnsou mwotomwot.
Koht kelepw kak kasalehda dahme kin wiawi mwurin aramas akan ahr mehla, oh E ketin wia met nan sapwellime mahsen, Paipel. Ah iet me Paipel mahsanih: “Nin duwen mahn ah kin mehla, pil duwehte aramas oh ira koaros ahneki soangen ngehn tehieu . . . Koaros pahn kohkohlahng wasa tehkis. Ira koaros wiawihda sang pwehl, oh ira koaros pahn pwurehng wiepwella.” (Eklesiasdes 3:19, 20) Wasaht sohte wasahkis e koasoia ehl en kisiniei. Aramas akan kin pwuralahng pwehl—wasa me e sohla mie—ahnsou me irail mehla.
Pwe aramas emen en kak pehm lokolok, e pahn uhdahn kehn wasa. Iaduwen—aramas mehla men kin kehn wasa? Paipel pil kin kihda pasapengpen peidek wet: “Me momour kan ese me re pahn mehla, ahpw me melahr akan sohte ese mehkot. Sohte keting ehu pahn kohieng irail; re manokonoklahr douluhl.” (Eklesiasdes 9:5) E uhdahn sohte kak aramas mehla men, me “sohte pehm de ese mehkot,” en kehn medek ni wasahkis ni paliwere.
Soi Likamw 5: Mehla kin wia imwi soutuk ong atail mihmi pohn sampah.
Kitail kin sohla mie ni ahnsou me kitail mehla, ahpw met sohte wehwehki me soahng koaros nekier. Ohl pwoson Sohp wehwehki me e pahn kohla nan sousou, Sheol, ni ah mehla. Ahpw, rong audepen ah kapakap ong Koht: “Maing, pwe nan Sheol komwi pahn karukihiehla, oh komwi pahn kolokol ie ni rir lao omwi engieng wekidekla, pwe komwi en koasoanehdi erein ahnsou ieu ong ie oh komwi tamaniehda! Ma aramas kehlail emen mehla, e kak pwurehng mour sapahl? . . . Komwi pahn mahsen, oh ngehi pahn patohwan sapeng komwi.”—Sohp 14:13-15.
Sohp kamehlele me ma e pahn lelepek lao lel mehla, Koht pahn ketin tamataman ih oh ahnsou pahn lelodo me e pahn iasada. Ih me sapwellimen Siohwa ladu kan en kawao kin kamehlele. Pein Sises kin wia kadehdehpen koapworopwor wet oh kasalehda me Koht pahn ketin doadoahngki ih en kaiasada me mehlahr akan. Pein sapwellimen Krais mahsen kamehlelehiong kitail met: “Kumwail dehr pwuriamweiki mepwukat, pwehki ahnsou ehu pahn kohdo me irail koaros me mihmi nan sousou kan pahn rong kapitie, oh re pahn pedoisang nan arail sousou kan. A me wiewia mwahu kan pahn iasadahng mour, a me wiewia suwed kan pahn iasadahng kadeik.”—Sohn 5:28, 29.
Ahnsou keren, Koht pahn ketin ketikihweisang aramas suwed koaros oh ketin kauwada sampah kapw pahn kaundahn lahng. (Melkahka 37:10, 11; Daniel 2:44; Kaudiahl 16:14, 16) Met pahn imwikihla paradais nan sampah pwon, oh aramas akan me pahn kousoanla loale iei irail akan me kin papah Koht. E ntingihdi nan Paipel: “I ahpw pil rongada ngihl laud ehu sang nan mwoahlo, me mahsanih: ‘Iet tehnpas en Koht rehn aramas akan! E pahn ketiket rehrail oh irail pahn wiahla sapwellime aramas. Pein Koht pahn kin ketiket rehrail oh e pahn wiahla ar Koht. E pahn kin ketin limwihasang pilen masarail koaros. Mehla sohla pahn wiawi, solahr mwahiei, solahr nsensuwed, solahr medek. Soahng mering kan sohralahr.’ ”—Kaudiahl 21:3, 4.
Saledek Sang Masak
Marainkihla duwen koapworopwor en iasada oh pil iangahki marainkihla duwen Ih me wia poahsoanpen kisakis wet kak kamweituhkala. Sises ketin inoukihda: “Ke pahn esehla padahk mehlelo, oh padahk mehlelo pahn kasaledek uhkala.” (Sohn 8:32, NW) Met pil iangahki saledekla sang masak mehla. Siohwa kelepw me kak ketin wekidala aramas en mahla oh mehla oh ketikihong kitail mour soutuk. Ke kak kamehlele sapwellimen Koht inou kan? Ei, ke kak wia met pwehki Mahsen en Koht ahnsou koaros kin mehlel. (Aiseia 55:11) Se kangoangekin uhk ken kalaudehla ahmw sukuhliki duwen sapwellimen Koht koasoandi kan ong aramas. Sounkadehdehn Siohwa kan pahn perenki en sewese iuk.
[Blurb nan Pali 6]
Kahpwalo me kin pwarada ahnsou me aramas akan kin masak mehla iei e kak kahrehda irail sohte kin perenki mour
[Chart nan Pali 7]
(See the publication)
EKEI SOI LIKAMW KAN DAHME IREN PAIPEL
ME PID DUWEN MEHLA KAN KIN KASALEHDA?
● Mehla iei uhdahn koasoandi Senesis 1:28; 2:17; Rom 5:12
en imwiseklahn mour
● Koht kin ketin malipe aramas Sohp 34:15; Melkahka 37:11, 29; 115:16
akan ong mehla pwe
ren kak mih reh nanleng
● Koht kin ketikihsang seri Melkahka 51:5; 104:1, 4; Ipru 1:7, 14
tikitik kan en wiahla
tohnleng kan
● Ekei aramas kin lokolok Melkahka 146:4; Eklesiasdes 9:5, 10; Rom 6:23
mwurin mehla
● Mehla kin wia imwi soutuk Sohp 14:14, 15; Sohn 3:16; 17:3; Wiewia 24:15
ong atail mihmi pohn sampah
[Kilel nan Pali 8]
Ma ke wehwehki padahk mehlel me pid duwen mehla, e kak kasaledek uhk sang masak mehla
[Kilel Credit Line nan Pali 5]
Barrators—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.