Pasapeng kan me Kak Kadoadoahk!
PALI laud en kaweid kan me dierek nan pwuhk tohto me wiawihda pwehn sewese mouren aramas akan rahnwet kin kihda sawas kan ongete aramas akan me arail mour kin mih nan apwal laud ni ahnsou wet. Ahpw Paipel weksang soangen pwuhk pwukat. Mehlel ah kaweid kan kak sewese irail akan me kin lelong kahpwal kan, ahpw kaweid en Paipel kaidehn ongete irail kan me kin mih nan kahpwal kan. Ah kaweid kan kak sewese emen en liksang wiahda sapwung kan me kak kahrehiong ah mour apwal.
Paipel kak “kakoahiekihala me soakoahiek kan, oh padahkiong me pwulopwul kan duwen ar pahn kak kapwaiada pwukoa tohto.” (Lepin Padahk 1:4) Ma ke pahn kapwaiada kaweid kan en Paipel, “omw erpit oh dehdehki en wia poadoarepomw oh kasilehsang uhk wiewia suwed.” (Lepin Padahk 2:11, 12) Medewehla ekei karasepe ong iaduwen ahmw kin peikiong kaweid kan en Paipel kak pere ahmw roson mwahu, oh kak sewese ahmw mouren peneinei en mwahula, oh kak sewese uhk en wia tohndoadoahk mwahu men de kaunen doadoahk mwahu men.
Liksang Kamamsakau
Paipel sohte kin keinepwihsang nim ekis sakau en wai. Wahnpoaron Pohl koasoia duwen kamwahupen wain ong palien wini ni ahnsou me e kaweidih emen me pwulopwul Timoty: “Ale ekis wain me itar pwe en sewese paliweromw, pwehki omw kin kalap soumwahu.” (1 Timoty 5:23) Iren Paipel teikan kin kasalehda me Koht kupwurki aramas akan en doadoahngki wain kaidehn ongete palien wini. Wain kin wia “mehn kaparanda nan kapehde.” (Melkahka 104:15) Ahpw, Paipel pil kin kaweidki en dehr “wia lidun wain.” (Taitus 2:3) E mahsanih: “Dehr patehng aramas me kin kamam sakau, de medkihla kisin mwenge. Me kin kamam sakau oh kapehd en mwenge kan pahn semwehmwehla.” (Lepin Padahk 23:20, 21) Ia imwilahn sohte peikiong kaweid toupahrek pwukat? Tehk duwen dahme kin wiawi nan ekeite wehi kan.
Global Status Report on Alcohol 2004 (Ripoht en Sampah Pwon me Pid Duwen Sakau en Wai 2004) me pwihn en World Health Organization koasoia: “Kahpwal akan me kin pid duwen sakau en wai kin kahrehiong aramas akan nan Ireland en doadoahngki mpen €2.4 billion [$3 billion, U.S.] nan ehu sounpahr.” Ripohto kin kasalehda me soangen lapalahn mwohni pwukat kin pidada “mwohni ong epwelpen palien wini (€279 million [$350 million, U.S.]), mwohni me re doadoahngki pwehki aksident me wiawi nanial kan (€315 million [$380 million, U.S.]), mwohni me re doadoahngki me pid duwen aramas sakau akan me kauwehla kosonned (€100 million [$126 million, U.S.]), mwohni me re luhs pwehki tohn doadoahk kan sohte kin kohla doadoahk pwehki arail sakaula (€1034 million [$1300 million, U.S.]).”
Lokolok kan me aramas akan kin lelong wia mehkot laud sang mwohni laud me aramas akan kin luhs pwehki kahpwal en sakau en wai. Karasepe, nan Australia, nan erein sounpwong 12, aramas tohto sang limelopw (half a million) kin ale lokolok sang rehn soangen aramas akan me kin kamamsakau. Nan France, mpen persent 30 en tiahk lemei nan peneinei kin wiawi pwehki kamamsakau. Ni ahmw kin medemedewe duwen ire pwukat, ke sou lemeleme me kaweid kan en Paipel me pid duwen sakau en wai toupahrek?
Liksang Wiewia kan me Kin Kasaminehla Paliwar
Nan pahr 1942, ni ahnsou me aramas tohto kin lemeleme me simoak sika kin wia mehkot me kaperen, makasihn wet kin sewese aramas akan en wehwehki me simoak sika kin kauwehla mouren kosonned en Paipel oh anahne liksang. Ehu artikel nan pahro kin koasoia me irail akan me men kaperenda Koht anahne idawehnla kaweid en Paipel wet en “kamwakelei[irail]sang mehkoaros me kin kasaminehla paliwar oh pali ngehn.” (2 Korint 7:1) Rahnwet, mwurin mpen sounpahr 65, pali laud en aramas akan sou kin pwungki me kaweid en liksang simoak sika me poahsoanda pohn Paipel me loalokong?
Nan 2006, pwihn en World Health Organization kin koasoia duwen simoak sika iei “kahrepe keriaun me pwukoahki mehlahn aramas nan sampah pwon.” Ehu ehu sounpahr, aramas mpen limerar (five million) kin mehkihla arail kin simoak sika. Nin duwen kapahrekpene, mpen aramas silirar (three million) kin mehkihla HIV/AIDS nan ehu ehu sounpahr. Nan erein pahr kan en 1900, mpen aramas million 100 mehkihla simoak sika, kereniong duwehte tohtohn aramas akan me mehkihla mahwen koaros me wiawi nan erein pahr epwikio. Ni mehlel, pali laud en aramas akan rahnwet kin ese me e wia elen loalokong en liksang simoak sika.
“Kadohwaneweisang Kumwail Tiahk en Nenek”
Aramas tohto sohte kin men pwungki dahme Paipel mahsanih duwen tiahk en wendipene. Weksang dahme aramas tohto kin kamehlele, Paipel sohte kin sapwungki ineng en wendipene. Ahpw e kin kihda kaweid mwahu kan duwen iaduwen aramas akan en doadoahngki ineng en wendipene. Paipel kin padahngki me wendipene kak mweimwei ongete nanpwungen ohl pwopwoud men oh eh pwoud lih. (Senesis 2:24; Madiu 19:4-6; Ipru 13:4) Tiahk en wendipene kin wia ehu ahl ong pwopwoudo en kasalehda oh pil ale ara limpoak. (1 Korint 7:1-5) Seri kan me ipwidi sang rehn pwopwoudo kak paiekihda arail ahneki pahpa oh nohno koaros me kin limpoakpene.—Kolose 3:18-21.
Me pid duwen tiahk en nenek, Paipel kin kaweidki: “Kadohwaneweisang kumwail tiahk en nenek.” (1 Korint 6:18) Ia ehu kahrepen kaweid wet? Iretikitiko pousehla: “Dihp koaros me aramas kin wiahda, kin wiawi likin paliwar; a me kin nenek, kih wiahda dihp ong pein paliwere.” Dahme kin imwikihla ni ahnsou me aramas akan kin kauwehla kaweid en Paipel me pid duwen tiahk en wendipene?
Medewehla dahme kin wiawi nan United States. Rahnwet, peinakapw kan me kin liseian nan wehio kin keieu tohto nan wehi kepwehpwe kan en sampah pwon—mpen 850,000 nan ehu ehu sounpahr. Seri pwelel tohto me pitsang kaiohla kin ipwidi sang rehn nohno kan me sohte arail pwopwoud. Mehlel, soangen nohno pwulopwul tohto kin wia uwen me arail kak en kakairada neirail seri kan ni limpoak oh kaiahn, oh ekei kin pweida. Ahpw, e sansalda me pwutak kan me ipwidihsang rehn nohno peinakapw kan kin kalapw laudla mih nan kalapwuhs ah serepein kan kin kalapw laudla oh pil wiahla nohno peinakapw kiripw kan. Mwurin ah kousapahlih ripoht en sounpahr eisek kei, emen soun roporop me adaneki Robert Lerman ntingihdi: “Tohtohlahn peneinei me pahpa de nohno kelepw mie kin ele kahrehda kahpwal teikan tohtohla nan koasoandi wet, duwehte tohtohla seri sohte kin kanekehla arail sukuhl, tohtohla kahpwal en sakau en wai oh doadoahngki wini kasahliel kan, tohtohla peinakapw kan ahr liseian oh kakairada seri kan, oh tohtohla kahpwal en me pwulopwul kan ahr kin kauwehla kosonned kan.”
Irail akan me kin wia tiahk en nenek kin kalapw lelong kahpwal laud en roson kan, ni paliwar oh pali pepehm. Karasepe, ehu makasihn me adaneki Pediatrics ripohtki: “Roporop kin kasalehda me pwulopwul kan me kin kalapw wia tiahk en nenek kin kalapw iang kahpwal en pepehm (depression) oh kemehla pein irail.” Me pid duwen kahpwal teikan en roson en paliwar, pwihn en American Social Health Association koasoia: “Tohto sang elep en aramas koaros [nan United States] pahn iang soumwahu en STD [soumwahu lusulus kan me kin doukihpeseng wiewiahn wendipene] nan erein arail mour.” Medewehla duwen ohlahn pepehm oh kahpwal kan me re kak pitsang ma re pahn kapwaiada kaweid mwahu kan en Paipel me pid duwen wendipene!
Kauwada Peneinei Kehlail
Paipel sohte kin kasalehdahte peneu duwen wiewia suwed kan. Tehk kaweid mwahu kan me pid duwen iaduwen kitail kak kamwahuiala mouren peneinei.
Mahsen en Koht kin mahsanih: “Ohl akan uhdahn pahn poakohng ar werek kan duwehte ar kin poakohng pein paliwararail kan.” (Episos 5:28) Kaweid kin kohwong ohl pwopwoud kan en dehr pohnsehse kesempwalpen arail pwoud kan, ahpw ren kousoan rehrail oh “uhdahn pahn kin pohnese me iei irail me luwet, oh . . . uhdahn pahn waunekin irail.” (1 Piter 3:7) Ni ahnsou me akamai tepida wiawi, ohl pwopwoud kan pahn doadoahngki kaweid wet: “Kumwail en poakohng amwail pwoud kan, oh dehr lemeiong irail.” (Kolose 3:19) Ke sou pahn pwungki me ohl pwopwoud men me kin kapwaiada kaweid wet pahn ale limpoak oh wahu sang rehn ah pwoud?
Ong lih pwopwoud kan, Paipel kin kihda kaweid wet: “Kumwail lih pwopwoud kan, kumwail pein uhpah amwail pwoud kan, duwehte amwail kin uhpah Kaun-o. Pwe ohl pwopwoud ih me moangen eh pwoud, duwehte Krais me tapwin mwomwohdiso . . . Emenemen lih pwopwoud en wauneki eh pwoud.” (Episos 5:22, 23, 33) Ke sou pwungki me lih pwopwoud men me kin idawehn kaweid wet ni ahnsou me e pahn koasoiong—de koasoia duwen—ah pwoud pahn ale limpoak loal sang reh?
Me pid duwen kakairada seri kan, Paipel kin kihda kaweid ong kumwail pahpa oh nohno kan en kapehse mwahu ong noumwail seri kan ni “ahnsou me kumwail kin mihmi nan imwamwail oh pil ni ahnsou me kumwail kin mihmiseli ekis wasa tohrohr, ni ahnsou me kumwail kin kommoal oh pil ni ahnsou me kumwail kin wiewia amwail doadoahk.” (Deuderonomi 6:7) Kaweid wet kin keieu kohwong Pahpa kan en kihong neirail seri kan kaweid me pid duwen tiahk kan oh kaiahn limpoak kan. Mahsen en Koht kin mahsanih: “Kumwail sahm . . . kan, kumwail dehr kamwakara mwahl noumwail seri kan. A kumwail kaiahneirailda nan padahk en [Kristian] oh dahme re uhdahn pahn wia nin duwen [Kristian].” (Episos 6:4) Oh me pid duwen seri kan, e mahsanih: “Peikiong samamwail oh inamwail kan,” oh “Kahkahki semomw oh inomw.”a—Episos 6:1, 2.
Ke lemeleme peneinei kan pahn paiekihda kaweid wet ma re pahn kapwaiada? Mwein ke pahn nda, ‘Ehi, e mwomwen mwahu, ahpw e pahn kak uhdahn kadoadoahk?’ Se men luhke komwi en mwemweitla ni Kingdom Hall en Sounkadehdehn Siohwa kan nan omw wasa. Nan wasao, ke pahn tuhwong peneinei kan me kin nantiong kapwaiada kaweid erpit en Paipel kan. Koasoiong irail. Pein kilang mwomwen tohnpeneinei kan ahr kin koasoakoasoipene nanpwungarail. Ke pahn pein kilang me momourki mouren kaweid en Paipel kan kin uhdahn kihong peneinei nsenamwahu!
Tohndoadoahk Pwerisek Men oh Kaunen Doadoahk Mehlel Men
Dahme Paipel kin mahsanih duwen kahpwal en kolokol doadoahk en mwohni? E mahsanih me kaunen doadoahk kin kalapw kesempwalki oh katingih tohndoadoahk men me kin koahiek nan ah doadoahk. Nanmwarki loalokong Solomon mahsanih: “Kasalehiong ie aramas emen me kak doadoahk mwahu, I ahpw pahn kasalehiong uhk emen aramas me mwahusang mehlel oh konehng patopato pahn kupwur en nanmwarki.” (Lepin Padahk 22:29) Oh ni pali teio, “aramas pohnkahke men” kin kapwunod rasehng “ediniei nan pwoaren” mesen ah kaunen doadoahko. (Lepin Padahk 10:26) Paipel kin kangoange tohndoadoahk kan en mehlel oh pwerisek. “Aramas me kin epwehnki pirap, en tokedihsang eh pirap, oh en tapihada wia ehu soangen doadoahk me e kak momourki.” (Episos 4:28) Anahne kapwaiada kaweid wet ni ahnsou kan me kaunen doadoahk men sohte kin mwasamwasahn. “Kumwail peikiong amwail soumas akan ni soahng koaros, kaidehn ni ahnsou me re kin mahmahsanih kumwail pwe kumwail en ale keniken rehrail, ahpw kumwail wia sang nan mohngiong mehlel, pwehki amwail wauneki Kaun-o.” (Kolose 3:22) Ma ke wia kaunen doadoahk men, ke sou pahn kesempwalki tohndoadoahk men me kin kapwaiada kaweid wet?
Ong kaunen doadoahk kan, Paipel kin kihda mehn kataman wet: “Tohndoadoahk men uhdahn pahn ale pweine.” (1 Timoty 5:18) Sapwellimen Koht Kosonned ong mehn Israel kan kin kehkehlikihong kaunen doadoahk kan en dehr pwand en pwain neirail tohndoadoahk kan ki pweinerail me warohng arail doadoahk. Moses ntingihdi: “Kumwail dehr wiahda mehkot suwed ong aramas emen, sohte lipilipil, de adihasang mehkot. Kumwail dehr kolokol pweinen noumwail tohndoadoahk kan, en dehr pil pwandkihla rahn ehu.” (Lipai 19:13) Ke sou pahn perenki doadoahk ong kaunen doadoahk men me kin peikiong kaweid en Paipel wet oh mwadang kihong ahmw pweinen doadoahk ni pwung?
Erpit me Kohsang Powe
E wia mehkot kapwuriamwei ong uhk me pwuhk ehu me inenen werei duwehte Paipel kin audaudki kaweid kan me kak kadoadoahk rahnwet? Kahrepen Paipel kin dadaurete ni ahnsou me pwuhk teikan sohlahr kak kadoadoahk iei pwe e kin audaudki, kaidehn mahsen en aramas kan, ahpw “mahsen en Koht.”—1 Deselonika 2:13.
Se men kangoange uhk en koasoanehdi ahmw ahnsou pwehn esehla Mahsen en Koht. Ma ke pahn wia met, ke pahn tepida kakairada ahmw limpoakohng Ih me ketin wiahda Paipel, Siohwa Koht. Ma ke pahn kapwaiada kaweid kan me e ketikihda, ke pahn wehwehki me e pahn pere uhk sang mehkot me kak kauwehla uhk oh sewese uhk en kamwahuiala ahmw mour. Sang ni ahmw kin wia met, ke pahn “keido mpen Koht, oh e pahn ketin keiong [mpomw].” (Seims 4:8) Sohte ehu pwuhk likin Paipel kak sewese uhk ni ahl wet.
[Nting tikitik me mi pah]
a Ong kalaudepen mouren kaweid kan en Paipel me pahn kak sewese ahmw peneinei, kilang pwuhken The Secret of Family Happiness (Mehn Sawas ong Nsenamwahu en Peneinei), me Sounkadehdehn Siohwa kan wiahda.
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 4]
Ke lemeleme kaweid en Paipel me pid duwen sakau en wai kak kadoadoahk ong atail mour?
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 5]
Ke kin pwungki kaweid me poahsoankihda Paipel duwen liksang sika?
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 7]
En Idawehn kaweid en Paipel kin kamwahuiala mouren peneinei
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 5]
Sampah: Poahsoankihda kilel me NASA wiahda